Morgunblaðið - 22.05.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. MAÍ 1988
Astleitnir sagnfræðingar
kvenkosti og skiptimynt, — og auð-
vitað varð fjölskyldan að fá bætur
fyrir slíkt."
Konur fyrirgefa
í málgagni Sögufélagsins, Nýrri
sögu birtist síðastliðið haust grein
eftir Má Jónsson, „Konur fyrirgefa
körlum hór“, í greininni fjallar hann
um hjúskaparhagi landsmanna á
fyrri hluta 19 aldar og sér f lagi
framhjáhald Sslenskra karla og við-
brögð eiginkvenna við þeirri yfír-
sjón.
íslenskar eiginkonur virðast við
fyrstu sýn hafa verið furðanlega
skilningsríkar og fúsar til að fyrir-
gefa mökum sínum hliðarsporin —
að rekkju vinnukonunnar. Hór-
dómsbrot vörðuðu sektum en hægt
var að sækja um eftirgjöf, „þegar
saklaus ektamaki þess hjóna sem
framhjá tekur biður þeim brotlega
uppgjöf sektar . . .“ Már hefur
rannsakað fjölda bréfa til stjóm-
valda þar sem eiginkonur biðja brot-
legum eiginmönnum sínum vægðar.
Flest þessara bréfa bera vott um
kristilegt umburðarlyndi en Már
leiðir að því rök að fleira búi að
baki. Ekki sé grunlaust um að á
stundum hafí hinar sviknu eigin-
konur verið þvingaðar til að skrifa
yfirvöldunum og biðja bóndanum
vægðar. En Már telur fullvíst að í
flestum tilvikum hafí það verið fá-
tækt sem knúði konumar til bréfa-
skriftanna. Bóndinn gat einfaldlega
ekki borgað og sektin hefði komið
niður á öllum á heimilinu.
Grein Más Jónssonar ber íslensk-
um karlpeningi 19. aldar ekki fag-
urt vitni en í skrifum Más er brydd-
að á fleiri spumingum en svarað
er. „Hvaða eiginmenn tóku framhjá
og hveijir ekki? Héldu þeir hjákonur
eða lögðust þeir með vinnukonum
sínum eftir því sem kallaði að?“
Hvaða konur eða stúlkur sváfu hjá
annarra kvenna eiginmönnum?
Hvað varð um þessar konur og
böm þeirra? „Voru þetta að ein-
hverju leyti sömu stúlkur og riðu
út um helgar með piltum af næsta
bæ? og hvað sögðu þeir þegar gift-
ir bændur settu þær undir sig?
Framhjáhald tengist þannig óhjá-
kvæmilega annars konar saknæmu
og siðlausu kynlífí; bameignum
ógifts fólks, nauðgunum og blóð-
skömm.“ Einnig tengist framhjá-
hald líka giftingum fólks. Hveijir
völdust saman, hveijir fengu að
njótast og var ef til vill einhveijum
þvert um geð að giftast?
Magisterritgerð Más Jónssonar
heitir „Duismál á íslandi 1600-
1920.“ Már hefur leitað svara við
þessum og fleiri spumingum varð-
andi ástalíf íslendinga tfmabilið
1550-1900 og mun hann kenna
íslenskum sagnfræðinemum þessi
fræði á næstu vorönn við heim-
spekideild Háskóla íslands.
Samskipti kynjanna
Hvernig kviknaði áhugi þinn á
fomum ástum íslendinga?
„Til að byija með var sagnfræði-
áhugi minn á öðm sviði og BA-
ritgerðin var um jarðeignir og
breytingar á jarðeignaskiptingu á
17. og 18. öld. Síðan fór ég í fram-
haldsnám til Frakklands. Þar var
fólksfjölda- og félagssaga í miklum
móð. I framhaldi af námi mínu þar
hóf ég rannsóknir á giftingum,
framhjáhaldi, löggjöf gegn sifja-
spelli, bameignum í lausaleik, duls-
málum og svo framvegis."
En hveijar em ástæðumar
fyrir þessum almenna áhugaeða-
„ástleitni" sagnfræðinga einmitt
núna?
„Undafarin ár hefur töluvert ver-
ið skrifað um þetta í Frakklandi og
Bretlandi. í Cambrigde hafa til
dæmis verið gerðar viðamiklar
rannsóknir. Ahuginn hefur síðan
breiðst út til Bandaríkjanna og líka
til Norðurlandanna. Þetta er hluti
af breiðari þróun, sagnfræðingar
hafa verið og em að reyna að víkka
Vinnukonurnar þjónuðu karlmönnunum. Úr íslandsferð J. Ross Brown, 1862.
sjóndeildarhring sinn og líta til fleiri
átta.
Ég þori annars ekki að fullyrða
neitt um það hvers vegna menn
hafa einmitt núna þennan sérstaka
áhuga á ástum, hjúskap og
þvíumlíku. Líklega tengist áhuginn
umræðunni um samskipti kynjanna
síðustu 15- 20 árin. Kannski lang-
aði sagnfræðinga líka til að prófa
eitthvað nýtt, em orðnir leiðir á
vangaveltum til dæmis á sviði
stjómmálasögu og félagssögu sem
allur almenningur hefur takmark-
aðan áhuga á. Ef til vill fást við
hluti sem forvitið og fróðleiksfúst
fólk hefur áhuga á. Bókmenntimar
hafa líka haft sín áhrif, þær fjalla
mikið um hjónabandið og ástina og
hvers vegna skyldi sagnfræðin ekki
líka gera það og sýna þessar tilfínn-
ingar og samskipti fólks í nýju
ljósi.“
Skilvirkt siðgæðiseftirlit
Nú miðar þú upphaf rann-
sókna þinna á hjónabandinu og
samskiptum kynjanna við siða-
skiptin 1550, breytíst þá eitthvað
í þessum efnum?
„Með siðaskiptunum breyttust
hugmyndir manna og einnig verka-
skiptingin milli ríkis og kirkju. Kon-
ungsvaldið tekur að sér skírlífis-
brotin sem biskupar og prestar
höfðu alfarið séð um áður. Stóri-
dómur var samþykktur 1564. Hann
varð grundvöllur að mjög skilvirku
kerfí siðgæðiseftirlits sem gilti í
nærri 300 ár.
Þessa dagana gætir tilhneigingar
til að nota orðið „Stóridómur" um
eitt og annað sem kemur dómnum
sjálfum ekkert við. Upphaflega var
hann að vísu oftast nefndur Langi-
dómur, því hann var svo ítarlegur,
en á 17. öld festist núverandi heiti
í sessi. Stóridómur kveður á um
refsingar við slíkum brotum. Dauð-
arefsing lá við sifjaspelli nákom-
inna, en flársektir, ef til dæmis
systkinaböm eða þremenningar
áttu böm saman. Háar sektir vom
við hórdómsbrotum og líflát vofði
yfír við þriðja brot. Þetta mildaðist
þó allt saman eftir þvi sem á leið
og síðustu aftökumar vom á ofan-
verðri 18. öld. Varðandi hórdóms-
sektimar er það athyglisvert að þó
ógift kona ætti bam með giftum
mann var hún látin borga jafn mik-
ið.
Lausaleiksbrotin, sem vom al-
gengust, kostuðu minnst útlát, en
vom dýrari hefði fólk éignast óskil-
getin böm áður. Við fímmta brot
varð hinn seki að koma sér burt
eða þá giftast þeim sem hann átti
síðast bam með. Svo virðist sem
eitt tímafrekasta verkefni sýslu-
manna hafí verið að eltast við þess-
ar sektir, en þá ber að líta á það
að að þeir fengu prósentur. Arið
1816 vom sektir fyrir lausaleiksbrot
sfðan felldar niður og aðrar sektir
með hegningarlögunum 1870.“
Voru karlmenn ekki'í miklu
betri aðstöðu tíl komast undan
armi laganna?
„Konan stendur náttúmlega uppi
með þungann — og síðar bamið.
Sumar reyndu að koma þeim undan
með því að bera þau út. Ég held
að slíkt hafí mjög sjaldan tekist,
eftirlitið var það strangt með fólki.
Móðurinni var ætlað að lýsa fað-
emi á hendur einhveijum eftir bestu
samvisku. Nokkuð var um það að
viðkomandi gekkst ekki við bam-
inu. Karlmenn fengu oftast að
sveija fyrir samfarir við konuna og
vom þá lausir allra mála. Það var
lögð mikil áhersla á að feðra böm,
yfírheyrslur vom strangar og dæmi
er um frá byijun 17. aldar að móð-
1r var pyntuð til sagna."
Lauslátir íslendingar
Frillulífis- og lausaleiksbrot
voru algengustu brot á Stóra-
dómi, hvað voru þau algeng?
„Oft er sagt að við íslendingar
séum lauslátari en aðrar þjóðir og
er nokkuð til í því, að minnsta kosti
þegar aðeins er miðað við Evrópu
og Norðurlönd. Á íslandi vom fleiri
lausaleiksböm en víðast hvar í Evr-
ópu, og er þá miðað við hlutfall
óskilgetinna fæðinga af öllum fæð-
ingum. Því miður höfum við ekki
tölur um fjölda fæðinga hér fyrr
en eftir miðja 18. öld, og þá var
tfunda hvert bam óskilgetið. Óskil-
getni jókst á 19. öld og um miðja
öldina fæddist sjötta hvert bam
utan hjónabands.
Fram að þessu hefur ekkert ver-
ið hægt að segja um þróun óskil-
getni á 16. og 17. öld, en það er
nokkuð forvitnilegt, til dæmis þegar
spurt er hvort Stóridómur hafí haft
einhver áhrif á kynlíf íslendinga,
en ætlunin var sú að leiða þá inn
á réttar brautir með harðneskju.
Að þessu leyti em enskir sagnfræð-
ingar ákaflega öfundsverðir, en
þeir hafa getað reiknað hlutfall
óskilgetni aftur á miðja 16. öld. Ég
hef þó fundið leið til að meta þróun-
ina hér svona nokkum veginn og
undanfamar vikur hef ég verið að
telja skírlífisbrot upp úr reikningum
sem sýslumenn sendu hirðstjómm
og síðar landfógetum. Elstu skrám-
ar em frá 1590. Niðurstaðan er að
óskilgetni hafí staðið í stað á 18.
öld, þvf brotin em um það bil 160-
180 um aldamótin 1700 en hundrað
ámm síðar fæddust milli 150 til 200
óskilgetin böm á ári. í lok 16. ald-
ar og í byijun 17. aldar vom brotin
þetta 100-120 á ári. Þetta fínnst
fólki kannski ekki ýkja spennandi,
ep svona hlutir gleðja mig óskap-
lega og þama birtist eitthvað alveg
nýtt, nokkuð sem er miklu merki-
legra en fréttir af kjarasamningum
eða stríðinu við Persaflóa.
En þessi mikli lausaleikur tengist
sennilega því að fólk varð að eiga
eitthvað og hafa aðgang að jarð-
næði til að geta gifst og stofnað
heimili, Og það var þrautin þyngri
fyrir ansi marga, fátæktin var það
mikil og jarðir af skomum skammti,
einkum þegar líða tók á 19. öld,
en þá fjölgaði fólki vemlega. Það
sést líka á því að hvergi var gifting-
araldur jafíi hár.“
Ástarrómanar
í dómabókum
Sá fróðleikur sem þú berð á
borð um ástir og tilfinningar
virðist ekki vera neitt sérstak-
lega rómantiskur?
„Sagnfræðingar mega ekki
missa sjónir á þróuninni f gegnum
aldimar. En það er til fjöldinn allur
af skemmtilegum sögum af einstök-
um atburðum og fólki. Þær heimild-
ir sem við höfum em að mestum
hluta embættisfærslur; Refsingar,
kvartanir og dómar. Þessar heimild-
ir segja okkur alltof lítið um hneigð-
ir fólks. Ég hef þó rekist á litla
„ástarrómana" í dómabókum og þar
sést að rómantísk ást var til. Það
hefur verið gert fullmikið um úr
ástleysi forfeðranna. Hjónabandið
var auðvitað hagsmunasamband en
fólk hlýtur að hafa verið ástfangið,
Staðarhóls-Páll yrkir t.d. mjög fal-
lega til Helgu Aradóttur, þegar þau
vom í tilhugalífi og 19. öldinni em
svo rómantísku skáldin. Einnig má
nefna Sjöundár-málið og ástir
Ragnheiðar og Daða.“
Nú hafa ástír og tilfinnmgalíf
á fornri tíð ekki verið mikið
rannsakað og ekki mikið um það
skrifað, hvernig ætlar þú að
kenna námsefnið?
„Þetta er ákaflega viðamikið efni
sem ég er að fást við og fyrir vikið
dálítið erfítt viðureignar. Verra er
að ég þarf að leita svo víða fanga,
þó reyndar ser þar fólgin helsta
skemmtunin. í fyrirhugaðri kennslu
kem ég aðallega til með að byggja
á eigin rannsóknum sem ég stunda
eftir mætti með fullri vinnu núna,
en ætla að sinna einvörðungu allan
næsta vetur og vonandi næstu árin.
Þungamiðjan verða skjöl og hand-
rit, sem flest em á Þjóðskjalasafni,
en eitthvað á Landsbókasafni og á
Ámastofnun. Til er slangur af
greinum um þessa hluti hér á landi
sem hollt er að lesa og nokkrar
erlendar bækur verða notaðar til
hliðsjónar og stuðnings. Einnig hef
ég hugsað mér að lesa og ræða
skáldsögur sem vora skrifaðar fyrir
síðustu aldamót, svo sem söguna
um Ólaf Þórhallsson eftir Eirík
Laxdal og „Pilt og stúlku" eftir Jón
Thoroddsen en líka sögulegar
skáldsögur eftir yngri höfunda, til
að mynda „Önnu frá Stómborg"
eftir Jón Trausta og„Skálho!t“ eftir
Guðmund Kamban."
Viðtöl: PLE
Þú skiptir
máli allt
í Broadway
Amór