Morgunblaðið - 30.04.1988, Side 16

16 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. APRÍL 1988
... og sumir læra
alls ekki neitt!
eftirHafdísi
Ingvarsdóttur
Ekki þarf að tíunda hér þær
miklu breytingar sem hafa orðið á
íslenskum framhaldsskólum á und-
anfomum áratugum bæði hvað
varðar nemendur sem þangað
sækja, fjölda þeirra og samsetn-
ingu og svo ytra skipulag. Minna
hefur farið fyrir umræðum um
innra starf skólans, kennsluhætti,
samvinnu kennara, aðbúnað
o.s.frv. Það er tími til kominn að
við athugum þær „miklu breyting-
ar“ sem hljóta að hafa orðið á
þeim þáttum samfara breyttu
skipulagi og ekki síst breyttu þjóð-
félagi.
Þeir nemendur sem nú stunda
nám í framhaldsskóla munu verða
á hátindi starfsferils síns um 2020
— í þriðja tug tuttugustu og fyrstu
aldarinnar. hvemig mun sú viska
sem við erum að troða í nemendur
okkar í dag og þeir starfshættir
sem við og þeir temjum okkur,
nýtast þeim við þau verkefni sem
þeir verða að fást við árið 2021,
ef við gerum ráð fyrir að þjóð-
félagið muni þróast með sama
hraða og undanfama áratugi?
Ég ætla að segja ykkur örstutta
sögu sem er alveg dagsönn. Nýlega
var í hópi íslenskra framhalds-
skólanema sýnd um 40 ára gömul
kvikmynd af kennslustund í
menntaskóla og nemendur beðnir
að skoða myndina með tilliti til
þess hvað hefði breyst á þessum
40 árum. Nemendur fengu síðan
nokkra stund til að velta þessu
svari fyrir sér. Þeir voru nokkuð
snöggir að komast að niðurstöðu,
voru alveg einhuga, svarið var
stutt og laggott, fatatískan!
Kennsluefni, kennsluaðferðir, tjá-
skipti, uppröðun nemenda, notkun
kennslutækja, allt var með sama
góða laginu.
Skólar og tæknin
Hvemig má þetta vera, spyr sá
sem ekki veit. Hafa skólamir ekki
nýtt sér allar þær tækniframfarir
sem orðið hafa úti í þjóðfélaginu?
Á undanfömum áratugum hefur
komið fram nýr, geysisterkur mið-
ill, sennilega sá sterkasti sem sög-
ur fara af. Ég er hér auðvitað að
tala_ um stónvarpið og myndband-
ið. Áhrifamáttur þess er öllum ljós
en birtist okkur kannski best í
málfari bama. Hvemig er þessi
miðill nýttur þar sem hann myndi
gera mest gagn? Hvemig er
tækjakostur skólanna? Myndbönd
eru orðin nær jafn algeng og kaffí-
kannan á heimilum en í skólum
eru þau vægast sagt sjaldséður
gripur þrátt fyrir þá gífurlegu
möguleika sem þau bjóða upp á í
kennslu. En það gildir jafnt um
myndbönd sem önnur hjálpartæki,
það þarf að útbúa sérstakt náms-
efni fyrir þau, en það er mjög af
skomum skammti. Og þótt það
væri fyrir hendi verða hvorki
myndbönd né önnur hjálpartæki
notuð markvisst nema þau séu allt-
af tiltæk. Kennarar verða að geta
treyst því að þau séu ekki í notkun
hjá öðrum þegar þeir þurfa á þeim
að halda og að þeir þurfí ekki að
eyða stuttum frímínútum í að leita
þau uppi og dýrmætum mínútum
í kennslustund til að spóla fram
og aftur og leita uppi viðeigandi
efni, þ.e.a.s. tækin verða alltaf að
vera til staðar í stofunni.
í flestum skólum þurfa kennarar
að bítast um segulböndin og burð-
ast með þau á milli stofa en þau
eru þar að auki víðast hvar svo
léleg að ekkert fermingarbam
myndi sætta sig við slíkt tæki.
Ekki eykur þetta beinlínis virðingu
nemenda fyrir skólanum. Að sjálf-
sögðu þurfa að vera þokkaleg
hljómtæki í hverri stofu þar sem
tungumál eru kennd. Myndvarpi í
hverri stofu á að vera sjálfsagður.
í sumum famhaldsskólum er til
einn í öðrum 2—3. Fáir eða engir
framhaldsskólar hafa myndvarpa
í hverri stofu — en fyrr en svo
verða þeir ekki það þarfa hjálpar-
tæki sem þeim er ætlað að vera.
Á hátíðlegum stundum er oft
talað um að við lifum á upplýsinga-
öld. Hvemig hefur framhaldsskól-
inn brugðist við því?
Skólasöfn framhaldsskólanna
eru mjög vanbúin. Þau eru flest
eingöngu bókasöfn í þeim gamla
skilningi en eiga langt í land með
að geta gegnt hlutverki sínu sem
upplýsingamiðstöðvar og það vant-
ar enn mikið á að nemendum og
starfsfólki sé búin sú starfsaðstaða
sem þarf að vera ef nemendur eiga
að þjálfast í vinnubrögðum sem
duga munu á „upplýsingaöld.“
Nú álykta ef til vill einhverjir
út frá orðum mínum að ég telji
nóg að fylla skólana af tækjum
og þar með séum við búin að skapa
góðan skóla — síður en svo. Það
er lítið gagn í að fylla skólann af
tækjum ef kennarar kunna ekki á
þau og þekkja ekki möguleika
þeirra. Mér hefur stundum flogið
í hug hvort tækjaskortur í skólum
sé að hluta til vegna áhugaleysis
kennara. (Það gæti ef til vill skýrt
að einhverju leyti hversu misvel
skólamir eru búnir.) Kennarar
fínni til vanmáttar gagnvart
kennslutækjum sem þeir hafa aldr-
ei lært almennilega að vinna með.
Ég hef heyrt ótrúlega marga kenn-
ara segja með afsökunarhreim:
Nemendum fínnst óþægilegt að
horfa mikið á myndvarpa. Eða:
Eru þessi myndbönd ekki bara til
að kennarar geti sent nemendur í
bíó og haft það náðugt á meðan!
Því miður heyrast svona drauga-
hljóð allt of oft — þau afhjúpa
vanþekkingu þess sem þau mælir.
En hvemig getur staðið á því að
kennarar fylgjast ekki betur með?
Menntun framhalds-
skólakennara
Þá erum við komin að öðru og
enn stærra máli sem er grunn-
menntun og endurmenntum kenn-
ara. Það er með kennaramenntun
eins og alla aðra starfsmenntun í
dag, hún úreldist hratt og kennar-
ar þurfa eins og aðrar sérmenntað-
ar stéttir að vera í sífelldri endur-
menntun.
Hvaða kennara snertir er þessi
endurmenntun tvíþætt: Þeir þurfa
annars vegar að fylgjast með og
halda sér við í sérgrein sinni en
ekki síður kynna sér þær nýjungar
sem upp koma í sambandi við
hvemig best megi koma þessari
þekkingu til skila. Við skulum því
líta aðeins á hvemig þessum mál-
um er háttað hjá okkur.
, Um grunnmenntun kennara
hafa verið sögð mörg orð að und-
anfömu í sambandi við skýrslur
um íslenskukennslu og stærðfræði-
kennslu, en sú gagnrýni sem þar
kemur fram á vissulega við um
fleiri greinar og sannarlega hefur
verið ærin ástæða til gagnrýni, en
mér er kunnugt um að gagnger
endurskoðun á sér nú stað á upp-
eldis- og kennslufræðinámi innan
félagsvísindadeildar og ætla því
ekki að vera langorð um grunn-
menntunina. En það er að sjálf-
sögðu nauðsynlegt að hinar ein-
stöku deildir sem mennta kennara
fylgi það á eftir að fari að átta sig
á að það er ekki samskonar mennt-
un sem hentar verðandi fræði-
manni og verðandi kennara þó
margt sé þar sameiginlegt.
Þar sem mönnum er nú smám
saman að verða ljóst, að mörgu
er snertir grunnmenntun kennara
hefur verið ábótavant á undanföm-
um áratugum, er fróðlegt að at-
huga hvemig ástandið er í endur-
menntunarmálum framhaldsskóla-
kennara.
Engin skipuleg endurmenntun
fyrir framhaldsskólakennara fer
fram á íslandi í dag. Hvorki
menntamálaráðuneytið né Háskóli
Islands sem eru þær stofnanir sem
eðlilegast væri að stæðu fyrir henni
hafa sinnt þessu verkefni. Sú end-
urmenntun sem staðið hefur kenn-
urum til boða hefur verið skipulögð
af fagfélögum — í sjálfboðavinnu.
Til þessa námskeiða hefur verið
úthlutað fé úr endurmenntunar-
sjóði einu sinni á ári og verður að
segjast eins og er að það hafa
verið smáaurar (þó aðeins hafí rof-
að til í ár), þannig að þátttakend-
ur, kennarar, hafa sjálfír þurft að
bera hluta kostnaðarins. Þetta hef-
ur haft þær afleiðingar að þar sem
aldrei er vitað hversu mikið fé verð-
ur til ráðstöfunar, (nema við höfum
vitað að það er lítið) hafa nám-
skeiðin yfírleitt verið allt of stutt.
Engin heildarstefna er á skipu-
lagi námskeiðanna — og það sem
er kannski alvarlegast, engin leið
að fylgja þeim eftir með frekari
úrvinnslu á vinnustað, til þess hef-
ur skort fé og þar að auki er það
mjög tilviljunarkennt hveijir sækja
þau. Það er erfitt að skylda kenn-
ara til að sækja námskeið utan
skólatíma sem þeir þurfa þar að
auki að kosta að hluta sjálfír. Enda
er það opinbert leyndarmál að
fjöldi kennara hefur aldrei stigið
færi sínum á endurmenntunamá-
mskeið og mun ekki gera að
óbreyttu og lái þeim hver sem vill.
Auk þess sem betra skipulagi
þarf að koma á þessi stuttu endur-
menntunamámskeið sem haldin
em að sumarlagi — er knýjandi
nauðsyn að farið verði af stað með
vel skipulagða, markvissa endur-
menntun sem unnin er af fagmönn-
um og sem nær til sem flestra
kennara. Ef það takmark á að
nást þarf hún að vera kennurum
að kostnaðarlausu og fara fram í
skólum og á skólatíma.
Þróunarstarf og
tilraunakennsla
Það er gott að geta lesið sér til
í erlendum fræðiritum um „teóríu“
og rannsóknir og fengið vel mennt-
aða leiðbeinendur en það er ekki
nóg. Það hentar okkur ekki allt
sem stendur í erlendum bókum.
Við þurfum að hafa tækifæri til
að þróa þessar hugmyndir, semja
okkar eigið námsefni eða staðfæra
og aðlaga íslenskum aðstæðum.
Það gerir enginn kennari í fullri
kennslu. til slíkrar starfsemi hafa
þróaðar þjóðir sérstaka tilrauna-
skóla eða ákveðnar deildir í skólum
eru svonefndar tilraunadeildir, þar
sem fram fer tilraunakennsla í
ákveðnum greinum. Hvar fer sú
starfsemi fram á íslandi? Ég spyr?
Þetta er kannski einhver neðan-
jarðarstarfsemi, sem enginn veit
um? Hvaða áhrif hefur þetta allt
svo á innra starf skólanna?
Staðnaður skóli
Skólastarf í íslenskum fram-
haldsskólum er staðnað, kennslu-
hættir við íslenska framhaldsskóla
eru gamaldags og standa ekki
undir kröfum nútíma þjóðfélags.
Þeir segja í OECD-skýrslunni
„somewhat oldfashioned" — kurt-
eisir menn þeir OECD-menn!
Nútímaskóli þarf að kenna nem-
endum nútímaleg vinnubrögð,
þjálfa þá í að laga sig að síbreyti-
legum aðstæðum.
Morgunblaðið/Bjarni
Hafdís Ingvarsdóttir
„Við þurfum ekki skóla
til að búa nemendur
undir eitthvað sem við
vitum ekki hvað verður,
við þurfum heldur ekki
skóla sem er í tengslum
við atvinnulíf eða önnur
líf. Við þurfum lifandi
skóla.“
Engir kennara búa við annað
eins frelsi og íslenskir framhalds-
skólakennarar hvað snertir val á
námsefni og kennsluaðferðum. Það
er að segja í orði. Þetta frelsi tak-
markast þó mjög af skorti á góðu
íslensku námsefni og lélegri vinnu-
aðstöðu. En það breytir því ekki
að þetta frelsi kallar á samvinnu
milli skóla, og skólastiga, sam-
vinnu sem því miður er allt og
lítil. Yfírvöld gera hreint ekki ráð
fyrir neinu slíku, enda nægði varla
„bærilegt skipulag“ til að koma
henni á. Ég sagði að í framhalds-
skólunum væru viðhöfð úrelt
vinnubrög. í kennslustundum er
nær eingöngu um einhliða miðlun
að ræða. Við sjáum það kannski
best ef við skoðum uppröðun í
kennslustofum. Þar er greinilega
ekki gert ráð fyrir almennum tjá-
skiptum, jafnvel í sérkennslustof-
um, þar sem eingöngu eru kennd
tungumál, er nemendum raðað í
beinar raðir þannig að þeir sjái
beint í hnakkann á næsta manni.
Það hefur aldrei verið talið væn-
legt til að örva tjáskipti að snúa
hnakkanum að viðmælanda sínum.
Afleiðingin er óvirkir nemendur
sem sitja og bíða eftir að verða
mataðir eða þá þeir sitja og hlust
á bekkjarfélaga sína þylja upp úr
bókum á meðan þeir sitja og bíða
eftir að röðin komi að þeim. Er
líklegt að svona kennsla örvi hug-
myndaflug og sköpunarhæfni
nemenda þeirrar þjóðar sem ætlar
sér að gera íslenskt hugvit að út-
flutningsvöru?
„Bærilegt skipulag“
í framkvæmd
Kennarar eru fangar fag-
múranna. Allt er kennt í afmörkuð-
um hólfum. Hvaða þjálfun fá nem-
endur í að nýta sér þekkingu í einni
grein til að leysa verkefni í ann-
arri? Hvað kemur enskukennaran-
um við hvað nemendur eru að gera
í sögu? Hvemig stendur á því að
á hveijum vetri þurfa nemendur
að skila verkefnum og ritgerðum
í öllum greinum á nær sama degi?
Hvaða áhrif hefur það á gæði verk-
efnanna? Hvers vegna er skellt á
skyndiprófum í ótal greinum í
sömu vikunni? Af því að það er svo
hollt fyrir nemendur að venja sig
á óvönduð vinnubrögð? Hvers
vegna vinna kennarar ekki betur
saman? Hvers vegna fylgjast kenn-
arar svo illa með nemendum sínum
að þeir geta ekki gefið umsögn eða
einkunn nema leggja fyrir þá próf?
Svörin við þessu þekkja kennar-
ar og þeir hafa af því þungar
áhyggjur, þeir gera sér vel grein
fyrir afleiðingunum. Hvort stjóm-
völd skilja ábyrgð sína í þessum
efnum og gera sér grein fyrir or-
sök og afleiðingum er svo annað
mál.
Marg^. virðist benda til að kenn-
umm sé ekki ætlað að vinna sam-
an, þekkja nemendur sína eða und-
irbúa kennslu. Margt rennir stoð-
um undir það. T.d. innréttingar
húsnæðis þar sem hvorki virðist
gert ráð fyrir samstarfí eða ann-
arri vinnu utan kennslustofu. Þó
virðist sem einhveijir þama úti í
þjóðfélaginu séu að rumska og sjái
að þetta er kannski ekki alveg
nógu gott. Hvers vegna skyldi
hafa sprottið upp þetta tískuslag-
orð sem allt á að leysa: „Tengja
þarf skólann við atvinnulífíð." Já,
vel á minnst, atvinnulífíð, það má
vera að það sem fram fer innan
veggja skólanna eigi lítið skylt við
atvinnulífíð, en þeim mun nánari
eru tengsl nemenda okkar að verða
við það. Ég hef oft verið spurð að
því hvort ekki væru agavandamál
í framhaldsskólum. Ég hef gjaman
sagt að það færi nokkuð eftir því
hvemig menn skilgreindu það hug-
tak. í mínum huga er það ekki
endilega agi að fá nemendur til
að sitja og þegja. Miklu frekar að
fá þá til að vera virka og skila
vinnu sinni sómasamlega. Ég veit
ekki um ykkur hin, en ég á við
mikið agavandamál að etja, nem-
endur mínir geta ekki lengur unn-
ið skólavinnu sína sómasamlega,
geta ekki lengur skilað verkefnum
á réttum tíma, því þeir þurfa að
stunda „vinnuna" sína. Er ekki
eitthvað að þegar nemendur geta
stundað nær fulla vinnu samhliða
náminu — og farið áfallalaust í
gegnum skólann? Hvað fínnst for-
eldrum?
Hvað er til ráða?
Enginn er fúsari en kennara-
stéttin til að hefja uppbyggingar-
starf í skólum — en hún getur það
ekki ein. Megi líta á þessa ráð-
stefnu sem upphaf breyttrar stefnu
menntamálaráðuneytisins í mál-
efnum framhaldsskólans ber að
fagna því. Aðeins með samstarfí
stjómvalda og starfsliði skólanna
verður hægt að snúa vöm í sókn.
í því uppbyggingarstarfi er brýnt
að hafíst verði handa um eftirfar-
andi atriði:
1. Hefjaþarf sem allra fyrst mark-
visst endurmenntunarstarf.
2. í tengslum við það þarf að koma
upp skipulegu þróunarstarfí
sem æskilegt væri að dreifðist
á skólana. I einum skóla væri
íslenska, í öðrum stærðfræði
o.s.frv.
3. Bæta þarf stórlega tækjakost í
skólum og efla skólasöfn.
4. Koma þarf upp gagnamiðstöð
þar sem kennarar hafa aðgang
að því kennsluefni sem til er í
landinu og þeim fræðibókum
sem tengjast kennslu í sérgrein
þeirra.
Það getur varla gengið til lengd-
ar að stórfelldar breytingar og
framfarir verði á öllum sviðum
þjóðfélagsins en skólamir einir
skildir eftir og látnir daga uppi
eins og nátttröll.
Það skilja allir hvað gerist ef
læknir fylgist ekki með og heldur
áfram að nota gömlu lyfin, gömlu
læknisaðferðimar að ég tali nú
ekki um gömlu tækin. Sjúklingum
hans batnar hægar, verr og jafn-
vel ekki. Allir sjá hvað það kostar
þjóðfélagið. En skilja allir hvað
gerist ef kennari fylgist ekki með,
undirbýr sig ekki, notar engin
hjálpartæki, þekkir ekki nemendur
sína? Nemendur hans læra hæg-
ar, læra verr og sumir læra alls
ekki neitt. Skilja allir hvað það
kostar þjóðfélagið??
Við þurfum ekki skóla til að búa
nemendur undir eitthvað sem við
vitum ekki hvað verður, við þurfum
heldur ekki skóla sem er í tengslum
við atvinnulíf eða önnur líf. Við
þurfum lifandi skóla.
Höfundur er formaður Samtaka
tungumilakennara. — Greinin er
erindi flutt á ráðstefnu mennta-
málaráðuneytisins ogBK um
framhaldsskólann.