Morgunblaðið - 22.05.1988, Blaðsíða 40

**' »«oí íív «t«<v.ww,íwow
40 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. MAÍ 1988
Tveir stálpaðir fál-
kaungar bjóða at-
hugunarmanni
byrgin.
Oumdeilanleg tengsl eru
milli fálkans og rjúpunnar
Dr. Ölafur Kr.
Nielsen í viðtali
Ólafur K. Nielsen líffræð-
ingur er doktor f fagi sínu.
Eftir háskólanám og út-
skrift hér á landi sótti hann
framhaldsskólanám við
Cornell háskóla í New York
í Bandaríkjunum og próf-
verkefni hans þar voru
rannsóknir á tengslum
fálkans og rjúpunnar.
National Geographic
Society styrkti verkefnið á
árunum 1981 til 1985 en
Ólafur er ekki á því að nóg
sé komið, hann hefur
síðan haldið verkinu
áfram, styrktur af Vísinda-
sjóði og telur að allar þær
tölur sem hann vanhagar
um, gætu skilað sér á
næstu þremur árum, eða
þegar þess má vænta að
rjúpnastofninn falli niður f
lágmark. Rjúpnastofninn
er byrjaður að veikjast og
reynslan sýnir að fallið er
hratt og hátt fyrstu árin.
Ólafur hefur ekki fylgst
með fálkum í rjúpnaleys- .
isárum og telur ekki að
verkinu sé lokið fyrr en
upplýsingar eftir slfka
uppákomu liggja fyrir. En
ýmislegt er á hreinu á
þessu stigi og því tfma-
bært að Ifta inn hjá honum
uppi f risinu f MR þar sem
hann hefur vinnuafdrep,
en Ólafur kennir líffræði
við lærða skólann. Ólafur
vildi byrja á því að skil-
greina prófverkefnið ná-
kvæmlega til þess að les-
endur gætu betur skllið
hvað um væri að ræða.
Hann hefur nú orðið.
Verkefnið átti að svara
þremur meginspurning-
um, þ. e. hvort sveiflur í
ijúpnastofninum hefðu
áhrif á fjölda fálka, hvort þær hefðu
áhrif á varpafkomu fálka og hvaða
áhrif þær hefðu á fæðu fálkans, en
alkunna er, að fálkinn étur ijúpur í
ríkum mæli. Athugunarsvæðið er
um 5200 ferkílómetrar og er i báðum
Þingeyjarsýslunum. Fyrst var að
reyna að meta hvað væri að gerast-
hjá ijúpunni og til þess voru mæld
út sex lítil talningarsvæði, frá 2,5
til 8,5 ferkílómetrar að stærð. Karr-
amir helga sér óðul snemma vors
og eru þá mjög áberandi, hvítir og
ropandi á hverri þúfu. Með því að
telja á vorin sömu svæði ár eftir ár
má gera sér grein fyrir sveiflum í
ijúpnastofninum. Nú er alkunna, að
ijúpnastofninn hér á landi er sveifl-
óttur, tíminn á milli hámarka er yfír-
leitt um það bil 10 ár. Það er ekki
endilega jafn stígandi í Qölgun,
stofninn getur hrunið á svona tveim-
ur árum og getur svo verið lítill
næstu ár, en síðan vaxið ört.
„Rjúpnatalningamar hófust árið
1981 og þá reyndust 90 karrar vera
á svæðunum sex, en þeim fjölgaði
síðan uns hámarki var náð vorið
1986 en þá voru þeir um 280 tals-
ins. í fyrra var byijað að fækka, en
þá töldust 230 karrar á þessum
svæðum. Ef þróunin verður sú sama
og í fyrri ijúpnasveiflum verður mik-
il fækkun á næstu ámm. En svörun-
in hjá fálkanum var ótvíræð. Fyrsta
árið voru 40 fálkasetur í ábúð á
athugunarsvæðinu. Á meðan ijúpna-
stofninn þrefaldaðist næstu árin
voru æ fleiri setur í ábúð og núna
síðustu ár 55 til 60. Það ber þó að
taka fram, að í ábúð þýðir ekki endi-
lega að um verpandi pör hafí verið
að ræða. Það er aldrei nema hluti
þessara fálka sem kemur upp ung-
um. Við fylgdumst einnig með stofn-
stærð tveggja annara tegunda rán-
fugla á svæðinu, smyrils og hrafns,
en sá síðamefndi tekur talsvert af
ijúpu, einkum á vorin. Stofnar þess-
ara fugla voru stöðugir og ijúpna-
sveiflan hafði lítið að segja fyrir
þessa fugla."
En hvað með varpafkomu fálkans
með tilliti til stofnstærðar ijúpunar?
„Það var enginn munur á meðal-
§ölda unga pr.hreiður milli ára.
Þessi tala var 2,8 nema árið 1983,
þá var hún 2,2. Það var engin fylgni
á milli varpafkomu þ.e. hve stór hluti
fálkaparanna kom upp ungum og
tjúpnafjölda. Það sem virtist skipta
höfuðmáli í sambandi við varpaf-
komu var tíðarfar um vorið, sérstak-
lega þættir eins og úrkomumagn,
snjóhula og þess háttar. Vorið 1983
var mjög kalt og snjóþungt á NA-
landi . Það ár komu aðeins 20 pró-
sent af fálkahjónunum upp ungum,
en bestu vorin, 1981 og 1987 var
þetta hlutfall 60 til 65 prósent. Þess
ber þó að geta, að ég hef enn ekki
fylgst með fálkum í algjörum ijúpna-
leysisárum en þá má gera ráð fyrir
tímgunarbresti þó svo að tíðarfarið
sé hagstætt."
Nú hlýtur fálkinn að éta annað en
ijúpu eða hvað? „Þó það nú væri. Á
athugunarsvæði mínu fyrir norðan
verpur 61 tegund fugla, en ég hef
fundið leifar af 42 tegundum í
hreiðrum fálka, þannig að það er
ekki nema um þriðjungur varpteg-
undana sem eru nokkum vegin
óhultar fyrir honum. Þá hef ég á sjö
árum safnað leifum af 12.000 fugl-
um. Beinin byija að hrannast upp
Stæltur og fallegur karlfugl.
við hreiðrin 2 til 3 vikur fyrir varpið
og linnir ekki fyrr en ungamir erú
flognir en þetta allt tekur svona 120
daga að jafnaði. Sé miðað við flóra
unga í hreiðri lætur nærri að leifar
eigi að vera eftir 170 til 180 fugla."
„Ef fálkar verpa við sjávarsíðuna
em ýmsir sjófuglar honum mikil-
vægir, sérstaklega þó lundinn. 5
lundabyggðir með um 100.000
varppör em á athugunarsvæðinu á
Norðausturlandi. Fálkar sem lifa við
auðug votlendissvæði, Mývatn og
Laxá í þessu tilviki, lifa mikið á
öndum. Það lætur nærri að um
15.000 andarpör séu á athugunar-
svæðinu, 80 til 90 prósent þeirra á
Mývatni og Laxá. Áf öðmm fæðu-
lindum má nefna heiðagæsir, en
1000 til 1500 pör verpa við Skjálf-
andafljót og Jökulsá á Fjöllum. Fálk-
inn nýtir sér þetta og tekur þó aðal-
lega gæsamnga en ekki fullorðnar
gæsir.. Matseðillinn er geysifjöl-
breyttur, ég hef fundið í fæðuleyfum
hans allt frá fullorðinni grágæs og
niður í lóuþrælsunga og hagamýs.
Raunar em mýsnar áberandi í vetr-
arfæðu fálka. Ég hef meira að segja
fundið urriða í fálkahreiðri. Hvort
hann veiddi hann sjálfur veit ég
ekki en fískurinn var etinn með bestu
lyst, svo mikið er víst.“
„Rjúpan nýtur hins vegar ákveðinn-
ar sérstöðu hjá fálkanaum sem ég
kem betur að á eftir. Önnur spum-
ing sem aflað var svara við var hvort
og í hversu ríkum mæli fálkinn leit-
aði í aðrar fuglategundir sem byðust
og hvemig matseðillinn breyttist
með tilliti til breytinga á fjölda
ijúpna. Niðurstöðumar vom for-
vitnilegar."
Viltu þá ekki segja okkur eitthvað
frá því? „Jú, hvað fálkarnir átu ann-
að en ijúpu fór eftir því hvar þeir
bjuggu . Rjúpa var mikilvæg fyrir
heiðafálka á öllum tímum árs, en
fálkar við ströndina og Mývatn og
Laxá veiddu ijúpur fyrst og fremst
á ákveðnum árstímum. Allir fálkar,
sama hvar þeir bjuggu veiddu svo
að segja ekkert annað en ijúpur frá
lokum mars er þeir hefja undirbún-
ing varps og fram í miðjan júní, er
ungamir em hálfvaxnir. Þetta stafar
af því að ijúpan er mjög auðveld
bráð á þessum árstíma, hvít á sama
tíma og snjóinn er að taka upp.
Önnur veiðibráð, til dæmis endur og
svartfuglar em til staðar á svæðinu
að minnsta kosti eftir miðjan mai,
en em ekki tekinn. Þegar ijúpnahát-
íðin hefst, er kvenfuglinn orðinn
Fæðuleifar sem safnað var úr einu og sama hreiðrinu. M.a. bringubein af 50 til Ólafur K.Nielsen með vini sinum.
60 ijúpum.