Morgunblaðið - 15.03.1988, Síða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. MARZ 1988
Um kjamann og hísmið
Hugleiðingar í tilefni af grein Eiríks Tómassonar í Morgunblaðinu 8. marz sl.
eftir Sigvrð
Gizurarson
Eiríkur Tómasson, hrl., skrifaði
grein í Morguriblaðið 8. mars sl.,
sem hann nefndi „Bæjarfógetanum
svarað". Fjallar hann þar um grein
mína „Um uppstokkun dómstóla og
átjómsýslu í héraði" frá 2. marz.
Ég vil þakka Eiríki fyrir innlegg
hans í umræðuna um dómstóla og
stjómsýslu í héraði, jafnframt því
sem ég tek enn upp þráðinn, þar
sem viðmælandi minn lét hann nið-
ur falla.
Eru enn leifar einveldis-
stjórnar hér á landi?
Eiríkur tekur svo til orða í grein
sinni: „Sigurður vill halda í ein-
veldisstjóm". Að vísu sagði ég það
hvergi, en hæstaréttarlögmaðurinn
hefur skilið mig svo. En orð hans
segja mér einnig, að hann álítur
Islendinga enn vera í viðjum
danskrar einvéldisstjómar. Og
Eiríkur vill uppræta þessar „síðustu
leifar einveldisstjómar".
Sú skipan, sem Eiríkur hefur hér
í huga, varð þannig til, að einvalds-
konungur Dana gerði 1736 lög-
fræðinám við Kaupmannahafnar-
háskóla að skilyrði þess, að menn
gætu tekið að sér dómarastörf í
ríkinu. í sýslumannsstöður hér úti
á íslandi var og tekið að velja menn,
eftir því hvort þeir voru sigidir og
höfðu lagapróf frá kóngsins Kaup-
mannahöfn. Þar með urðu sýslu-
menn dómarar jafnframt því, sem
þeir gegndu stjómsýslu. Þessari
skipan vill Eiríkur nú breyta, eða
m.ö.o. leggja sýslumanns- og bæj-
arfógetaembættin niður í núverandi
mynd.
Eflaust gengur Eiríki Tómassyni
gott eitt til, þegar hann fínnur hjá
sér ríka hvöt til að berjast fyrir
afnámi embætta sýslumanna og
bæjarfógeta. En upphaf beinna
dómsstarfa sýslumanna var samt
mikil framför fyrir landslýð, þegar
konungur gerði 1736 að skilyrði,
að dómarar hefðu lögfræðipróf frá
Hafnarháskóla. Þá tóku lærðir
dómarar við af kviðdómum. Hin
nýja skipan var í anda upplýsing-
arstefnunnar. Margir fylgismenn
FERMINGARBORN á Isafirði
söfnuðu fé í landssöfnun Heila-
vemdar 4. mars. Guðfinnur Þórð-
arson, formaður Heilanefndar,
var á ísafirði fyrir skömmu og
veitti þá söfnunarfénu viðtöku en
alls söfnuðu bömin 130 þúsund
krónum.
Séra Jakob Ágúst Hjálmarsson,
sóknarprestur á Isafirði, hafði for-
göngu um málið og lýsti hann
ánægju sinni með hversu drengilega
þeirrar stefnu börðust fyrir „mennt-
uðu einveldi" þ.e. að einvaldurinn
væri þjónn þegnanna. Og einn af
forvígismönnum stefnunnar var
Montesquieu, sem kenningin um
þrískiptingu ríkisvaldsins er svo oft
kennd við.
Að hverjum kemur
röðin næst?
Einhvem veginn hefur það farið
fyrir ofan garð og neðan hjá Eiríki
Tómassyni, að stóran hluta
. íslenzkrar menningararfleifðar má
relqa til Dana og konunga þeirra,
þ.á.m. einveldskonunga. Danakon-
ungur þröngvaði á sínum tíma Lút-
erstrú upp á kaþólska íslendinga á
16. öld og gerði kirkjuna að ríkis-
kirkju (þjóðkirkju) og hluta af
valdakerfí sínu. Þegar menn hengja
merkimiða á stofnanir með þeim
hætti, sem Eiríkur Tómasson gerir,
og vilja þær fyrir þær sakir feigar,
er hætt við, að þeir viti ekki, hvar
stanza skal. Þó held ég, að ekki
þurfi að óttast, að röðin komi næst
að þjóðkirkjunni og Lúterstrúnni,
þegar búið verður að leggja emb-
ætti sýslumanna og bæjarfógeta í
rúst. Eiríkur Tómasson er skynsam-
ur hófsemdarmaður.
Við búum ekki lengur við
ólögbundna stjórnsýslu
eins og var á 18. öld
Á 18. öld þágu sýslumenn og
bæjarfógetar framkvæmdarvald
sitt með umboði frá kanseílíi og
konungi, og urðu að fara eftir fyrir-
mælum þeirra, þótt þau fyrirmæli
hefðu enga skýra lagastoð. Nú á
dögum eru handhafar framkvæmd-
arvalds hins vegar í einu og öllu
bundnir að lögum í störfum sínum.
Ákvarðanir þeirra eru í eðli sínu
allsendis sambærilegir við athafnir
þeirra sem dómara, enda er löggjaf-
anum í sjálfsvald sett, hvort tiltekin
athöfn þessara embættismanna er
með lögum lýst stjómsýslugeming-
ur eða dómsathöfn. Þetta er sá
kjami málsins, sem Eiríki Tómas-
syni og félögum hans sést yfir,
þegar þeir kalla fmmvarpsdrög sín
„fmmvarp til laga um aðskilnað
dómsvalds og umboðsvalds í hér-
aði“.
þessi 40 fermingarböm bmgðu við
til hjálpar skjólstæðingum Heila-
vemdar.
Alls söfnuðust yfír fímm milljónir
á landinu og var það framar björt-
ustu vonum félagsmanna. Guðfínnur
Þórðarson færði bömunum þakkir
og gat þess að helsta von margra
skjólstæðinga Heilavemdar um líf
og heilsu væm rannsóknir þær sem
ætlunin væri að kosta með söfnunar-
fénu. Úlfar
í hveiju felst gagnrýni mín
Eiríkur Tómasson kveður mig
hafa vegið að sér og umbjóðanda
hans, Jóni Kristinssyni á Akureyri.
Ég gagnrýndi Jón ekki, heldur fór
um hann lofsamlegum orðum, enda
er hann greinilega um margt merki-
legur maður. Tek ég mér hér það
bessaleyfí að þakka honum framtak
hans að hjóla frá Akureyri til
Reykjavíkur. Rétt er hins vegar,
að ég gagnrýndi Eirík, þótt mér
detti ekki í hug, að honum gangi
annað en gott eitt til. Gagnrýni
mín lýtur eingöngu að afleiðingum
þess fmmkvæðis, sem hann hefur
tekið sér. Hann álítur sig vera að
þjóna mikilvægu „principi" í stjóm-
skipan landsins. Én afleiðingar af
brambolti hans em líklegar til að
kosta almannasjóði mikið fé og til
að svipta heila landshluta þjónustu,
sem þeim er lífsnauðsynleg.
Bramboltsreikningur
Kostnaðarreikningur þess bram-
bolts, sem nú á sér stað í því skyni
að kljúfa dómsstörf frá embættum
sýslumanna og bæjarfógeta og
flytja til á nokkra stóra staði á
landinu, gæti litið svo út.
1. Orðstír íslands á alþjjóðavett-
vangi bíður hnekki, þegar mál er
sótt á hendur íslenzka ríkinu á
þeirri forsendu, að mannréttindi séu
brotin hér á landi.
2. íslenzka ríkið verður að kosta
miklu fé í málsvöm úti í Strassborg.
3. Ríkissjóður þarf að greiða
störf níu manna sérfræðinganefnd-
ar, sem dómsmálaráðherra hefur
skipað til að fjalla um tillögugerð
í málinu. Sæti í þessari „hlutlausu“
nefnd hefur Eiríkur Tómasson einn-
ig tekið sjálfur.
4. Ef fmmvarp nefndarínnar um
aðskilnað dómsvalds og umboðs-
valds í héraði verður að lögum,
þarf að reisa stór dómhús á sjö stöð-
um á landinu. Það er fjárfesting
upp á hundmð milljóna króna, ef
ekki meira. Halda þarf við húsum,
sem nýlega hafa verið reist yfir
sýslumanns- og bæjarfógetaemb-
ætti víða um land, en munu standa
ónotuð eða lítt notuð. Þar að auki
þarf að greiða laun úr ríkissjóði
fjöjda lögfræðinga, sem ráða verður
til starfa við hið nýja kerfi. Ekki
verður heldur séð, hvar á að taka
þá lögfræðinga, því að framboð og
eftirspurn eftir þeim er þegar úr
skorðum gengið.
5. Fámennari kaupstaðir og
sýslur hringinn í kringum landið
munu missa lífsnauðsynlega þjón-
ustu til stærri staða. Þannig munu
t.d. Húsavík, Suður- og Norður-
Þingeyjarsýslur missa talsverðan
meirihluta þeirra starfa og þjón-
ustu, sem nú fer fram á sýsluskrif-
stofunni á Húsavík. Þar er þó ein-
mitt ríkið nú í fyrsta sinn að reisa
hús yfír starfsemina. Vafalítið mun
þá t.d. fyrsta lögfræðiskrifstofan,
sem þar var stofnsett fyrir nokkmm
ámm, einnig verða lögð niður og
lögmaðurinn flytjast til Akureyrar
eða jafnvel Reykjavíkur.
Lögfræði
Eiríkur vitnar í það, sem hann
kallar j,nýstárlegar kenningar"
mínar: „I grein sinni segir Sigurð-
ur: „Þótt Alþingi fari að megin-
stefnu með löggjafarvald, er mikill
urmull lagaákvæða settur með
reglugerðum framkvæmdarvalds,
þ.e. reglugerðum ráðuneyta." Hér
virðist sem bæjarfógetinn geri ekki
neinn greinarmun á lögum, sem
Alþingi setur með eftirfarandi stað-
festingu forseta, og fyrirmælum
stjómvalda. Þetta er þó gmndvall-
aratriði í lögfræði, atriði sem hver
laganemi lærir strax á fyrsta náms-
ári í lagadeild."
Hér benti ég aðeins á, að reglu-
gerðir framkvæmdarvalds, t.d.
ráðuneyta, hafa fullt lagagildi til
jafns við lög sett af Alþingi. Ætlar
Eiríkur virkilega að neita því, að
reglugerðir ráðuneyta séu einn
þáttur landslaga og það ekki lítil-
Sigurður Gizurarson
„Enginn lýðræðislegur
.vilji er á bak við þær
hugmyndir, sem Eirík-
ur Tómasson hampar.
Ef þessar hugmyndir
yrðu að veruleika, þá
yrði það með afar sér-
kennilegum hætti:
Fyrst málssókn á hend-
ur íslenzka ríkinu fyrir
dómstóli úti í Frakk-
landi og síðan iagaboð
til að framfylgja hinum
erlenda dómi. Breyt-
ingarnar kæmu sem
þvingunarboð að utan
og ofan.“
vægur? Reglugerð nr. 299/1976 um
fískveiðilandhelgi íslands var t.d.
sett með stoð í lögum nr. 44/1948
um vísindalega verndun lands-
gmnnsins. Hún ákvað, að íslenzka
landhelgi skyldi vera 200 sjómílur
frá gmnnlinum en ekki 50 sjómíl-
ur, svo sem áður hafði verið. ís-
lenzku varðskipin framfylgja þeirri
skipan, sem kveðið var á um með
nýmælum þessarar reglugerðar. Og
það getur varðað erlend fiskiskip
viðurlögum upp á tugi milljóna
króna að btjóta gegn þessari reglu-
gerð. Ætlar Eiríkur virkilega að
neita því, að reglugerð þessi sé
íslenzk landslög með fullu lagagildi?
Þá bendir Eiríkur og á, að ég
hafi vitnað til 59. gr. stjórnarskrár-
innar, þar sem segir að skipun
dómsvaldsins verði ekki ákveðin
nema með lögum. Og sé réttilega
gerður skýr greinarmunur „á lögum
annars vegar og reglugerðum hins
vegar“. Við Eiríkur vitum það full-
vel báðir, að þegar í nefndri grein
stjómarskrárinnar er talað um
„lög“, er átt við lög sett af Al-
þingi. Það breytir þó ekki þeirri
staðreynd, að reglugerðir settar af
ráðuneytum hafa og fullt lagagildi,
svo fremi þær hafa stoð í lögum
settum af Álþingi.
Ennfremur segir Eiríkur í grein
sinni: „Annað dæmi um nýstárlega
kenningu Sigurðar er, að hann telur
nánast engan greinarmun vera á
dómsvaldi og stjómsýsluvaldi. Fyrst
bæjarfógetinn er þeirrar skoðunar
fæ ég ekki skilið hvers vegna hon-
um er í mun að bæjarfógetar og
sýslumenn skuli fara áfram með
dómsstörf, úr því að enginn munur
er á þessu tvennu."
Með rökvísi Eiríks mætti spyrja
hann að því hvort honum væri ekki
alveg sama þótt laun hans sem
hæstaréttarlögmanns yrðu lækkuð
um helming, af því að báðir helm-
ingamir væm eins!
Með því að benda á, að enginn
eðlismunur er á úrskurðum fram-
kvæmdarvaldshafa og dómstóla
Morgunblaðið/Úlfar Ágústsson
Fermingarbörn afhentu Heilavernd 130 þúsund krónur í safnaðar-
heimilinu á ísafirði. Frá vinstri: Séra Jakob Ágúst Hjálmarsson sókn-
arprestur, Ragnheiður Dögg Agnarsdóttir, Njáll Gíslason, Agnar
Guðmundsson, Fanney Pálsdóttir og Sigurlaug Bjarnadóttir, en þau
voru fulltrúar fermingarbarnanna, og Guðfinnur Þórðarson formað-
ur Heilavemdar.
ísafjörður:
Fermingarbörn söfn-
uðu fvrir Heilavernd
Isafirði. ^
vildi ég hins vegar leiða Eiríki og
félögum hans fyrir sjónir, að ekki
er unnt að greina þar á milli á
grundvelli eðlismunar þessa tvenns.
Nú á dögum grundvallast vald
stjómarvalda á framkvæmdar-
valdsgeira jafnt með vald dómstóla
á skýmm lagaheimildum, og stjórn-
sýslan er lögbundin með sama hætti
og athafnir dómstólanna. Úrskurðir
sjávanítvegsráðuneytis um kvóta-
brot eða úrskurður Ríkisskatta-
nefndar um skatta em sambærileg-
ir við dóma dómstóla, hvað gagna-
söfnun, forsendur og lögskýringu
snertir.
Enginn lýðræðislegur vilji
er að baki tillögum um
afnám embætta sýslumanna
— og bæjarfógeta
Embætti sýslumanna og bæjar
fógeta hafa gegnt geysimikilvægu
og gagnlegu þjónustuhlutverki fyrir
íslenzka landsbyggð og dreifbýli.
Af þeirri ástæðu fyrst og fremst
leggst ég gegn því, að rasað verði
um ráð fram og' byggðingar sviptar
þessum lífankerum sínum.
Enginn lýðræðislegur vilji er á
bak við þær hugmyndir, sem Eirík-
ur Tómasson hampar. Ef þessar
hugmyndir yrðu að vemleika, þá
yrði það með afar sérkennilegum
hætti: Fyrst málsókn á hendur
íslenzka ríkinu fyrir dómstóli úti í
Frakklandi og síðan lagaboð til að
framfylgja hinum erlenda dómi.
Breytingarnar kæmu sem þvingun-
arboð að utan og ofan.
Kjarni þessa máls er, að við Is-
lendingar emm fámenn þjóð í stóm
landi. Vil viljum ekki, að allir lands-
menn flytjist á suðvesturhorn lands-
ins, og að þau efnahagslegu og
menningarlegu verðmæti, sem
tengjast byggð á öllum landshorn-
um fari í súginn. Til þess að hið
opinbera geti staðið undir þjónustu-
stofnunum úti í hinum fámennu
byggðarlögum, má ekki kljúfa þær
stofnanir, sem nú hafa þessa þjón-
ustu á hendi, niður í smærri eining-
ar, því að þá verður þjónustan of
dýr til að henni verði haldið uppi á
litlum stöðum.
Viðjar þversagna
Þær fyrirhuguðu breytingar, sem
miða að því að koma til móts við
hugsjónir Eiríks Tómassonar,
stefna að því að kljúfa embætti
sýslumanna og bæjarfógeta í
tvennt. En jafnframt er ætlunin að
flytja þjónustuna — þjónustu dóm-
stólanna — á nokkra stærri staði.
Til uppihalds meintri meginreglu
er fórnað hagsmunum byggðarlag-
anna og fólksins, sem í þeim býr.
í stjórnarskrá okkar er kenningin
um þrískiptingu ríkisvaldsins ekki
útfærð bókstaflega, heldur gert ráð
fyrir, að hinar þtjár greinar ríkis-
valdsins fléttist saman. Þannig er
gert ráð fyrir, að framkvæmdar-
valdið verði beygja sig fyrir lögum
settum af löggjafarvaldinu, og að
ríkisstjórnir skulu samkvæmt þing-
ræðisreglunni ekki sitja í óþökk
Alþingis. Dómstólar skulu dæma
um, hvort stjómarvöld framkvæmd-
arvalds hafa farið að lögum, og
einnig er — þótt ekki sé tekið fram
í stjórnarskránni, litið svo á, að
dómstólar geti dæmt um, hvort lög-
gjafarvaldið hafí virt boð stjórnar-
skrárinnar við lagasetningu. Þá má
og benda á, að ráðherrar eiga sæti
á Alþingi, þótt þeir séu fram-
kvæmdarvaldshafar.
Með fyrirhuguðu frumvarpi um
aðskilnað dómsvalds og umboðs-
valds í héraði er gert ráð fyrir, að
meirihluti dómarastéttarinnar í
landinu verði sviptur störfum
sínum. Þar að auki er gert ráð fyr-
ir því frumvarpinu, að dómsmála-
ráðherra fái mikið vald til að ákveða
skipan dómstóla með reglugerðum,
en ákvæði 59. gr. stjórnarskrárinn-
ar kveður svo á, að Alþingi skuli
setja lög um dómstólana. Frum-
varpsdrögin um aðskilnað dóms-
valds og umboðsvalds í héraði eru
orðin að ögrun við sjálfstæði dóm-
stólanna. Vitaskuld er það ekki í
anda kenningarinnar um þrískipt-
ingu ríkisvaldsins, að afrakstur af
starfi níu manna nefndarinnar verði
frumvarp um yfirráð framkvæmd-
arvalds yfir dómsvaldi.
Höfundur er bæjarfógeti & Akra-
nesi.