Morgunblaðið - 28.12.1988, Blaðsíða 14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. DESEMBER 1988
14
Ávöxtun
undir eftirliti
eftir Þórð Jónasson
Nú eru nokkrir mánuðir liðnir
síðan Avöxtun sf. var lokað og verð-
bréfasjóðir fyrirtækisins settir undir
umsjá skilanefndar. Á sínum tíma
var mikið um þetta mál rætt og
ritað. Umfjöllun um málið er nú
orðin lítil, fréttist þó frá skilanefnd
endrum og eins.
Einstaklingar sem eiga fé í sjóð-
um Ávöxtunar sf. skipta hundruð-
um. Samanlögð inneign þeirra nem-
ur á fjórða hundrað milljóna, meðal-
inneign eitt til tvö hundruð þúsund.
Þessir einstaklingar bíða nú eftir
því hvem árangur starf skilanefnd-
ar ber, sennilega nær ótta en von.
Alvarlegast er að þessir einstakling-
ar virðast engan eiga að í þessu
máli sem hugsar um þeirra hag,
annan en skilanefnd. Hún reynir
auðvitað hvað hún getur, enda laun-
uð af þessum einstaklingum.
Það mun talið af ýmsum að
ummæli Ólafs Ragnars Grímssonar
hafi orðið starfsemi Ávöxtunar sf.
að falli. Þau ummæli voru í Gróu-
sögustíl, heimilda ekki getið. Ólafur
virtist í fljótu bragði bera hag
sparifjáreigenda fyrir bijósti og
mun hafa talið sig „umboðsmann
almennings í þessu landi_“, heimild-
arlaust að sjálfsögðu. Ólafi hefur
oft gengið báglega að fá þau um-
boð sem hugur hans stendur til,
jafnvel formennska Alþýðubanda-
lagsins fékkst ekki ólátalaust. Þing-
sæti fékkst ekki. Nú situr Ólafur í
ríkisstjóm án umboðs kjósenda og
er því atkvæðislaus þar. En þar sem
maðurinn er því miður fjármálaráð-
herra, hefur hann nokkurt umboð
til skattlagningar, og hefur nú
ástæðan fyrir áhuga hans á sparifé
komið í ljós. Sem betur fer eru
góðar horfur á að hann verði stutt
f þessari stöðu, og því ekki ástæða
að óttast óra þessa manns svo mjög..
Óneitanlega virðist Ólaf skorta allar
vitrænar heimildir fyrir orðum
sínum og gerðum, allt frá sjálfstitl-
um upp í fjárlagafrumvarp. Það
kemur því á óvart að mark skuli
hafa verið tekið á honum. Það er
jafnframt nær óskiljanlegt að mað-
urinn skuli viðriðinn Háskóla ís-
lands, það virðist í undarlegri þver-
sögn við hæfnistal háskólamanna.
Nýlega var stofnað félag spari-
fjáreigenda. Það virðist eðlilegt að
álíta að þetta félag reyndi að hjálpa
þeim sem eiga ógreidd bréf í sjóðum
Ávöxtunar sf. Engar fregnir hafa
borizt af viðleitni í þá átt. Þó er
ljóst að þeir aðilar, sem leyfðu starf-
semi Ávöxtunar sf. og að eigin sögn
fylgdust með henni, hljóta að bera
að minnsta kosti nokkra ábyrgð á
hvemig staða eigenda Ávöxtunar-
bréfa er nú. Félag sparifjáreigenda
gæti kannað hver ábyrgð þessara
aðila er, og væri það verk'efni sem
sýndi yfirlýstan tilgang félagsins í
verki, að bera hag sparifjáreigenda
fyrir bijósti.
Morgunblaðið birtir forystugrein
8. september þar sem rætt er um
mál Ávöxtunar sf. Þar segir m.a.:
Menn virðast gleyma því að það
er almenningur sem leggur fyrir
spariféð að mestum hluta en fyrir-
tæki sem fá peningana að láni. Ef
eitthvað fer úrskeiðis eða fer á verri
veg í þessu efni er það oftast hinn
almenni borgari sem situr uppi með
tjónið. Þannig verður það ef Ávöxt-
un sf. tekst ekki að standa í skilum
við þá sem treystu fyrirtækinu fyr-
ir fjármunum sínum.
Síðar í sömu grein segir:
Þeir sem eiga um sárt að binda
ef Ávöxtun sf. getur ekki staðið við
skuldbindingar sínar eru þeir fjöl-
mörgu einstaklingar sem treystu
fyrirtækinu fyrir ijármunum sínum.
Hlýtur að verða lagt höfuðkapp á
af opinberri hálfu að gæta réttar
þeirra.
Hví skyldu þeir fjölmörgu ein-
staklingar sem treystu Ávöxtun sf.
fyrir fjármunum sínum hafa gert
það?
Vegna þess, að fyrirtækið aug-
lýsti háa ávöxtun, áhyggjulausa og
örugga fjárfestingu, að engin bind-
ing væri á fjármunum, innlausn
gæti að jafnaði farið fram samdæg-
urs og án innlausnargjalds.
Vegna þess, að starfsemin var
leyfð af viðskiptaráðherra og undir
eftirliti bankaeftirlits Seðlabanka
íslands. Vegna þess, að opinberlega
höfðu engar athugasemdir verið
gerðar við starfsemina eða auglýs-
ingamar. Það benti tvímælalaust
til að ijárfestingin væri hættulaus.
Allt þetta brást. Auglýsingamar
höfðu verið villandi. Gengi var
rangt. Starfsemin hafði verið til
athugunar og a.m.k. einu sinni
kærð.
Ekkert af því, sem traustið
byggðist á, stóðst.
En það voru fyrst og frernst opin-
berir aðilar sem brugðust. í þeirra
skjóli þreifst þessi starfsemi og í
þeirra skjóli seldu Ávöxtunarmenn
pappíra sína grunlausu fólki.
Abyrgð þessara aðila er meiri en
svo að framhjá henni verði litið.
Það er viðskiptaráðherra sem
veitir leyfi til verðbréfamiðlunar og
rekstrar verðbréfasjóðs að uppfyllt-
um tilteknum skilyrðum. Leyfis-
svipting er einnig í hans höndum.
I Tímanum 26. ágúst er sagt frá
svari viðskiptaráðherra til efna-
hagsnefndar Alþýðubandalags. Þar
segir m.a.:
„Það er rétt sem segir í bréfinu,
að vöxtur fjármálafyrirtækja af
ýmsu tagi hefur verið mikill á
síðustu misserum. Það er hins veg-
ar misskilningur að þau hafí „að
mestu verið án formlegs eftirlits
af hálfu opinberra aðila“, segir Jón
Sigurðsson viðskiptaráðherra í bréfi
sem hann skrifaði efnahagsnefnd
Alþýðubandalagsins í gær. Þar
svarar hann bréfí nefndarinnar
varðandi starfsemi nýrra fjármála-
fyrirtækja sem birt var í fjölmiðlum
sl. _þriðjudag.
I bréfí Jóns segir að í gildi séu
lög sem veita bankaeftirliti Seðla-
banka íslands heimildir til að fram-
kvæma eftirlit með verðbréfamiðlun
og rekstri verðbréfasjóðs. Vísar
hann þar til IV. kafla laga um
Seðlabanka íslands.
„Með heimild í framangreindum
lögum og reglugerðum hefur
bankaeftirlitið haft eftirlit með
starfsemi verðbréfafyrirtækja, sem
fólgið hefur verið í heimsóknum til
fyrirtækjanna, í innköllun endur-
skoðaðra ársreikninga frá þeim og
annarri upplýsingasöfnun." Því tel-
ur Jón rangt að segja að þessi fyrir-
tæki séu „að mestu sjálfala og eftir-
litslaus".
Síðan segir að Jón telji ýmis
ákvæði skorta um rekstur fyrir-
tækjanna. Segir frá að stofnuð hafi
verið nefnd til að vinna að drögum
að frumvarpi um þessi mál, og seg-
ir að frumvarpið verði lagt fyrir
Alþingi í þingbyijun.
Um tilvísun Jóns til IV. kafla
laga um Seðlabanka íslands er það
að segja, að hann fjallar um banka-
eftirlit. En þar koma hvergi fyrir
orðin verðbréfamiðlun, verðbréfa-
miðlari, verðbréfasjóður né neitt
þvílíkt. Þar eru eingöngu nefndar
innlánsstofnanir.
Engin heimild er í framangreind-
um kafla um að bankaeftirlitið hafi
eftirlit með starfsemi verðbréfafyr-
irtækjanna.
I lögum um verðbréfamiðlun, frá
1. júní 1986, er V. kafli um eftir-
lit. Þessi kafli er ein grein, nr. 15,
svohljóðandi:
„Bankaeftirlit Seðlabanka ís-
lands skal hafa eftirlit með að ekki
sé starfrækt verðbréfamiðlun eða
verðbréfasjóður nema að fengnu
leyfi viðskiptaráðherra, sbr. 4. gr.,
og gæta þess að slík starfsemi full-
nægi ætíð að öðru leyti skilyrðum
laga þessara. Bankaeftirlitið skal
eiga aðgang að öllum gögnum og
upplýsingum hjá verðbréfamiðlara
og verðbréfasjóði sem varða starf-
semina og nauðsynlegar eru við
framkvæmd eftirlitsins.
Vegna ákvæða 6. greinar skal
bankaeftirlitið í janúarmánuði ár
hvert semja álitsgerð um efni við-
skiptaauglýsinga sem verðbréfa-
miðlarar og verðbréfasjóðir beina
til almennings. Álitsgerðin skal
send viðskiptaráðherra og verð-
lagsráði.
Telji bankaeftirlitið að starfsemi
verðbréfamiðlara eða verðbréfa-
sjóðs bijóti í bága við lög þessi
skal tilkynna það viðskiptaráðherra.
Sé um meint brot að ræða á 6. gr.
eða V. kafla laga um verðlag, sam-
keppnishömlur og óréttmæta við-
skiptahætti skal einnig senda til-
kynningu til verðlagsráðs."
6. grein, sem vísað er til, er í
3ja kafla laganna (um réttindi og
skyldur verðbréfamiðlara). Þar seg-
ir:
Verðbréfamiðlara ber ávallt að
haga störfum sínum á þann hátt
að viðskiptamenn hans njóti við
kaup og sölu verðbréfa jafnræðis
um upplýsingar, verð og önnur við-
skiptakjör. Skal hann að teknu til-
liti til hags og þekkingar viðskipta-
manns veita honum greinargóðar
upplýsingar um þá kosti sem honum
standa til boða.
Það skortir því ekki heimildir til
eftirlits, né skyldu, enda segir Jón
Sigurðsson að eftirlit hafi verið
Kynningarbækling-
ur um starfsemi FM
FÉLAG matreiðslumanna og
Lífeyrissjóður matreiðslu-
manna hafa gefið út bækling
til kynningar starfsemi sinni.
Bæklingnum er dreift í 10.000
eintökum.
í bæklingnum eru upplýsingar
um sögu FM, starfsemi þess og
markmið.
Auk þess kemur þar fram að á
síðari árum hafí matreiðslumenn
hafið störf á nýjum vinnustöðum
fyrir utan hinn hefðbundna veit-
ingahúsarekstur. Þeir hafí verið
ráðnir í mötuneyti banka, stór-
verslana og fleiri fyrirtækja og
starfi einnig á físki- og kaupskip-
um.
JL
Þórður Jónasson
„En kannskí er ekki
útséð enn, hvort öllum
er sama um þessa ein-
staklinga. Umboðsmað-
ur Alþingis starfar í
þágu almennings, eða á
að gera. Hann mun
hafa heimild til að taka
mál upp að eigin frum-
kvæði telji hann ástæðu
til. Oskandi væri að
hann sjái eitthvað at-
hugavert þegar hundr-
uð einstaklinga eru
prettaðir undir efltirliti
hins opinbera.“
haft með verðbréfafyrirtækjum. Því
virðist sem þeir, sem áttu Ávöxtun-
arbréfin, hafi verið leyndir vafasöm-
um rekstri fyrirtækisins. Á þeirri
forsendu gæti verið ástæða til að
lögsækja Seðlabanka íslands, með
skaðabótakröfu í huga, vegna tjóns
sem hlýzt af störfum Bankaeftirlits
Seðlabankans.
Nokkrir fréttapunktar hafa birzt
um eftirlit og afskipti af Ávöxtun sf.
„Við munum hraða máli Ávöxt-
unar sf. eins og frekast er kostur.
Að sjálfsögðu berum við hagsmuni
þeirra sem eiga hlutdeildarbréf hjá
sjóðum fyrirtækisins fyrir bijósti.
Við munum gæta hagsmuna þeirra
til hins ýtrasta," segir Þórður Olafs-
son, forstöðumaður Bankaeftirlits
Seðlabankans, um lokun Ávöxtunar
sf. í gær.
Að sögn Þórðar hefur bankaeftir-
litið átt tvisvar í viðræðum við for-
ráðamenn Ávöxtunar á þessu ári.
(DV 6.9. 1988.)
Bankaeftirlit Seðlabankans
kærði Ávöxtun sf. fyrir tveimur
árum. Ríkissaksóknari óskaði eftir
gögnum um fyrirtækið og vann
Rannsóknarlögregla ríkisins í mál-
inu. Þegar þáu gögn lágu fyrir sá
saksóknari ekki ástæðu til að höfða
mál. (DV 6.9. 1988.)
— Nú er sagt að bankaeftirlitið
hafi hafið rannsókn á fyrirtækinu
áður en Ólafur Ragnar fór að tala
um málið. Er þetta rétt?
„Nei, enginn hafði komið til okk-
ar og beðið um gögn, hvorki ráð-
herra, bankaeftirlitið né neinn ann-
ar. Það stenzt ekkert af því sem
verið er að segja ...“
— Er kannski eftirliti með verð-
bréfasjóðunum ábótavant?
„Þeir hafa aldrei komið til okkar
nema til að ræða við okkur. Það
hefur sjálfsagt eitthvað skort á eft-
irlitið og ég held að aðhald sé öllum
nauðsynlegt," segir Pétur Björns-
son. (Viðtal í DV 10.9. 1988.)
. . .„Jafnframt samþykkti fund-
urinn samhljóða að í skilanefnd
yrðu kosnir þeir Gestur Jónsson
hrl., Ólafur Axelsson hrl. og Símon
Ólafsson lögg. endurskoðandi, en
þetta eru nöfn þeirra sem bankaeft-
irlitið gerði kröfu um að hluthafa-
fundurinn kysi. (Úr grein í Mbl.
8.9. 1988.)
{ þessum stúfum kemur lítið fram
um hvemig bankaeftirlitið hagaði
eftirliti sínu varðandi Ávöxtun.
Páll Sigurðsson skrifar í Mbl.
9.9. 1988 „Um afsögn úr stjóm
Verðbréfasjóðs Ávöxtunar hf.“. Þar
kemur fram að endurskoðað reikn-
ingsuppgjör fyrir- árið 1987 var
fyrst lagt fyrir stjóm Verðbréfa-
sjóðsins þ. 20. mars 1988 (vegna
tafa sökum annríkis endurskoð-
andans). Þá var „yfirdráttarskuld"
Ávöxtunar sf. langt umfram það,
sem sem nokkur heimild var fyrir,
og sætti það andmælum og fyrirvör-
um af Páls hálfu. í grein Páls stend-
ur svo m.a.:
Örðugt var að koma á stjómar-
fundum þar fyrst á eftir vegna
annríkis og frátafa stjórnarmanna
og vegna þess að ekki lágu fyrir
bráðabirgðaniðurstöður reikninga
Verðbréfasjóðsins fyrir mánuðina
frá áramótum og fram á vor eða
sumar, en það stafaði af annríki
endurskoðanda og örðugleikum sem
tengdust tölvuvinnslu gagna. Um
miðjan júnímánuð sl. var þó haldinn
stjómarfundur, þar sem lögð var
fram óendurskoðuð tölvuútskrift úr
bókhaldi Verðbréfasjóðsins sem
hafði að geyma upplýsingar um
skuldara sjóðsins. Þar kom fram
ýmislegt aðfinnsluvert og var m.a.
rætt um það, hversu traustir sumir
skuldarar væm, auk þess sem enn
var um að ræða tengsl milli með-
stjómenda minna og sumra skuld-
aranna. (úr Mbl.grein.)
í framhaldi greinarinnar segir
Páll svo að hann hafi sagt sig úr
stjórn Verðbréfasjóðs Ávöxtunar
frá 29. júní að telja, sendir tilkynn-
ingu um það til hlutafélagaskrár,
viðskiptaráðuneytis og Bankaeftir-
lits.
Verðbréfasjóðurinn virðist svo
hafa verið formannslaus í nokkra
daga, því Gísli Gíslason er formaður
frá 5.7. 1988.
Hefði Bankaeftirlit Seðlabanka
íslands eitthvað fylgzt með, hefði
það fyrir löngu átt að vera búið að
senda viðskiptaráðherra skýrslu um
það sem fram kemur í grein Páls.
Viðskiptaráðherra hefði þá átt að
vera búinn að loka Ávöxtun löngu
fyrr en varð.
Þá hefði Ávöxtun sf. selt eitthvað
færri bréf, á að því er virðist áætl-
uðu gengi.
Hagsmuni hverra þykist Banka-
eftirlitið bera fyrir bijósti með slíku
eftirliti?
Kannski er rétt að geta þess
hvernig gengisútreikningur á bréf-
um Ávöxtunar var. Skv. texta bréf-
anna var hann þannig:
Plús verðmæti eigna sjóðs
mínus umsýslu- og stjórnarkostnað-
ur, mínus innheimtukostnaður,
mínus áfallin og reiknuð opinber
gjöld.
Utkoman: Verðmæti eigna. Verð-
mæti eigna með framangreindum
hætti, deilt með nafnverði útgefinna
og óinnleystra bréfa, plús hluta-
bréfa í félaginu.
Niðurstaða margfölduð með hundr-
að.
Sölugengi miðast því við hveijar
eitt hundrað krónur.
Við slíkan daglegan útreikning
hlýtur reikningsuppgjör sjóðs að
koma sjálfkrafa fram daglega. Það
sem Páll ritar í grein sinni kemur
því allsendis á óvart. Gengi sem
reiknað er eftir uppgjöri sem ekki
liggur fyrir hlýtur að teljast hæpið.
Það heftir því verið áætlað daglega,
og að því er formaður skilanefndar
segir, of hátt.
Gengi verðbréfa Ávöxtunarsjóða
var 1. sept. og dagana þar áður:
Ávöxtunarbréf 1,7700 1,7698 1,7665
Rekstrarbréf 1,2872 1,2866 1,2841
6. sept. voru þessi bréf ekki með
skráð gengi.
Ávöxtunarmenn gátu gefið upp
gengið með fjórum aukastöfum
daglega. Þeir gátu ekki tekið saman
bráðabirgðauppgjör í rúma fímm
mánuði.
Það þarf auðvitað ekki að orð-
lengja það að gengisútreikningar
annarra daggengispappíra annarra
sjóða eru byggðir á sömu reiknings-
formúlu og Avöxtun sf. reiknaði
eftir.
Þó að pappírar Ávöxtunar sf.
hafi horfíð skyndilega af markaði