Morgunblaðið - 05.05.1988, Blaðsíða 16

Morgunblaðið - 05.05.1988, Blaðsíða 16
16 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. MAÍ 1988 Islandsskipulag Framtíðaráætlun og sáttmáli ríkis og heimamanna um hvaða byggðasvæði verði varin falli eftir Trausta Valsson í vetur hafa augu manna verið að ljúkast upp fyrir því að flest öll byggðasvæði landsins eru í stórhættu vegna linnulausra fólksflutninga til SV-homsins. Forstjóri Byggðastofnunar orðaði það svo, að það stefni i borgríki á höfuðborgarsvæðinu ef fólksflóttinn af landsbyggð- inni verður ekki stöðvaður að mestu á næstu árum. í ljósi þess að núverandi aðferðir hafa ekki dugað til að stöðva þróun- ina verður að hefja endurskoðun og leita eftir nýjum svörum við spumingunum: Hveijar eru orsakir fólksflóttans, hvemig er hægt að mæta þessum orsökum fólksflóttans og síðan; hvar viljum við snúast til vamar — þ.e. hvar er mest þörf á að byggð haldist. í blaðagrein er ekki hægt að segja nema fátt eitt um þetta mál en ég vil þó reyna að benda á nokk- ur vanathuguð atriði og benda á leiðir sem ég tel færar til að snúast gegn vandanum á ferskan hátt. Fyrst vil ég þó fara nokkmm orðum um hvaða breytingar í bú- setumynstrinu megi teljast vanda- mál og svo á hinn bóginn hvaða breytingar á mynstrinu megi telja jákvæðar eða jafnvel alveg bráð- nauðsynlegar. Sú skoðun hefur verið ráðandi í núverandi byggðastefnu að styðja bæri jafnt alla staði og byggðir, burtséð frá því hversu vel þær em hæfar sem framtíðarbyggðasvæði, — þ.e. svæði með nægilega mikilli breidd og nógu háu þjónustustigi. þetta er örlagarík fírra og mjög líklegt að mikið af þeirri fjárfest- ingu Byggðastofnunar, sem eytt hefur verið í vonlausa staði, sé fé á glæ kastað. Það er ekki fyrr en á síðustu tímum sem forsvarsmenn em famir að viðurkenna þessa stað- reynd. Dæmi um þetta er áramótagrein Áskels Einarssonar í Tímanum, þar sem hann segir í kaflanum Þróunar- stefnan er byggðamál: „Því verður ekki hjá því komist að stefna að eflingu þeirra þéttbýliskjama, sem hafí skilyrði og burði til að mynda breiðan atvinnumarkað ... Þetta er þróunarkjamastefnan. Það er með öðmm orðum ljóst að ekki er hægt að skapa mótvægi gegn höf- uðborgarsvæðinu, nema stórir bæir fái að eflast... Þetta er miskunnar- laus staðreynd, sem verður ekki sniðgengin." Fyrir nokkm heyrði ég Guðmund Malmquist í fyrsta skipti viður- kenna opinberlega að ekki sé hægt, né skynsamlegt, að reyna að veija öll byggðasvæðin falli í hinni erfiðu stöðu sem nú er orðin, og þurfí núna að fara að draga vamarlínum- ar. Hér em sem sagt komnar fram afdráttarlausar yfírlýsingar frá embættismönnunum, og er það höf- uðnauðsyn að sveitarsljómarmenn úr öllum landsfjórðungum viður- kenni nauðsyn þessarar stefnu- mörkunar, og lýsi sig reiðubúna til að setja saman skipulagsnefndir fyrir hvem landsfjórðung — nefndir sem em reiðubúnar til að ákveða, með nefnd frá ríkinu, hvar vam- arlínumar skuli dregnar í hveijum ijórðungi. íslandsskipulagið yrði sátt- máli og fyrirheit um að tryggja uppbyggingu öflugs þróunarsvæðis í hveijum landshluta Þetta er þó sú aðferð sem beitt er erlendis, sérstaklega á þróunar- svæðum þar sem þörf er á miklu átaki. Efnahagsbandalag Evrópu stendur að slíkum áætlunum, t.d. í Skotlandi og á Ítalíu. Norræni iðn- þróunarsjóðurinn gerir það sama og veitti t.d. fé til Iðngarðanna í Reykjavík, sem þó vom teknir und- ir verslanir Hagkaups og fleiri. Ef til vill getum við aftur leitað eftir aðstoð, því núna stendur þjóðin frammi fyrir neyðarástandi í byggðamálum, sem bregðast verður við með öflugu og hnitmiðuðu átaki. En áður en við getum vænst stuðnings og tiltrúar á áætlanir okkar í byggðamálum, verðum við að greina vandann, útskýra hvers- vegna hin gífurlegu framlög byggðastefnu hafa ekki dugað til að stöðva fólksflóttann, og fínna svo ný úrræði sem em líkleg til að stöðva flóttann — og það til lang- frama. Áður en ég vík að greiningu van- dans vil ég útskýra, með hjálp samlíkingar við borgarskipulag, hversvegna áætlun eða stefna verð- ur að taka mið af skipulagssýn til að hægt sé að sjá hver staða ein- stakra þátta verður í framtíðar- mynd byggðar í landinu. Hugsum okkur nú að maður eigi lóð í Reykjavík, og langi til að reisa þar einhveija starfsemi, t.d. vöm- markað. Við sjáum það fljótt, að það væri lítið vit í að ráðast í fram- kvæmdir á lóðinni ef eigandinn vissi ekki hvar umferðaræðar borgarinn- ar ætti að Ieggja, eða hvar, og hvar ekki, borgin ætlaði að ráðast í upp- byggingu. Sem sagt; án skipulags og framkvæmdaáætlunar borgar.- höfuðborgarsvæðinu! Þessu óvissuástandi um framtíð landsbyggðarinnar verður ekki eytt nema með gerð íslandsskipulags — skipulags sem allir stjómmálaflokk- amir ábyrgjast — skipulags sem fylgt sé eftir með framkvæmda- og flármögnunaráætlun. Byggðavandinn í sjávar- plássum sem búa við ónóg tengsl við önnur sjávarpláss Ekki er hægt að fara út í ítar- lega greiningu byggðavandans í stuttri blaðagrein. Þó vil ég nefna nokkur aðalatriði. Löngum hefur það verið álitið hér á landi, að framboð vinnu og opinberrar þjónustu væm einu at- riðin sem skiptu máli um hversu lífvænleg byggðasvæði em, eða muni verða. Nú stöndum við víða uppi með stóran fískiskipaflota, stór frysti- hús, skóla, heilsugæslustöðvar o.s.frv., en samt heldur fólk áfram að flytjast brott. Er ekki kominn tími til að staldra við og spyija: hvað vantar, hvaða kosti auk þess- ara þarf staður enn að hafa til að geta talist lífvænlegur? Margir hafa nefnt betri vetrarsamgöngur t.d. á Vest- og Austfjörðum, en til þess þarf mikla jarðgangagerð sem er dýr og er hætt við að við verðum að velja þar úr staði. Göng mundu stækka þjónustu- svæðið og gera akstur með físk milli sérhæfðra fískvinnslustöðva mögulegan. Of dýrt, og reyndar ógerlegt, er að hver stöð við ein- angraðan flörð komi sér upp öllum þeim tækjum sem þarf til að ná fyllstu verðmætum úr heimkomnum afla. Nauðsyn fyllstu nýtingar til Trausti Valsson MSú skoðun hefur verið ráðandi í núverandi byggðastefnu að styðja bæri jafnt alla staði og byggðir, burtséð frá því hversu vel þær eru hæfar sem framtíðar- byggðasvæði, — þ.e. svæði með nægilega mikilli breidd og nógu háu þjónustustigi. Þetta er örlagarík firra og mjög líklegt að mikið af þeirri fjárfest- ingu Byggðastofnunar, sem eytt hefur verið í vonlausa staði, sé fé á glæ kastað. Það er ekki fyrr en á síðustu tímum sem forsvarsmenn eru farnir að viðurkenna þessa staðreynd.“ um. Með hálendisvegunum komast N- og S-land og S- og A-land í vegasamband og þessi 70 þúsund manna byggðasvæði gætu farið að vinna saman, e.t.v. með miðkjarna við Fjórðungsöldu. Sem hluti af íslandsskipulagi gæti ólíkt kerfl gjðrbylt samkeppnisaðstððu landsbyggðarinnar. (Vegir sem eru þegar komnir eru sýndir skyggðir.) Mörgum kann að vera nýnæmi að heyra nefnt skipulag heilla landshluta og jafnvel landsins alls. innar væri bygging vörumarkaðs á lóðinni óforsvaranleg. Óvissu lóðareiganda — án vissu um áætlanir borgaryfírvalda — má lfkja við stöðu landsbyggðarmanna nú, sérstaklega eftir að opinberar yfirlýsingar liggja nú fyrir að vam- arlínur verði að draga — þ.e. að sumum svæðum verður hjálpað en öðrum ekki. Reyndar lá þetta svo sem í loft- inu og óöryggi og óvissa lands- byggðarmanna er nú orðin svo mik- il að við síðustu úthlutanir hús- næðismálastjómarlána sækja þeir flestir um lán til að byggja íbúðir — ekki heima f héraði — heldur á að útgerð og stöðvar fái staðist samkeppnina, sjáum við betur núna eftir tilkomu fiskmarkaða og sölu físks til vinnslu f erlendum stöðvum. Með göngum geta hópar físk- vinnslustöðva skipt með sér sér- hæfíngu og físki á sama hátt og við emm farin að kynnast á SV- hominu. Vegna kostnaðar fínnst mér ekki líklegt að hægt sé að tengja nema fáa staði á þennan hátt — og verði því hugsanlega eina úrræðið að flytja báta, tæki og kvóta af afskekktustu stöðunum, inná þróunarsvæðin. Kostnaði af slfkum flutningi, og sköpun nýs fbúðarhúsnæðis, yrði ríkið að taka þátt f — og yrði álíka regla að gilda um hverskonar aðra þá starfsemi sem er mikilvægt að flytjist til þeirra þróunarsvæða sem ákveðin verða. Kostnaðurinn af þessu verður mikill, en hinn kostur- inn er sá að vinnslustöðvamar án tengsla við aðrar stöðvar nái ekki að fylgjast með í sérhæfíngar- og hagræðingarþróuninni, og verði því innan skamms illa samkeppnis- færar og stöðvist svo á endanum. Önnur atríði sem kalla á byg-gðakjaraa og samverk- andi byggðaklasa Bæir á íslandi utan höfuðborgar- svæðisins og Akureyrar eru mjög litlir. í þróun krafanna, sem fólk gerir til þjónustustigs, er það stöðugt að verða ljósara að lítil, afskekkt bæj- arfélög munu ekki geta mætt aukn- um þjónustustigskröfum, — allra síst ef íbúunum fer fækkandi. Tvær leiðir eru færar til að mæta framtíðarkröfunni um þjón- ustustig. Sú fyrri er að ákveða einn þróunarkjama sem öllum kröftum er beint til, til að auka fólksfjöldann og þjónustustigið, sú seinni að búa til samverkandi byggðaklasa úr nálægum bæjum — en til þess má fjarlægðin milli þeirra ekki vera meiri en 5 til 10 km. Norðlendingar beittu fyrri að- ferðinni þegar þeir gerðu Ákureyri að þeim höfuðstað sem nú tryggir stöðu Norðurlands. Vestfírðingar og Austfírðingar hafa vegna sund- urþykkju ekki enn tryggt slíkan höfuðstað í sínum landshlutum þó Egilsstaðir og ísafjörður komi þar augljóslega einir til greina. Staðan er líka slæm á Snæfells- nesi og í Rangárvallasýslu, en í þeirri ílöngu röð vanmegnugra þorpskrfla, sem á þessum svæðum er, er t.d. ógerlegt að koma upp verslunum með miklu vöruúrvali og lágu verði. Annað sem leiðir af því ef mið- lægur kjami hefur ekki verið valinn á byggðasvæði er að marg-upp- byggja þarf sömu þjónustuna. Þannig em t.d. þrír flugvellir á Snæfellsnesi norðanverðu og ætlað- ar til uppbyggingar þeirra 37 millj- ónir á næstu fjórum árum (rekstrar- kostnaður kemur svo að auki). Ef samgöngur væm bættar og ef menn sættust á miðlæga legu virðist sem einn flugvöllur ætti að geta dugað fyrir ekki stærra svæði. Byggðaklasa-aðferðinni er bæði hægt að beita með tengingu smá- bæja við stórbæi, eins og gert hefur verið á glæsilegan hátt á Evjafjarð- arsvæðinu, og einnig við Isaíjörð. — Og hinsvegar er um tengingu bæja af jafnari stærð að ræða eins og hefur gerst á Suðumesjum. Samgöngubætur gegna hér höf- uðhlutverki, en einnig skipulögð fyrirtækjasamvinna og sameining sveitarfélaga. Óþarfi ætti að vera að byggja upp þrefalt kerfi samgangna um allt land í stijálbýlu landi er dýrt að bygga upp og reka flutningakerfi. Við Islendingar emm þó að baksa við að byggja upp og reka þijú samgöngukerfi — hvert um sig með óheyrilegum tilkostnaði. En þrátt fyrir þetta em þau öll mjög óburðug og verða það lengi enn, því við dreif- um kröftunum á of marga staði. Og hér finnum við einmitt aftur fyrir smákjamastefnunni. Sem dæmi um kostnaðinn má nefna að í nýrri flugmálaáætlun eru 86 flugvellir (31 áætlanaflugvöllur). Kostnaður við þetta kerfí er áætlað- ur (að Keflavíkurflugvelli undan- skildum) nærri 800 milljónir á ári hveiju. Af þessari upphseð fara um 500 milljónir í rekstur og 300 í framkvæmdir. Aðalhafnir landsins em 56 tals- ins og virðist sem færri hafnir gætu dugað, enda er víða niður undir 10 km millibil milli haftia. Til framkvæmda við haftiir fara tæpar 200 milljónir á ári og fer mest af því fé í viðhald (Reykjavík ekki meðtalin). Mjög mikil viðhalds- og endumýjunarþörf stendur þó enn fyrir dymm. Þá leggur ríkið fram 156 milljóna ársstyrk til Ríkisskips (nær V2 millj- 6n á dag), sem er hluti sama flutn- ingakerfís og hafnimar. Ríkisskip skuldar líka ríkinu um 360 milljón- ir vegna íjárfestinga, peningar sem tæpast fást nokkum tímann endur- greiddir. Auk þessara tveggja flutninga- kerfa er svo vegakerfíð sem, vegna krókóttrar legu, er enn sem komið er mjög illa i stakk búið til að tengja byggðarlög landsins saman í eina samverkandi heild. í vetur hef ég verið að kynna hugmyndir um hálendisvegakerfí sem mundi geta valdið byltingu í —<
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.