Morgunblaðið - 31.12.1988, Side 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. DESjEMBER J.988
Um upphaf röntgen-
þjónustu á Islandi og
dr. Gunnlaug Clæssen
eftir Ólaf
Sigvrðsson
Röntgenstofnun Háskóla íslands
var formlega sett á stofn 1. janúar
1914. Þá var stigið stórt spor fram
á við í greiningu og meðferð sjúk-
dóma hér á landi og má segja, að
sá dagur hafí markað tímamót í
þróun íslenskrar læknisfræði. Nú
þegar 75 ár eru liðin frá þeim degi,
er vel við hæfí að minnast frum-
heija röntgenfræða á íslandi, dr.
Gunnlaugs Claessen, og rifja upp
nokkur atriði úr ævi hans og starfí.
Svo sem kunnugt má vera, er
læknislistin gömul en læknavísindin
ung, enda kölluð yngsta vísinda-
greinin. Ekki er enn liðin öld, síðan
röntgengeislar voru uppgötvaðir.
Það var fyrst árið 1895, að þýski
eðlisfræðingurinn Konrad Röntgen
fann geisla þá, sem síðan hafa ver-
ið við hann kenndir og reynst hafa
svo mikilvægir í greiningu sjúk-
dóma, sem i;aun hefur orðið á.
Hann var þá prófessor við Háskól-
ann í Wúrzbiirg, og fyrir þá upp-
götvun,sína voru honum veitt árið
1901 fyrstu Nóbelsverðlauriin, sem
úthlutað var í eðlisfræði.
Það liðu því 18 ár frá uppgötvun
röntgengeisla, þangað til þeir voru'
teknir í notkun hér á landi. Má það
heita nokkuð langur tími, en bæði
var að fyrst í stað voru röntgentæk-
in á tilraunastigi og bundin sífelld-
um breytingum og endurbótum, og
svo hefur vafalítið komið þar til
fámenni, fátækt og framtaksleysi
þjóðarinnar á þeim árum. Frum-
kvæði að Röntgenstofnuninni átti
Háskóli íslands, en sá sem hafði
veg og vanda af framkvæmdinni
og bar hita og þunga dagsins var
dr. Gunnlaugur Claessen.
Gunnlaugur fæddist 3. desember
1881 á Sauðárkróki. Faðir hans var
Valgard Claessen, þá kaupmaður
þar, síðar landsféhirðir. Hann var
einn hinna dugmiklu dönsku versl-
unarmanna, sem settust ungir að
hér á landi á liðinni tíð, unnu sam-
félagi sínu til gagns og bóta, gift-
ust íslenskum konum og urðu kyn-
sælir hér. Móðir Gunnlaugs var
Kristín, dóttir Eggerts Briem,
sýslumanns Skagfírðinga, ein 12
systkina, sem upp komust, og urðu
nokkur þeirra þjóðkunn um sína
daga. Hún andaðist viku eftir fæð-
ingu Gunnlaugs, sem var yngstur
fjögurra alsystkina. Hin voru Eg-
gert, bankastjóri og hæstaréttar-
lögmaður, Ingibjörg, kona Jóns
Þorlákssonar, ráðherra og borgar-
stjóra, og María, kona Sigurðar
Thoroddsens, verkfræðings og yfír-
kennara. Hálfsystkini hans yngri
samfeðra voru Arent, stórkaup-
maður, og Anna, kona Ólafs Briem
skrifstofustjóra.
Gunnlaugur lauk stúdentsprófi
1901 frá Lærða skólanum í
Reykjavík, og læknisprófí í janúar
1910 frá Háskólanum í Kaup-
mannahöfn. Hafði hann þá tafíst
nokkuð í námi vegna veikinda. Eft-
ir það var hann við framhaldsnám
erlendis hátt á fjórða ár, í Dan-
mörku, Stokkhólmi og Berlín.
Kynnti hann sér bamalækningar,
en einkum lagði hann stund á rönt-
genfræði. Heim kom hann haustið
1913 og gerðist starfandi læknir í
Reykjavík, stundaði álmennar
lækningar í nokkur ár og sinnti
einkum bamalækningum, en jafn-
framt vann hann að því að koma á
fót Röntgenstofnun Háskóla ís-
lands. Gekk undirbúningurinn vel
og greiðlega, og var Gunnlaugur
ráðinn forstöðumaður hennar frá
1. janúar 1914. Þó að stofnunin
væri formlega sett á laggimar þann
dag, var fyrsti sjúklingurinn ekki
röntgenskoðaður þar fyrr en 3.
apríl það ár.
Fyrst var stofnunin til húsa í ein-
býlishúsi Guðmundar Hannessonar,
prófessors, Hverfísgötu 12, oghafði
þar þrjú herbergi til afnota, dimmu-
stofu í kjallara en röntgenherbergi
og biðstofu á stofuhæð. Húsrýmið
var lítið, skorið við nögl og ófull-
nægjandi, og var ekki hægt að
koma þar inn sjúkrakörfu vegna
þrengsla. Verra viðureignar var þó
rafmagnsleysið, sem þá var í
Reykjavík, því að rafstöðin við Ell-
iðaár var þá ekki komin til sögunn-
ar. Það var trésmiðjan Völundur,
sem lét Röntgenstofnuninni raf-
straum í té meira af vilja en mætti,
því að þar var af litlu að taka og
var rafstraumur því ótryggur og
ónógur, og urðu truflanir á hónum
ósjaldan starfseminni til tráfala.
Starfsskilyrðin vom því vægast
sagt frumstæð enda var íjársk<|rtur
stofnuninni til baga.
Staða forstöðumanns við Rönt-
genstofnunina var upphaflega
bundin því skilyrði, að hann keíindi
lífeðlisfræði við læknadeild Háskól-
7
Dr. Gunnlaugur Claessen
ans, sem hann gerði frá vormisseri
1914.
Ekki verður með sanni sagt, að
Háskólinn hafí tekið ástfóstri við
þetta afkvæmi sitt, Röntgenstofn-
unina. í október 1914 var gerð sú
samþykkt af Háskólaráði, að
læknadeildinni virtist eðlilegt, að
Röntgenstofnunin yrði rekin sem
sérstök landstofmin, aðgreind frá
Háskólanum, þar eð kennsla færi
þar ekki fram og stofnunin væri
eingöngu til almennings nota. Og
fyrir tilmæli frá Háskólaráði var
Röntgenstofnunin aðskilin frá Há-
skóla íslands á nýári 1918 og hét
eftir það Röntgenstofan. Baðst þá
Gunnlaugur lausnar frá kennslu-
skyldu sinni í lífeðlisfræði, sem hon-
um var veitt. Eins og vænta má,
er leið brautryðjandans löngum
þymum stráð, tálmanir, takmark-
aður skilningur og vonbrigði verða
á vegi hans og sókn að settu marki
ekki auðveld.
í janúar 1918 var Röntgenstofan
flutt í hús Nathans & Olsens, Aust-
urstræti 16, en því fylgdi rafstöð
og færðist þá raftnagn í betra horf
en áður. Árið 1921 var svo rafstöð-
in við Elliðaár tekin í notkun og
var þá rafmagnsvandi Röntgenstof-
unnar úr sögunni.
Röntgenstofnunin fór hægt af
stað en jók umsvif sín og færði út
kvíamar smátt og smátt. Fyrstu
árin var starfsemin einkum bundin
við röntgengreiningu og svo til allir
sjúklingar voru skoðaðir að beiðni
annarra lækna. Árið 1914 voru
skoðanir á Röntgenstofnuninni 139
talsins en árið 1930 hafði þeim
fjölgað smám saman á Röntgen-
stofunni upp í 1.220 á ári. Eftir-
spurn lækna eftir röntgenþjónustu
mun hafa ráðið mestu um fjölda
og fjölgun röntgenskoðana á hveij-
um tíma. Gunnlaugur Claessen
lagði þó sinn skerf af mörkum til
viðgangs stofunni með fræðslu í
ræðu og riti um notkun röntgen-
geisla. Hann var framsýnn, honum
var ekki lítið í hug, og hann sótti
ótrauður á brattann. Honum var
lagið alla tíð að fá fjárveitingar
fyrir nauðsynlegum tækjum og fá
nýtt í stað þess sem var orðið gam-
alt, úrelt og úr sér gengið. Ekki
var hann ákafamaður, en þó að
hann færi sér hægt, var hann í
rauninni baráttu- og málafylgju-
maður en beitti löngum lagni frem-
ur en kappi til að koma fram málum
sínum. Ifyrir forgöngu hans og
stofnsetningu radiumsjóðs fékk
Röntgenstofan tæki til geislalækn-
inga árið 1919. Þau voru einkum
notuð við húðsjúkdómum, berklum
í eitlum og æxlum. Árið 1921 voru
svo fengin kolbogaljós á Röntgen-
stofuna.
Árið 1928 varði Gunnlaugur Cla-
essen doktorsritgerð sína um rönt-
gengreiningu sullameina við Karol-
inska Institutet í Stokkhólmi. Hlaut
sú ritgerð mjög lofsamlega dóma.
Hann var ráðinn yfírlæknir hinn-
ar nýju Röntgendeildar Landspítal-
ans frá janúar 1931 og gegndi því
starfí til æviloka. Upp frá því flutti
hann fyrirlestra og leiðbeindi stúd-
entum í læknadeild Háskólans um
röntgenfræði.
Gunnlaugur giftist árið 1914
Þórdísi dóttur Bjöms Jenssonar,
kennara við Lærða skólann í
Reykjavík, en hann var bróðursonur
Jóns Sigurðssonar forseta. Hún var
glæsileg kona og vel mennt, sem
sómdi sér vel við hlið hins mikil-
hæfa eiginmanns síns. Dætur þeirra
eru Anna la Cour og Þórdís Hof-
dahl, báðar giftar og búsettar í
Danmörku.
Á árunum 1915—1935 vann
Gunnlaugur Claessen það afrek að
uppræta að mestu leyti sjúkdóminn
geitur, öðru nafni favus, hér á
landi. Með fræðslu, skipulagningu
og eftirliti leitaði hann uppi á þessu
árabili 152 geitnasjúklinga, með-
höndlaði þá með röntgengeislum
án framköllunar á teljandi skalla
og náði fullnaðarárangri að kalla.
Skop í Islend-
ingasögunum
- á dagatali Verslunarbankans í ár
SKOP í íslendingasögunum er
viðfangsefni dagatals Verslunar-
bankans 1989.
„Höfundar sagnanna bregða
nefnilega oft fyrir sig skopi og
sýna persónur og atvik í óvæntu
og spaugilegu ljósi þótt megin-
eftii flestra þeirra sé alvarlegt11
í hveijum mánuði er ein frásögn
myndskreytt. Þeirra á meðal er at-
riði eins og sagan af Þorgeiri Háv-
arssyni og hvönninni úr Fóstbræðra
sögu, viðureign Grettis og grið-
kunnar úr Grettis sögu og frásagn-
ir úr Heiðarvíga sögu, Hávarðar-
sögu ísfírðings og Finnboga sögu
ramma. Stuðst var við útgáfu
Svarts á hvítu á sögunum.
Skop í íslendingasögunum er á
dagatali Verslunarbankans í ár.
m **
29 30
3 4 5 ö
10 11 12 V3 14
16 n 18 19 20 21
23 24 26 26 21 2£
í tengslum við dagatalið hefur
Verslunarbankinn ákveðið að efna
til ritgerðarsamkeppni meðal nem-
enda níunda bekkjar í grunnskólum
á höfuðborgarsvæðinu, Mosfellsbæ
og Suðurnesjum.
Ritgerðarefnin eiga að örva ungl-
ingana til að setja sig í spor manna
á söguöld og bera saman við nútím-
ann.
Dómnefnd verðlaunar tíu bestu
ritgerðimar.
Hann lét mjög til sín taka vamir
gegn sullaveiki. Leitaðist hann við
að efla þær vamir annars vegar
með stöðugri fræðslu um sýkingar-
hættu af hundum- og brýningu um
varúð gegn henni, og hins vegar
með því að koma í kring fækkun á
óþarfa hundum. Hann átti sæti í
bæjarstjórn Reykjavíkur 1920—
1926 og fékk því til leiðar komið
að hundahald var bannað í
Reykjavík vegna sýkingarhættu,
sem af þeim stafaði.
Gunnlaugur var einn af aðal-
hvatamönnum að stofnun Rauða
kross íslands 1924, sat í stjóm
hans alla tíð og var formaður hans
um árabil. Hann var ritstjóri tíma-
rits Rauða kross íslands, Heilbrigðs
lífs, frá upphafi þess 1941 til 1948,
þá er hann lést. Hlutverk þess var
að fræða almenning um heilbrigðis-
mál og heilsuvemd í ljósi þeirrar
þekkingar sem menn höfðu þá á
þeim málum. Mun það sama hafa
vakað fyrir útgefendum þessa tíma-
rits og þeim, sem nú upplýsa fólk
um forvarnir gegn sjúkdómum. Dr.
Claessen skrifaði alltaf margt og
mikið í ritið um heilbrigðismál og
læknisfræðileg efni og fékk aðra
lækna til að rita í það fræðandi
greinar um sérþekkingu þeirra og
áhugamál. Var honum sýnt um að
skrifa fyrir leikmenn. Ekki fer milli
mála, að Heilbrigt líf var gott og
merkilegt tímarit undir ritstjóm dr.
Claessens. Mun ritið hafa kostað
hann ómælda fyrirhöfn og vinnu.
Þá var heilsu hans farið að hraka,
en hann lét það ekki á sig fá og
hlífði sér hvergi.
Dr. Claessen var með afbrigðum
mikill starfsmaður, sameinaði vel
hraða og nákvæmni í vinnubrögðum
sínum og afköst hans og ævistarf
eftir því mikið. Eins og fleiri elju-
menn var hann árrisull og sestur
við iðju sína tveimur klukkutímum
fyrir venjulegan vinnutíma. Mun
morgunstundiri hafa reynst honum
dijúg til verka með næði sínu og
tómi frá erli dagsins og frátöftim.
Þá barðist dr. Claessen fyrir því
að líkbrennslu yrði komið á fót hér
á landi. Gekkst hann fyrir stofnun
Bálfararfélags Islands og vann að
því, að byggð var útfararkapella í
Fossvogskirkjugarði og bálstofa í
sambandi við hana.
Hann átti hlutdeild í stofnun
Læknablaðsins og Læknafélags ís-
lands, sat í stjóm þess og Læknafé-
lags Reykjavíkur um hríð. í rit-
stjóm Læknablaðsins var hann
1923—1930. Hann var áhugasamur
meðritstjóri læknatímaritsins Acta
Radiologica 1940—1948.
Dr. Gunnlaugur Claessen kapp-
kostaði að Röntgendeild Landspítal-
ans stæði jafnfætis hliðstæðum
stofnunum erlendis. Að mati fær-
ustu útlendra röntgenlækna tókst
honum það til fullnustu þrátt fyrir
fjárskort og fámenni þjóðarinnar.
Ekki er efamál, að það var mikið
happ að það féll í hans hlut að
koma fótum undir röntgenfræði hér
á landi. Starfsleg einangmn var
honum ekki fjötur um fót. Hann
kynnti sér nýjungar í sérgrein sinni
Veitt úr
minningar-
sjoði Þor-
valds Finn-
bogasonar
ÚTHLUTUN námsstyrks úr
Minningarsjóði Þorvalds Finn-
bogasonar stúdents fór fram
mánudaginn 21. desember.
Sjóðurinn var stofnaður af for-
eldrum Þorvalds Finnbogasonar,
Sigríði Eiríksdóttur og Finnboga
Rúti Þorvaldssyni, prófessor við
verkfræðideild, á 21 árs afmæli Þor-
valds sonar þeirra, 21. desember
1952. Er tilgangur sjóðsins að
styrkja stúdenta til náms við verk-
fræðideild Háskóla íslands eða til