Morgunblaðið - 22.05.1988, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. MAÍ 1988
41
Ólafur kominn hálfur inn i 5
metra djúpan helli í miðju berg-
inu. Fálkahreiðrið var þijá metra
inni í veggnum og Ólafur þurfti
að nota sérsmíðaða hrifu til að
kraka til sín ungana til merking-
ar.
værukær og hættur veiðum, heldur
sig við hreiðrið og býr sig undir
varpið. Karlinn er aftur á þönum og
hann færir kerlingunni fæðu á hreið-
urstað. Það er ekki fyrr en að ung-
amir eru famir að geta haldið yl
að sér sjálfir, að kerlingin fer að
taka þátt í veiðinni og þá bregður
svo við að tegundum fugla á seðlin-
um tekur að fjölga."
„Ef við skoðum fæðuyfirlit í stómm
dráttum og bytjum er undirbúningur
undir varp er að hefjast, þá em allir
í ijúpu fyrst í stað og em það aðal-
lega karramir sem em teknir. Það
á vafalaust rætur að rekja til auglýs-
ingaratferlis hans, en karrinn er
hvítur allt til mailoka og situr rop-
andi upp á hólum og klettum. Allt
að þriðjungur karra á hveiju talning-
arsvæða minna vom teknir ár hvert
í apríl og mai. Þegar ijúpan er orp-
in, í lok mai, breytir karrinn alger-
lega um háttemi, fer í moldarböð
og laumast um dmlluskítugur. Rop-
ar bara á kvöldin og í þoku. Um líkt
leyti er fálkakerlingin farin að hugsa
sér til hreyfings og ijölbreytnin
eykst."
„I lok júlí fer ijúpan aftur að skipta
vemlegu máli hjá fálkanum og em
það þá aðallega hálffleygir ijúpna-
ungar sem em teknir. Hjá strand-
og vatnafálkum er tjúpan 65 til 75
prósent af fæðu sumarsins, en allt
að 90 prósent hjá heiðafálkum enda
em aðföng þeirra allt önnur og rýr-
ari heldur en hjá strand- og vatna-
fálkum. Heiðafálkamir em að elta
ijupuna allt vorið og sumarið, en
taka annað eftir hendinni, lóu- og
spóaunga, fullorðna spóa og tilfall-
andi endur. Jafn vel þrastamnga.
Enda er hungur oft í hreiðrum heiða-
fálka og jafnvel þegar góð ijúpnaár
em, þá em ungar heiðafálkana mun
léttari heldur en ungar strand- og
vatnafálkana. Ef ungar deyja í
hreiðmm, em þeir venjulega étnir
af systkynunum.“
En nú er fálkinn ekki lengi að fljúga
jafnvel tugi kílómetra. Em engin
brögð að því að heiðafálkar leiti
fanga til vatna og stranda þar sem
af nógu er að taka? „Það virðist
ekki vera. Að vísu höfum við fundið
lunda í fálkahreiðri sem var 40 kíló-
metra frá ströndinni. Hins vegar
virðist fálkinn setja mörkin við 10
kílómetra. Þegar hreiðrin em lengra
frá t.d. Mývatni eða Laxá heldur en
10 kílómetrar, þá em endumar hætt-
ar að skipta máli í aflanum. Fálkam-
ir hjakka ffekar í heiðinni."
En ef þú segir okkur eitthvað af
fálkanum sjálfum. Hann er ekki fé-
lagslyndur eða gestrisinn er það?
„Nei, hvomgt á við. Fálkar veija
óðul sín af hörku, sérstaklega ráðast
karlfálkar á aðra karla sem slæðast
inn á svæðið. Ég hef séð fjörugar
og harkalegar háloftaormstur þar
sem maður dáist að flugfíminni.
Ungir kvenfuglar fá þó yfirleitt að
fljúga óáreittir nærri setri. En það
em bara setrin sem em heilög, veiði-
lendumar em sameiginlegar. Sam-
bandið milli fálkans og hrafnsins er
býsna skondið, en flest fálkapör
verpa í hrafnshreiður , stundum
hreiður sem þeir taka herskildi. En
fálkamir em líka misjafnir. Sumir
þeirra líða alls ekki hrafna á sínu
setri og ráðast a þá af grimmd.
Aðrir amast ekkert við kmmma og
ég hef séð hrafn og fálka með hreið-
ur 20 metra hvor frá öðmm.“
„Annars er ein fuglategund sem
Leifar af fálkaunga sem drapst
i hreiðrinu. Fékk það hlutskipti
að vera étinn af systkynum
sinum.
Mikið á sig lagt. Ólafur á leið ofan í hyldjúpa sprungu. Mjög er
misjafnlega erfitt að nálgast fálkahreiður, þau geta verið í miðjum
ókleifum risahamri, eða eins og Ólafur hefur einu sinni fundið, i
sléttum móa skammt frá klettabrún.
er þetta ekki alveg einhlýtt, þannig
er stundum, að þegar maður er að
skoða fálkahreiður þá verða full-
orðnu fálkamir óðir af bræði sem
fær litla útrás. Undir þeim kringum-
stæðum hef ég stundum séð þá ráð-
ast á fýla sem hafa verið að snigl-
ast nærri, og slá þá svo illa að sum-
ir hafa vart flogið aftur. Þá gerðist
það í fyrsta skipti í fyrra sumar að
ég fann leifar af fy! í fálkahreiðri,
alls af tíu fuglum. Hvort að þar fór
undantekningin sem sannar regluna,
eða að stefnubreyting sé í vændum
verður að koma í ljós.
Þetta fyrirbæri er þekkt víðar. Til
dæmis muna margir er skordýraeitr-
ið DDT eyddi næstum förufálka-
stofninum á Bretlandseyjum á árun-
um 1947 til 1960. Sett var bann við
notkun efnisins og síðan hefur stofn-
inn rétt sig svo við að fuglinn er
algengari nú en nokkm sinni fyrr
og telur nú um 1000 pör. Eitt er
það svæði þar sem hann hefur ekki
náð sér sem skyldi og það eru strad-
svæði Skotlands þar sem fyllinn
hefur verið að breiðast mikið út og
er nú mjög algengur. Þó nokkrir
förufálkar sem komist hafa undir
mannahendur á þessum slóðum hafa
verið með lýsi í fiðrinu og menn
hafa bent á það sem hugsanlega
skýringu að fyllinn haldi förufálkan-
um í skefjum á þessum slóðum.
Svona leikur fyllinn raunar fleiri
fugla sem hafa annars það til af-
spumar að vera grimmir og harðir
af sér, til dæmis hrafn og silfurmáf.
Fýllinn er því svo sannarlega ekki
allur sem hann er séður.“
Nóg um það Ólafur, nú verður að
fara að slá botn í þetta spjall. Hvað
tekur nú við hjá þér? „Ja, ég vonast
til að geta haldið áfram að vinna
að þessum rannsóknum þannig að
ég hafi fylgt fálkanum í gegn um
eina ijúpnasveiflu. Árni 1981 til
1985 vann ég við þetta styrktur af
National Geographic Society og í
fyrra var ég styrktur af vísinda-
sjóði. Miðað við fyrri ijúpnasveiflur
þarf ég að fylgja þessu eftif í þijú ár
í viðbót og ég á enn eftir að bæta
mikilli vitneskju við það sem komið
er, því ijúpnastofninn hefur aldrei á
því tímabili sem ég hef stundað at-
huganir mínar verið í lágmarki. Nú
gæti það gerst, hann er byijaður að
dala og ég vona (!) að hann hrapi
næstu tvö árin og að fall hans verði
mikið. Ef að það gerist, verður ýms-
um áhugaverðum spumingum svar-
að. gg.
Stór kvenfugl sem er allt annað
en glaðlegur á svip. Ef myndin
er borin við þá sem sýnir Ólaf
með karlfugl undir hödnum má
sjá nokkurn stærðarmun á kynj-
unum. Kerla er mun stærri.
fálkinn á frekar sérkennilegt sam-
band við og það er fyllinn. Fýl hefur
flölgað mikið og leggur undir sig
hvem bergvegginn af öðrum, en
hann er bæði hávær fugl, frekur og
ágengur. Oft er það þannig, að þar
sem fyllinn fer að verpa í nábýli við
fálka, endar það með því að fálkam-
ir hverfa. Fýllinn er nefnilega með
vopn sem fálkinn stenst ekki, það
er þessi hræðilega lýsisbyssa. Það
er algeng dánarorsök ungfálka að
hausti, að þeir hafa ætlað að ná sér
í auðtekinn bita sem er fyllinn. En
fylamir hafa svo ælt á þá og grútur-
inn eyðileggur fiðrið. Fullorðnir fálk-
ar drepa og éta nær aldrei fyl. Samt
Ljósmyndir úr söfnum
Ólafs K.Nielsens og gg.
KJÖTMIÐSTÖPIN
OPIÐ Á MORGUN
AIMIMAIMN í
HVÍTASUNNU
KL. 11-18
GARÐABÆS. 656400