Morgunblaðið - 18.11.1988, Side 19

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. NÓVEMBER 1988
19
Birgir Isleifur Gunnarsson
„Ég komst mjög eindregið á þá
skoðun, eftir stuttan tíma í ráðu-
neytinu, að það væri úteltur hugs-
unarháttur að ætla sér að hafa álla
sérmenntun í flestum starfsgrein-
um hér í Reykjavík, þannig að þeir
sem hyggðu á starfsmenntun þyrftu
að koma suður. Ég lagði því á það
áherslu að reynt yrði að flytja slíka
menntun út um land.
I Dalvík var fyrir skipsstjómar-
braut við grunnskólann þar, en í
haust var sett upp fiskvinnslubraut,
og það var lagður gmnnur að því
að koma upp fiskvinnslubrautum,
bæði í Vestmanneyjum og á Siglu-
fírði. Ég held raunar að þetta sé
framtíðin, að færa meira og meira
af náminu í heimabyggðimar án
þess að það komi niður á gæðum
þess. Þetta er mjög mikilvægt
byggðamál, að menn eigi kost á
því að stunda sem fjölbreyttast
nám, sem næst sinni heimabyggð.
Háskólinn á Akureyri er þáttur
í þessu. Hann hafi verið í undirbún-
ingi áður en ég kom í ráðuneytið
en það kom í minn hlut að reka
endahnútinn á það verk, og fá sam-
þykkt á Alþingi lög um skólann."
Ör þróun í há-
skólamálum
Talið berst nú að Háskólanum
sem hefur verið mikið til umræðu
síðustu mánuði, bæði málefni Há-
skóla íslands sjálfs, og einnig síauk-
ið framboð á námi á háskólastigi
sem aðrir skólar veita. Birgir ísleif-
ur segist vilja sjá Háskóla íslands
sem höfuðháskóla, sem gæfi kost á
fjölbreyttu og fjölþættu námi, bæði
í hefðbundnum háskólagreinum og
námi sem tengist atvinnulífinu, og
þar sé miðstöð vísindastarfseminn-
ar. En jafnframt þróist við hliðina
á Háskólanum ýmsir skólar sem
veiti kennslu á háskólastigi í ýmsum
sérgreinum.
„Ég er viss um að þessi þróun á
eftir að verða mjög ör á næstu
árum, og þróunin hefur verið mjög
ör í okkar háskólamálum á fáum
árum, án þess að menn hafi skynjað
það beint. Það er núna fjöldi skóla
sem býður upp á háskólanám en
Háskóli íslands var eini skólinn á
þessu stigi fyrir nokkrum árum.
Núna höfum við Háskólann á Akur-
eyri, Kennaraháskólann, Tækni-
skólann, Samvinnuskólann, Verzl-
unarskólann, bændaskólana og
listaskólana sem allir bjóða upp á
nám á háskólastigi.
Til að mæta þessari þróun setti
ég á stofn sérstaka samstarfsnefnd
skóla sem kenna á háskólastigi, sem
háskólarektor er formaður fyrir.
Hennar fyrsta verkefni átti að vera
að semja sérstakt frumvarp til
rammalaga um háskólastigið, en
því verkefni var ekki lokið þegar
ríkisstjómin fór frá.
Ég held að í allri þessari umræðu
sé mönnum ljóst að Háskóli íslands
eigi að vera fremstur meðal skóla
á háskólastigi; miðstöð vísindarann-
sókna og háskólafræðslu. Það er
ekki hægt að útiloka að rannsóknir
fari fram við aðra skóla, þar sem
til dæmis eru kennd fög sem ekki
eru kennd í háskólanum."
—Eigum við íslendingar að vera
sjálfum okkur nógir með menntun?
„Nei, ég held að við getum aldr-
ei orðið sjálfum okkur nóg með
menntun. Við getum orðið það í
grundvallarmenntum, en í mjög
sérgreindum fögum er það erfitt,
svo og í ýmiskonar framhaldsnámi
sem við verðum hér eftir, sem hing-
að til, að sækja til útlanda.
Við eigum hins vegar að skoða
möguleika á að taka upp nám í sem
flestum greinum hér á landi. Ég
get nefnt arkítektúr, sem dæmi um
fag sem við getum ekki lært hér á
landi. Ég setti á laggimar sérstaka
nefnd til að kanna möguleika á því
að setja upp nám í þessari grein,
og sú nefnd vár ekki búin að skila
áliti en ég á von á því að þar verði
komist að þeirri niðurstöðu að það
sé skynsamlegt að taka upp slíkt
nám hér heima."
Ráðningamál Há-
skólans endurskoðuð
—Háskóli íslands átti undir högg
að sækja í menntamálaráðherratíð
þinni þegar þú skipaðir Hannes
Hólmstein Gissurarson lektor í
stjómmálafræði gegn áliti dóm-
nefndar Háskólans. Sumir töldu það
raunar sýna, hvað Háskólinn væri
máttlaus stofnun að þú skyldir þora
þetta. Hvað viltu segja um það?
„Ég vil alls ekki viðurkenna að
Háskólinn standi neitt höllum fæti.
Það kom upp málefnalegur ágrein-
ingur milli mín og Háskólans; mér
fannst Háskólinn standa sig illa í
þessu máli eins og ég gerði mjög
rækilega grein fyrir í greinargerð-
um sem ég lét fara frá mér þá.
Mér hefur fundist vera tilhneig-
ing til klíkumyndunar í vissum
deildum Háskólans, og ég hafði
ekki aðeins þetta mál fyrir mér í því.
Þetta gekk yfir en við ræddum
það hins vegar mjög ýtarlega, ég
og háskólarektor, á tveimur fundum
eftir að við höfðum deilt hvað harð-
ast, og niðurstaðan varð sú að við
ákváðum að setja í gang vinnu til
að breyta reglum um ráðningar við
Háskólann. Þær gætu þá falið í sér
tvennt: annarsvegar að Háskólinn
fengi aukið sjálfstæði til ráðninga,
en jafnframt yrði gengið þannig frá
málum að réttur umsækjenda um
stöður yrði tryggður fullkomlega
þannig að þeir þyrftu ekki að sæta
því að vera beittir hlutdrægni. Þessi
vinna var farin í gang en var ekki
lokið."
—Þú talar um klíkumyndun. Þýð-
ir það ekki að Háskólinn sé kominn
á hálan ís og að staða hans sem
vísindastofnunar sé í hættu?
„Þetta er auðvitað ekkert sér-
stakt með Háskóla íslands, hvorki
samanborið við aðrar stoftianir á
íslandi né aðra háskóla. Umræða
af þessu tagi fer einmitt mjög víða
fram í heiminum í dag: að háskól-
amir, eins og þeir eru byggðir upp
sem sjálfstjómandi stoftianir, séu
byijaðir að loka sig frá umheimin-
um ef hægt er að orða það svo.
Þeir hleypi ekki inn fersku lofti
heldur snúist meira og minna í
kringum sjálfa sig. Tilgangurinn
með sjálfstæði háskóla er að tryggja
fullt rannsóknar og kennslufrelsi.
En með þróun eins og ég hef lýst
þá snýst sjálfstæði háskólanna upp
í andhverfu sína.
Svíar breyttu sinni háskólalög-
gjöf til dæmis fyrir ári síðan, þann-
ig að háskólaráðin eru núna að
hluta til skipuð fólki utan úr þjóð-
félaginu. Rökin fyrir þessu vom
einmitt þau, að það þyrfti að opna
háskólana og hleypa meira af
fersku lofti þar inn, utan úr þjóð-
félaginu, og tryggja um leið sjálf-
stæði þeirra."
—Þarf slíkt að koma til hér, að
þínum dómi?
„Ég vona í lengstu lög að hjá
því verði komist,“ sagði Birgir
Isleifur.
Málefíii LÍN
í endurskoðun
Sígilt álitamál sem tengist háskóla-
stiginu er Lánasjóður íslenskra
námsmanna, og fyrirrennari Birgis
ísleifs Gunnarssonar á stóli
menntamálaráðherra var gagn-
rýndur harðlega af námsmönnum
fyrir að setja reglugerð sem skerti
lánsrétt þeirra um 17% miðað við
fullan lánsrétt. Einnig töldu náms-
menn að breyta þyrfti framfærslu-
gmnninum þar sem sú viðmiðun,
sem nú er notuð, væri orðin úrelt.
„Ég setti í gang sérstaka vinnu
varðandi framfærslugmnninn, og
stjóm Lánasjóðsins, í samvinnu við
hagstofustjóra, tók hana að sér,“
sagði Birgir. Ég fékk niðurstöðuna
í hendumar stuttu áður en ég fór
frá þannig að ég gat ekki skoðað
þetta vel, en það var ljóst að lánin
þyrftu að hækka töluvert ef fylgt
væri ítmstu kröfum um nýjan fram-
færslugmnn.
í mínum huga var næsta skrefið
að ná samstöðu um það hvemig
ætti að vinna úr þessum hugmynd-
um. í öðra lagi var úthlutunar-
reglunum breytt til hagsbóta fyrir
námsmenn, þannig að námsmenn
mega vinna meira núna en áður,
án þess að það komi niður á láns-
rétt og ég held að það sé mjög ós-
kynsamlegt að snúa til baka af
þeirri braut eins og mér skilst að
Svavar Gestsson vilji gera. Það á
ekki að refsa námsmönnum þótt
þeir geti unnið sér inn nokkrar tekj-
ur.
Annað álitamál varðandi úthlut-
unarreglumar var hvort meðlags-
greiðslur Settu að reiknast til launa
og þar með skerða lánin og ég
beitti mér fyrir því að þær koma
ekki til skerðingar á námsláni.
Þriðja meginatriðið var upp-
bygging sjóðsins sjálfs, og það stóð
éinmitt í stefnuyfirlýsingu ríkis-
stjómarinnar, að endurskoðun fari
fram á námslánum og námskostn-
aði í samvinnu við samtök náms-
manna. Þama vom sérfræðingar
búnir að vinna ýtarlega gmnn-
skýrslu, þar sem gert er ráð fyrir
breytingu á uppbyggingu lánasjóðs-
ins, þannig að í stað þess að hann
verði eingöngu lánasjóður verði
hann sambland af lána- og styrkja-
sjóði. En þetta mál bíður einnig nýs
ráðherra."
—■Utanríkisráðherra sagði á Al-
þingi nýlega að við hefðum ekki
efni á lánasjóðnum, eins og hann
væri uppbyggður. Ertu sammála
því?
Við búum hér vissulega við gott
námslánakerfi sem er jafnvel betra
en víðast hvar annarsstaðar. En ég
er nú þeirrar skoðunar að í okkar
þjóðfélagi byggist framtíðin á þekk-
ingu; á því að við eigum velmennt-
að fólk, serh geti tekist á við hin
fjölþættustu verkefni og standist
sínum jafnöldram snúning hvar sem
er í heiminum.
Ég held að námslánakerfið sé
gmnnurinn að þessu, þannig að það
fari ekki eftir efnahag manna hvort
þeir geti stundað nám eða ekki.
Þess vegna tel ég að við höfum
efni á góðu námslánakerfí, þótt við
megum ekki fara út í neinar öfgar
í því efni frekar en öðm,“ sagði
Birgir ísleifur.
Ágreiningiir um
endurmenntun
—Það er ljóst að skólakerfið þró-
ast mjög ört og áherslur í námi
einnig. Er ekki sífellt meiri þörf
fyrir fullorðinsfræðslu svo fólki gef-
ist kostur á að halda í við unga
fólkið sem útskrifast úr skólunum
og fer út á vinnumarkaðinn?
„Ég held að fullorðinsfræðsla sé
afar mikilvæg og mönnum gefst
núna kostur á að stunda nám eftir
ýmsum leiðum. Lögin um fram-
haldsskólana taka á þessu að ýmsu
leyti; fólk getur gengið inn í fram-
haldsskólana sé það orðið 18 ára
og eldri, án þess að hafa tekið þetta
hefðbundna gmnnskólapróf. Fólk
getur einnig farið í öldungadeildir
við framhaldsskólana og nú em að
opnast möguleikar með fjarkennslu,
sem hófst einmitt meðan ég var í
ráðuneytinu. Sú starfsemi á vafa-
laust eftir að aukast í þjóðfélaginu.
Þá er einnig í nýju framhaldsskóla-
lögunum gert ráð fyrir því að fram-
haldsskólamir taki upp endur-
menntun af ýmsu tagi.
Það hefur hins vegar ekki verið
tekið nægilega mikið á endur-
menntun í ýmsum starfsgreinum. í
síðustu nícisstjóm var nokkur
ágreiningur miili mín og félags-
málaráðherra um það hvemig að
þessu skyldi staðið. Félagsmálaráð-
herra taldi þetta verkefni vinnu-
markaðarins og það ætti þá að vinn-
ast undir hatti félagsmálaráðuneyt-
isins. Ég var þeirrar skoðunar að
þetta væri hluti af menntakerfinu
og það ætti að nota þær stofnanir
sem fyrir em til að halda uppi slíkri
starfsmenntun, en auðvitað í sam-
vinnu við aðila vinnumarkaðarins.
Þetta mál var óútkljáð en ég
hefði talið það mjög brýnt að setja
sérstaka löggjöf um fullorðins-
fræðslu og þar á meðan starfs-
menntun, þar sem tekið er á öllum
þessum þáttum," sagði Birgir.
Menningarstofíianir
í kreppu
Að skólamálunum slepptum vom
umræður um rótgrónar menningar-
stofnanir íslendinga, svo sem Þjóð-
leikhúsið og Þjóðminjasafnið, áber-
andi á ráðherratíð Birgis Isleifs.
Það kom aðallega til af því að hús
þessara stofnana era í niðumíðslu,
en peningar til viðgerða hafa verið
af skomum skammti. Þá var einnig
deilt um fleiri hús, svo sem Þjóð-
skjalasafnið og sérstaklega Þjóðar-
bókhlöðuna, sem stendur enn hálf-
byggð þrátt fyrir að sett hafi verið
lög um þjóðarátak um að ljúka
þeirri byggingu.
Birgir sagði að það væri vemlegt
áhyggjuefni hvemig komið væri
með Þjóðleikhúsið. „Það þarf mikið
fjármagn til að gera upp húsið.
Byggingin er mjög illa farin og
þamast gagngerra endurbóta. Það
var gerð mjög rækileg úttekt á
Þjóðleikhúsinu fyrir skömmu og nú
er verið að gera nákvæma kostnað-
aráætlun um nauðsynlegar endur-
bætur.
Það em auðvitað fleiri stofnanir
sem era í þessari kreppu, eins og
Þjóðminjasafnið, en bygging þess
er í mjög slæmu ástandi. Reynslan
er bara sú, að það er erfítt að fá
íjárveitingar frá Alþingi í þessu
skyni.
Það sést kannski best hve erfítt
er við þetta að eiga, þegar horft
er til deilunnar sem kom upp varð-
andi Þjóðarbókhlöðuna sl. vetur. I
lögum um þjóðarátak til að ljúka
byggingu Þjóðarbókhlöðunnar var
gert ráð fyrir að 1% eignarskatts-
auki væri lagður á tímabundið til
að afla flár til byggingarinnar. Því
miður var fjármálaráðuneytið alltaf
með lúkumar í þessum peningum
og þetta var eilíft ágreiningsefni
milli mín og ijármálaráðherra sem
vildi taka þessa peninga í ríkissjóð.
En burtséð frá þeirri deilu þá var
það mín hugmynd að lögunum um
eignarskattsaukann yrði framlengt
og tryggt yrði að peningamir skil-
uðu sér. Þessi sjóður yrði síðan
notaður til að ljúka við Þjóðarbók-
hlöðu, gera við Þjóðleikhúsið og
Þjóðminjasafnið, innrétta Þjóð-
skjalasafnið og að þessi sjóður tæki
myndarlega þátt í byggingu Tón-
listarhúss en á slíku húsi er mikil
þörf hér á landi."
—Því er haldið fram að Þjóðleik-
húsið sé ekki aðeins í niðumíðslu
utanfrá heldur einnig í ákveðinni
listrænni kreppu. Þarf ekki að
skoða þau mál einnig?
„Það var það mín hugmynd að
rekstur Þjóðleikhússins yrði tekinn
til gagngerrar endurskoðunar. Mér
fannst vel koma til greina að loka
Þjóðleikhúsinu í eitt ár og gera við
húsið, og hafa það tilbúið á 40 ára
afmæli þess árið 1991. Á meðan
yrði tíminn notaður til að endur-
skipuleggja reksturinn.
Ég er ekki viss um að það sé
rétt leið, sem farin hefur verið um
skeið, að reka Þjóðleikhúsið eins
og fasta stofnun með stómm hópi
fastráðinna leikara, heldur eigi að
vera þar meiri sveigjanleiki. Við
gætum tekið ýmis erlend leikhús
til fyrirmyndar, jafnvel leigt rekst-
urinn út til leikhópa. Mér fínnst að
Þjóðleikhúsið megi taka sér tak og
fara í nýjan farveg," sagði Birgir
ísleifur.
Mikilvægt að koma
listnáminu yfir
á háskólastigið
—Þegar þú lítur yfir fjórtán mán-
uði í menntamálaráðuneyti, hveiju
sérðu mest eftir að hafa ekki kom-
ið í verk?
„Mér finnst að það megi ekki
hugsa þannig, þvi stjómmálastörf
em þess eðlis að þeim lýkur aldrei
í eitt skipti fyrir öll. En það em
mörg heillandi verkefni í mennta-
málaráðuneytinu. Okkar skólakerfi
er í mikilli mótun og framþróun á
eftir að verða ör á næstu ámm.
Sama má segja um menningarstarf-
semi. Þetta er hins vegar erfitt
ráðuneyti og stórt, málaflokkamir
em umdeildir því á þeim hafa menn
ekki aðeins mismunandi pólitískar
skoðanir heldur spila ýmis fagleg
sjónarmið inn í. Það rejmir því oft
á ráðherrann að ganga á milli og
sætta menn, auk þess sem hann
þarf að framfylgja sinni stefnu.
En það var ýmislegt ógert. Ég
hefði gjaman viljað ljúka aðalnám-
skránni sem var komin það langt
áleiðis að aðeins vantaði herslumun-
inn. Ég hefði einnig gjaman viljað
ljúka við að ganga frá frumvörpum
um listaskólana, en ég tel mjög
mikilvægt að koma listnáminu
formlega yfír á háskólastigið. Mín
hugmynd var að festa í sessi Tón-
listarskólann í Reykjavík, Myndlista
og handíðaskólann og Leiklistar-
skólann sem háskóla, og koma því
svo fyrir að þessir skólar fengju
sameiginlegt landsvæði til að koma
sér fyrir á. Ég hafði raunar sett á
laggimar starfshóp þessara skóla,
menntamálaráðuneytisins og fjár-
málaráðuneytisins, til að ætla þess-
um skólum stað á lóð Kennarahá-
skólans til að þeir yrðu í tengslum
við Kennaraháskólann. Þannig
gætu þessir skólar endað undir
sama þaki og sameinast með tíman-
um í einn listaháskóla. Þetta er eitt
af verkefnunum sem ég hefði viljað
geta lokið,“ sagði Birgir ísleifur
Gunnarsson.