Morgunblaðið - 27.04.1989, Síða 19

MORGÚNBLAÐIÐ FÍMMTUDÁGUR 27. APRÍL 19'g9
tilefni var Brynjólfur meðal annarra
tekinn tali. Þá var hann 85 ára
gamall og eldskír að vanda.
Það sem snart í mér eina taug
öðrum fremur í þessu samtali blaðs-
ins við þennan öldung þegar hann
var beðinn um að meta núverandi
stöðu stjómmála íslands voru sár-
indi hans þegar hann mælti eitthvað
á þá leið að hryggastur væri hann
yfir því að hér á landi væri ennþá
bandarískur her og því miður af-
skaplega lítið fararsnið á honum.
Þetta var í þann tíð þegar ég
starfaði allmikið með Samtökum
herstöðvaandstæðinga, og bar í
bijósti mér þá fullkomlega stað-
lausu og glórulausu von að íslensk-
ir herstöðvaandstæðingar hefðu í
raun einhverjar alvöru hugmyndir
um að reyna að reka bandaríska
herinn af Miðnesheiðinni úr landinu
sem fyrst. En það var nú alls ekki
þegar síðar reyndi á.
Það er engu líkara en að myglað-
asta útgáfa sovéska skrifræðisins
hafí hlassast yfír nánast allt starf
„herstöðvaandstæðinganna" hér á
Fróni og mestalla hugsun þeirra.
Með þeim glæsiárangri að aldrei í
hálfa öld hefur verið minna farar-
snið á hemámsliðinu í Keflavík,
krabbameini sem teygir sig núorðið
út á öll landshom föðurlandsins og
plagar líklega bara fáa íslendinga
núorðið, utan mig og örfáa aðra
sérvitringa og öfgamenn. En þetta
er líka önnur saga sem ekki á að
vera að væla yfír í minningargrein-
um. Og reyndar smekkleysa að
gera slíkt yfír minningu Brynjólfs
Bjamasonar eldhuga og herstöðva-
andstæðings allra herstöðvaand-
stæðinga.
En það sem mér smælingjanum
er efst í huga við svona stund er
þakklæti. Eg var þeirra forréttinda
aðnjótandi að kynnast Brynjólfi
nokkuð persónulega nú síðustu ár-
in. Fyrst í gegnum allnokkur símtöl
um herstöðvamálin og ýmislegt
varðandi alla þá sögu. Síðar einnig
er ég settist á skólabekk aftur og
fór að nema sögu við Háskóla ís-
lands.
Á sl. ári var ég að læra íslenska
verkalýðssögu og valdi mér það
verkefni að reyna að kanna sum
hinna pólitísku og efnahagslegu
tengsla setuliðsins við íslenska
menningu fyrr og síðar. Hluti þessa
verkefnis var að fá ýmsar fmmupp-
lýsingar þar sem þær væm tiltæk-
ar. Og ein af aðalfmmheimildunum
gekk hér enn um götur Reykjavík-
ur; stofnandi og helsti hugsuður
Kommúnistaflokks íslands árið
1930: Brynjólfur Bjarnason sjálfur.
Hvorki meira né minna.
Það var ekki amalegt að fá að
yfírheyra svona gangandi alfræði-
orðabók um þróun pólitískra átaka
að tjaldabaki frá þessum örlaga-
ámm íslenskra stjómmála, fyrir
fólk sem skreið inn í heiminn löngu
seinna við illan leik og litlar vin-
sældir eins og átti við undirritaðan.
Og ég get ekki neitað því að mér
fannst ég vera að tala við hálfgert
forsögulegt fyrirbæri þegar ég
spurði Brynjólf um kynni hans af
leiðtogum kommúnismans í gegn-
um tíðina og hann fór að segja mér
frá Lenín sjálfum og Stalín og öðm
því liði sem þekkt er úr sögu heims-
kommúnismans. Því þá kom í ljós
að Brynjólfur hafði verið á stofn-
fundi alþjóðasambands kommúnista
í Moskvu 1920, þar sem Lenín bar
hitann og þungann af allri hug-
myndafræði jafnframt því að vera
helsti ræðuskömngur samkomunn-
ar. Þar svaraði Lenín framkominni
gagnrýni á kommúnismann í rit-
verki sem einnig var dreift á fundin-
um og hét Bamasjúkdómar komm-
únismans.
Brynjólfur hafði semsagt kynnst
meðal annarra báðum fyrrnefndum
Sovétleiðtogum augliti til auglitis á
fundum þar eystra. Hugsuðinum
mesta og einum fremsta manni
þessarar aldar, Lenín sjálfum. Sem
og heimsstyijaldarsigurvegaranum
og slátraranum mikla, leiðtoga
Stalín. Fyrir mér var þetta ákaflega
ótrúlegt að fá frásagnir af þessu
umdeilda fólki frá fyrstu heimild, —
milliliðalaust! Ekki amalegt.
Ekki verður vikist undan að geta
þess hér að ekki vorum við Brynjólf-
ur sammála um afstöðuna til
SJÁ BLAÐSÍÐU-39
ósjálfráðu orku. Hvernig sú samein-
ing á sér stað er hins vegar óljóst.
Og hvort hún eigi sér stað virðist
undir hælinn lagt. Að átt geti sér
stað að viljinn sé einn og heill, að
orkan og andinn séu eitt, til vitnis
um það eru verk Brynjólfs og ævi-
starf hans allt.
Gátan sjálf er samt óleyst. í heim-
spekinni gengur hún undir mörgum
heitum og tekur á sig margar mynd-
ir. I ritum Brynjólfs sjálfs má fínna
hana í ýmsum búningi. í Fomum
og nýjum vandamálum (1954) er að
henni vikið í ýmsum greinum meðal
annars um hughyggju og efnis-
hyggju og um viljafrelsi. í Gátunni
miklu (1956) er spumingin um
merkingu, tilgang og vit tengd gá-
tunni um ævarandi gildi einstakl-
ingsins í heimi sem lýtur lögmálum
orku og efnis. I Vitund og verund
(1961) er fjallað um samband vit-
undar og hlutveruleika í fíórum rit-
gerðum, þar sem tekist er á við ef-
ann um allan endanlegan sannleik,
glímt við vandann um tilviljun, nauð-
syn og tilgang í hlutveruleikanum,
leitast við að skýra forsendur per-
sónulegrar ábyrgðar og loks er það
fegurðin sjálf, hið fullkomna tákn
um einingu vitundar og verundar,
sem er skoðuð og skilgreind.
Hvarvetna í þessum þremur fyrstu
bókum Brynjólfs er það eining vits
og veruleika, anda og orku, hugsun-
ar og hlutveru, sem er lögð til grund-
vallar. í ritinu Á mörkum mannlegr-
ar þekkingar (1965) rís því spum-
ingin um það á hvaða forsendu þessi
eining geti verið þekkt og skilin,
hvernig vitið og orkan geti samein-
ast í vísindum, hvernig sönn þekking
hlutvemleikans sé möguleg. Hér eru
dregin mörk þess sem við getum
þekkt og með rökum rakið og hins
sem okkur rennur í gmn án þess
að geta höndlað það í skýmm hug-
tökum. Að því búnu leggur Brynjólf-
ur til atlögu við gátuna um frelsi
viljans í löggengum heimi í ritinu
Lögmál og frelsi (1971). Hér er það
eining sjálfsvem og hlutvem í vilja-
athöfnum sem reynt er að hugsa og
skýra til hins ýtrasta. Sammni lög-
bundinnar orku og sjálfráðrar
ákvörðunar, í henni felst merking
og styrkur viljans. Loks í sjötta og
síðasta heimspekiriti Brynjólfs,
Heimi rúms og tíma (1980), er
spurningin sú hvernig hugsa megi
sammna orku og vits þeirrar sjálfs-
vitandi vem, sem hvert okkar er, í
heimi sem órofa heild samkvæmt
lögmálum rúms og tíma. Hvemig
heimurinn í heild sinni sé gerður
þannig að frelsi og eilíf gildi séu
möguleg. í Samræðum um heim-
speki (1987), þar sem þessi mál ber
á góma með ýmsum hætti, skýrir
Brynjólfur í eftirmála nokkrar höf-
uðforsendur kenninga sinna og þau
mörk sem hann vildi sjálfur setja
þeim.
í ritum sínum öllum á Brynjólfur
í orðaskiptum við hina ýmsu heim-
spekinga og kenningasmiði. Rök-
ræða hans er ævinlega samræða
eins og eiginleg heimspeki hefur alla
tíð verið. Þó að gátan mikla, spurn-
ingin um hinstu rök, sé hvarvetna
það sem allt snýst um og ferðinni
ræður, ber hún orðræðuna hvergi
ofurliði heldur opnar henni sífellt
nýja sýn til næstu hæðar sem hugur-
inn ber okkur hálfa leið til. Hvað
er handan næstu hæðar? Og hvað
er handan þeirrar síðustu sem okkur
ber að hvort sem okkur er það ljúft
eða leitt? Er það hyldýpi myrkurs
eða ódáins akrar? Eilífðin er það
hvernig og hvort sem hún kemur
okkur fyrir sjónir.
Hveijum þeim sem vill dvelja með
spumingunni um hinstu rök er hollt
að kynna sér rit Brynjólfs og reyna
að aga hugsun sína á þeim mörgu
slóðum hugans sem þar má fínna.
Rit þessi eru andlegur fjársjóður sem
við eigum eftir að ausa af um ókom-
in ár. íslendingum er það mikið lán
að hafa eignast Brynjólf Bjarnason
og verk hans.
Höfundur er prófessor í hcim-
speki við Háskóla íslands.
í PESSU
H Ú S I
E R U F I M M
HÆÐIR
H V E R
U P P A F
ANNARRI!

T1— 1—-T| ■ ' 1]
rlrir ii- ir : il IU m I Ih h
1
nr T UE m M pc

h í !U NJif lli ^ Tlff □e; LT1;
** II 1 1 Sl I:. A 1
W t T 1 §1| ■sír
Og Landsbankinn leggur grunninn með starfsemi sinni á fyrstu og annarri hæð.
Almenn afgreiðsla er á fyrstu hæðinni og hefur hlotið nafnið Múlakot.
Þar verður svokölluð opin þjónusta þar sem starfsfólk er jafnvígt á alla þætti
bankaþjónustunnar. í Múlakoti má ennfremur finna Einkaþjón,
sjálfsafgreiðslutæki fyrir útprentun reikningsyfirlita.
Vcrðbrcfaviðskipti eru einnig á fyrstu hæð, þar veita reyndir starfsmenn ráðgjöf og
þjónustu um allt sem lýtur að verðbréfaviðskiptum.
Veðdeild er á annarri hæð, en þar fer fram afgreiðsla í tengslum við Húsnæðisstofnun
ríkisins, sem er til húsa á hæðunum fyrir ofan.
Verið velkomin í Múlakot, Landsbankann á Suðurlandsbraut 24.
L
Landsbanki
íslands
Banki allra iandsmanna
ftlfVSM AUGl ÝSINGASTOFAN HF