Morgunblaðið - 28.04.1989, Side 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 28. APRÍL 1989
Minning:
Hákon Bjarnason
skógræktarsijóri
Fæddur 13. júlí 1907
Dáinn 16. apríl 1989
Besti vinur skógræktarfólks á
íslandi um áratuga skeið, Hákon
Bjamason, fyrrum skógræktar-
stjóri, er látinn.
Hann var tvímælalaust einn
helsti brautryðjandi hérlendis á
sviði skógræktarmála, helgaði alla
starfsævi sína þeirri hugsjón að hér
mætti rækta skóg öllum landslýð
til hagsbóta og honum varð vissu-
lega mikið ágengt.
Honum tókst reyndar með Qöl-
mörgum dæmum víða um land að
gefa þjóðinni trú á þá möguleika
til skógræktar sem felast í íslensk-
um jarðvegi, þegar rétt er á málum
haldið. Reyndar má telja það
kraftaverki næst að slíkur árangur
skuli hafa náðst á einni mannsævi.
Fyrir þá atorku og eljusemi sem
Hákon sýndi, megum við sem
byggjum þetta land nú og í framtíð-
inni vera þakklát.
Hákon var ákaflega litríkur per-
sónuleiki — gagnmenntaður í sinni
grein — laðaði að sér fólk — minn-
ugur svo af bar og jós af visku-
brunni sínum svo þeir sem leituðu
ráða hans fóru ríkari af fundi hans.
Hann gat verið harður í hom að
taka þegar verja þurfti málstað
skógræktar, barðist gegn úreltum
hugsunarhætti og gat sjálfur auð-
veldlega tileinkað sér ný viðhorf
sem komu skógrækt á Islandi til
góða.
Alla tíð var hann liðsmaður hinna
jákvæðu afla — þess sem Iifir og
grær — fyrir forsjón og lögmál
náttúrunnar.
Hákon Bjamason var fram-
kvæmdastjóri Skógræktarfélags Is-
lands í árdaga þess félags, mótaði
það og hagræddi að íslenskum að-
stæðum og bar hag þess æ síðan
fyrir bijósti. Hann var aldrei svo
önnum kafinn að hann gæfi sér
ekki tíma til að styðja starfsemi
þess með ráðum og dáð.
Of Iangt mál væri upp að telja
þau fjölmörgu tilvik þar sem Skóg-
ræktarfélag íslands naut hug-
myndaauðgi Hákonar og framtaks-
semi en þau em okkur, sem aðild
eigum að því félagi, ofarlega í huga
nú.
Honum er líka fyrst og fremst
að þakka það góða samstarf sem
alla tíð hefur ríkt á milli Skógrækt-
ar ríkisins og Skógræktarfélags
íslands. Og hann stofnaði Land-
græðslusjóð sem er styrktarsjóður
þessara tveggja aðila sem báðir
hafa notið góðs af.
Hákon var afbragðs ræðumaður
og heillaði þá sem á hann hlpstuðu
— ekki bara hérlendis heldur líka
þegar hann talaði fyrir máli
íslenskrar skógræktar í nágranna-
löndum okkar á málfundum skóg-
ræktarmanna þar — svo vel að þar
em nú hvarvetna vinir í varpa.
Hákon Bjamason var sæmdur
heiðursmerki Skógræktarfélags ís-
lands fyrir nokkmm ámm og Guð-
rún kona hans sömuleiðis, enda
vom þau alla tíð samhent um að
veita félaginu allan þann stuðning
sem þau máttu.
Fyrir hönd Skógræktarfélags ís-
lands og aðildarfélaganna vil ég
ítreka þakklæti okkar. Við munum
sakna sárt vinar, en feta bjartsýn
í fótsporin — því brautina mddi
hann.
Fjölskyldu Hákonar sendum við
innilegar samúðarkveðjur.
Hulda Valtýsdóttir,
form. Skógræktar-
félags íslands.
Lokið er nú ævi manns, sem setti
svip á öldina í íslensku þjóðfélagi.
Hákon Bjamason skógræktarstjóri
er látinn á 82. aldursári. Lát hans
táknar kaflaskipti í sögu skógrækt-
ar á íslandi. Hann hóf starfsferil
sinn, þegar orðið skógrækt var á
fárra vömm. Nú er þetta orð gjam-
an notað sem lausnarorð í dreifðum
byggðum íslands og á vömm þétt-
býlisbúa táknar það draum um
betra land, ástand, sem geri mannlíf
á þessu landi fegurra. Það var gam-
an, að Hákon skyldi fá að lifa þessi
umskipti. Enginn maður átti meiri
þátt í þeim en hann, sjálfur braut-
ryðjandinn, sem mátti lengi heyra
sína eigin rödd hljóma sem í eyði-
mörku. Röddina, sem hrópaði á
íslenska þjóð um það, að landið
hennar ætti ekki að vera í tötmm,
heldur gæti það verið grænt og
fagurt, ef þjóðin kynni að umgang-
ast það og vildi gjalda skuld forfeðr-
anna við það, skuldina, sem þeir
urðu að stofna til svo að þeir gætu
lifað.
Hákon Bjamason starfaði lengst
af ævi sinnar í þjónustu ríkisins,
en hann gerði það ekki sem hljóðlát-
ur embættismaður, heldur sem trú-
boði, sem flutti fagnaðarerindi um
hið sanna andlit íslands, en lét um
leið refsivöndinn ríða á þjóðinni
fyrir misgerðir hennar gegn
landinu, meistari Jón endurborinn,
en veifandi annarri biblíu.
Hákon Bjamason fæddist 13.
júlí 1907 í Reykjavík. Foreldrar
hans vom merkishjónin Ágúst H.
Bjamason, síðar prófessor í heim-
speki við Háskóla íslands, og
Sigríður Jónsdóttir, Ólafssonar rit-
stjóra og alþingismanns. Á því leik-
ur enginn vafi, að æskuheimili Há-
konar hefir mótað hann mjög. Pró-
fessor Ágúst var ekki bara háskóla-
kennari fyrir þröngan hóp stúdenta,
heldur einn mestur alþýðufræðari á
sinni tíð. Hið mikla ritverk hans
„Yfirlit yfir sögu mannsandans",
heimspekisaga, hafði veruleg áhrif
á heila kynslóð. Sigríður móðir
Hákonar var ein þeirra kvenna, sem
sté fram í upphafí aldarinnar úr
þögulli dyngju nafnlausra íslenskra
kvenna og gerðist komung kennari
við Kvennaskólann í Reykjavík.
Hákon lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík 1926
og hélt að því loknu til náms í skóg-
ræktarfræðum við Landbúnaðar-
háskólann í Kaupmannahöfn. Það-
an brautskráðist hann 1932 fyrstur
íslendinga í þessum fræðum. Vetur,-
inn eftir vann hann sem aðstoðar-
maður á Plantefysiologisk Laborat-
orium við sama háskóla. Heim til
íslands kom hann vorið 1933 og tók
þá við framkvæmdastjóm Skóg-
ræktarfélags íslands, sem stofnað
hafði verið á Alþingishátíðinni
1930, en síðan starfað af litlum
krafti. Hákon hleypti lífí í starfsemi
félagsins, kom á fót gróðrarstöð
þess í Fossvogi í Reykjavík, sem
Skógræktarfélag Reykjavíkur tók
við 1947. Á þessum fyrstu ámm
bast hann tryggðaböndum við
Skógræktarfélag Islands, sem aldr-
ei rofnuðu. Hann var framkvæmda-
stjóri þess fram á lok sjöunda ára-
tugarins og ritstjóri Ársritsins
1936—1963. Heiðursfélagi þess var
hann kjörinn 1977.
Hinn 1. mars 1935 var Hákon
skipaður skógræktarstjóri og
gegndi því starfí í 42 ár til 30. júní
1977. Hann tók við litlu búi hjá
Skógrækt ríkisins og litlum skiln-
ingi stjómvalda á þeirri starfsemi,
sem hann átti að veita forstöðu.
Má til marks um það nefna, að allt
framkvæmdafé Skógræktar ríkisins
árið 1934 var á fjárlögum 7.500
kr. En vissulega var heimskreppan
í algleymingi á þessum ámm. LJtið
rættist úr á næstu ámm og fyrir
því mun hafa komið til tals, að
hann tæki að sér auk skógræktar-
stjórastarfsins starf við nýstofnaða
Atvinnudeild Háskólans. Fyrir því
dvaldist Hákon erlendis veturinn
1936—37 til þess að kynna sér
vinnubrögð við tilraunastarfsemi í
jarðrækt. Hann var fyrst við hina
heimsþekktu rannsóknastöð í Roth-
amstead í Englandi og vann undir
handleiðslu dr. Fishers, sem talinn
er höfundur nútíma tilraunastærð-
fræði. Síðari hluta vetrarins dvaldi
hann í Stokkhólmi við Skógræktar-
háskólann hjá próf. Olaf Tamm,
kunnasta jarðvegsfræðingi Svía um
þær mundir.
Til þess kom þó ekki, að hann
færi að Atvinnudeild Háskólans,
heldur tók hann vorið 1937 við for-
stöðu Mæðiveikivama. Minnist ég
þess sem strákur, að faðir minn
sagði okkur þetta vor, nýkominn
frá Reykjavík, að Hákon Bjamason
væri nýtekinn við þessu starfi vegna
þess, hver dugnaðarforkur hann
væri talinn, enda þótti mikið við
liggja að hamla gegn vágesti þeim,
sem þá ógnaði íslenska sauðfjár-
stofninum. Ýmsum mun nú finnast
þetta nokkur kaldhæðni örlaganna
fyrir bæði Hákon og sauðfjárbænd-
ur í ljósi þeirrar viðureignar, sem
hann átti síðar í við sauðfjárræktar-
menn, þar sem hann var af ýmsum
talinn versti óvinur íslensku sauð-
kindarinnar. Forstöðu Mæðiveiki-
vama gegndi Hákon til 1941.
Fleiri opinbemm störfum mun
Hákon ekki hafa gegnt utan vett-
vangs skógræktarinnar, ef frá er
skilin seta í ýmsum ráðum og nefnd-
um svo sem Náttúruverndarráði frá
stofnun þess til 1972. Er ekki
ástæða til að telja fleira upp af því
hér. En sannleikurinn er sá, að
skógræktin tók svo hug Hákonar
allan, að hann taldi ekki af veita
að helga henni alla krafta sína.
T.d. mun honum hafa boðist þátt-
taka í stjómmálastarfi, en því hafn-
aði hann. Hann brýndi enda oft
fyrir okkur starfsmönnum sínum
að einbeita okkur að skógræktinni.
Og ég minnist þess, að hann var
lítt hrifinn af því, að ég skyldi vera
að vasast í pólitík eða öðm félags-
málastússi.
Hákon var ekki fyrr tekinn að
starfa að skógræktarmálum hér
heima en hann markaði sér þá
stefnu, sem mest áhersla hvíldi á
allan hinn langa starfsferil hans:
Innflutning tijátegunda til íslands
— og raunar allra plantna, sem
auðgað gætu gróðurríki þess. í
Ársriti Skógræktarfélags íslands
1933—34 birti Hákon fyrstu stóm
stefnumótandi grein sína: „Fram-
tíðartré íslenskra skóga“. Þar fer
hann að bera saman veðurfar á
íslandi og í Alaska í fyrsta skipti
opinberlega. En það var síðan eilíft
áhersluatriði í fræðslu hans og at-
hugunum. Þessu hugmyndum
sínum fylgdi hann eftir í verki strax
og hann varð skógræktarstjóri með
því að reyna að afla fræs að vestan
og árin 1936—39 flytur hann inn
plöntur ýmissa tegunda frá Noregi,
sem nú em fagrir minnisvarðar um
þessa fyrstu viðleitni: Fjallaþinur
og blágreni á Hallormsstað, Lýð-
veldislundurinn á Tumastöðum ög
elsti sitkagrenilundurinn í gróðrar-
stöðinni í Fossvogi, svo eitthvað sé
nefnt.
Árið 1943 birtir hann svo eina
af sínum stóm ritgerðum í Ársrit-
inu: „Um ræktun erlendra tijáteg-
unda“, 50 blaðsíðna grein, sem um
árabil var grundvallarheimild um
þetta efni. Strax og heimsstyijöld-
inni lauk tekur hann svo að leita
sambanda austan hafs og vestan
til þess að útvega fræ fyrir skóg-
ræktina hér í samræmi við stefn-
una, sem greinin 1943 markaði.
Alaskaförin haustið 1945 og Nor-
egsförin vorið 1947 mörkuðu tíma-
mót í þessu efni, því að þá efndi
hann til persónulegra sambanda,
sem fullyrða má, að reyndust
trausí asti grandvöllurinn undir fræ-
öflunarstarfi hans alla starfsævina.
Um báðar þessar ferðir skrifaði
hann ítarlegar frásagnir í Ársritið.
Var Alaskaferðin auðvitað mikið
ævintýri á þeim tíma. Og þar var
Hákon líka að ganga slóð móðurafa
síns Jóns Ólafssonar. í þessari för
fann Hákon m.a. alaskalúpínuna
og hafði með sér heim fræ af henni.
Hann skrifar svo í frásögn sinni:
„En auk þessa tók ég bæði rætur
og fræ af ýmsum plöntum, sem uxu
á þessum slóðum og mér virtist,
að fengur mundi í að flytja hingað
til lands. Einkum leist mér vel á
lúpínur, sem uxu eftir endilangri
ströndinni meðfram skógaijaðrin-
um. Geti sú jurt vaxið af sjálfs-
dáðum hér á landi og breiðst út,
er áreiðanlega mikill hagur af því,
þar sem lúpínur bæta mjög allan
jarðveg, sem þær vaxa í.“
Eg er sannfærður um, að þessi
jurt á eftir að valda algerri byltingu
í landgræðslu á íslandi. Loks hillir
nú undir það 40 árum eftir að Há-
kon skrifaði þessi spámannlegu orð.
Þessi merka saga verður ekki
rakin lengra hér, en aðeins minnt
á, að við leiðarlok gat Hákon séð,
að fluttar höfðu verið til landsins á
annað hundrað tijátegundir frá á
annað þúsund stöðum víðs vegar
úr heiminum og einn tugur þeirra
hafði þegar numið land og gerst
þegnar í íslensku gróðurríki. Meiri
blessun náttúrannar gat Hákon
vart fengið fyrir þennan meginþátt
í lífsstarfinu. Þess vegna mun nafn
hans ætíð verða nefnt meðal hinna
fyrstu, sem urðu til þess að bæta
íslenskt gróðurríki og gera landið
byggilegra.
Annar stóri þátturinn í lífsstarfi
Hákonar var baráttan fyrir því að
stöðva jarðvegs- og gróðureyðing-
una og endurheimta landgæði.
Hann byijaði á að leita orsakanna,
eins og allir góðir rannsakendur
gera. Hann kynntist landinu
snemma. Fór tvisvar sinnum ríðandi
kringum landið, sem fáir íslending-
ar hafa gert. í hringferðinni 1933
hóf hann sýnatöku á eldfjallaösku,
sem leiddi nokkmm ámm síðar til
samstarfs þeirra Sigurðar Þórarins-
sonar og varð gmndvöllur að sér-
stakri grein innan jarðfræðinnar:
Öskulagatímatalinu. En það mun
vera eitt merkasta framlag íslend-
inga til alþjóðlegra jarðvísinda. Við
þessar rannsóknir kynntist Hákon
uppblæstrinum og myndun fokjarð-
vegsins á íslandi. Saga uppblásturs-
ins tengdist sögu þjóðarinnar, sem
Hákon hafði lifandi áhuga á og
þekkti flestum betur. Árið 1942
birti hann í Ársritinu mikla grein,
sem nefndist „Ábúð og örtröð", þar
sem hann áætlar núverandi gróður-
lendi og skóglendi (reyndist síðar
furðu nærri hinu sanna) og rekur
orsakir jarðvegs- og gróðureyðing-
arinnar. Þessi grein er nú sígild í
ísl. náttúmfræðibókmenntum. En
hún vakti ógnarleg andsvör ýmissa
forystumanna \ landbúnaði og
margra bænda. Ég held með henni
hafi byijað fyrir alvöm stríðið um
landið og nýtingu þess, sem Hákon
háði alla ævi eftir það.
Síðar skrifaði hann svo fjölda
greina um þetta efni, iðulega til
andsvars heiftarlegum árásum.
Samvinna Skógræktarfélags ís-
lands og Skógræktar ríkisins varð
með býsna óvenjulegum hætti, þeg-
ar um er að ræða ríkisstofnun og
áhugamannafélag. En hér sat sami
maður framkvæmdastjóri hvors
tveggja. Eftir að Valtýr Stefánsson
ritstjóri varð formaður skógræktar-
félagsins myndaðist í Hákoni og
honum tvístimi, sem fékk miklu
áorkað: Skógræktarfélög spmttu
upp um allt land og sjötti áratugur-
inn einkenndist af gríðarlegri bjart-
.sýni. Gagnviðarhugmyndin fékk
góðan byr. Hinn mikli áróðursmað-
ur Hákon Bjarnason var óþreytandi
að boða fagnaðarerindið: Hann var
fyrstur skógræktarmanna á Norð-
urlöndum að nota kvikmyndina sem
fræðslumiðil. Hann lét Skógrækt
ríkisins gera þijár skógræktar-
mjmdir, hina fyrstu 1940. Ferðaðist
með þær um allt land. Það var
mikið nýnæmi á fimmta og sjötta
áratugnum og mjög vinsælt. Hákon
hafði vissulega orðið á valdi sínu
bæði talað og ritað, en engu að síður
er það undmnarefni, hve vel honum
varð ágengt að fá fjölda fólks til
liðs við skógræktarhugsjónina, því
að fyrstu þijá áratugina í starfi sínu
hafði hann hvorki víðlenda né stór-
vaxna skógarreiti til þess að flagga
með. Ég held aðalskýringin sé
stanslaus elja hans að kynna þetta
hjartans mál sitt. Hann var alltaf
að, lét ekkert tækifæri ónotað. í
því birtist m.a. sú staðreynd, að
starf Hákonar Bjamasonar var
jafnframt líf hans.
Ég held fyrsta stóra áróðursátak
Hákonar hafi verið stofnun Land-
græðslusjóðs í sambandi við at-
kvæðagreiðsluna 1944 um stofnun
lýðveldisins. Landssöfnunin sem þá
fór fram skilaði ótrúlegum árangri
í peningum og umtali. Eftir þetta
var Landgræðslusjóður ætíð eitt af
óskabömum Hákonar, þótt hann
yrði kannski aldrei þess megnugur,
sem hann hafði vænst. Hann sýndi
hug sinn í verki, er hann gaf sjóðn-
um tæplega 200 ha landspildu í
Straumi sunnan við Hafnarfjörð.
Það er land, sem verður æ verðmæt-
ara sem frá líður. Hákon var for-
maður sjóðsstjórnarionar frá stofn-
un 1944 til 1977.
Hákon Bjamason var gæddur
miklu innsæi, hæfileika til þess að
sjá langt inn í ókomna tíð, sem
byggir bæði á hugmyndaflugi og
þekkingu. Það birtist víða í máli
hans töluðu og rituðu. Eftir hann
liggur geysimikið ritað mál, þegar
allar ritgerðir hans og blaðagreinar
em lagðar saman. Hann þýddi á
íslensku 1950 bók eftir bandarískan
náttúmfræðing, Fairfield Osbom,
sem mefnist „Heimur á heljar-
þröm“. Það var fyrsta bókin á
íslensku um umhverfisvandamál
heimsins. Þar má lesa margt af
því, sem um þau mál hefir síðan
verið sagt og ritað af öðmm eftir
1970.
Ég starfaði undir stjórn Hákonar
í aldarfjórðung og á honum margt
að þakka. Hann var hvort tveggja
í senn mildur og harður húsbóndi.
Hann reyndi að ala okkur undir-
menn sína upp sem trúboða til að
beijast fyrir hugsjóninni um
grænna og betra ísland. Það bar
ömgglega árangur, þótt enginn
okkar komist með tæmar, þar sem
hann hafði hælana sem baráttu-
maður, því að hann var sannkallað-
ur baráttujaxl. Hann var okkur
mikill fræðari og föðurlegur siða-
meistari. Við vomm auðvitað ekki
alltaf sammála, en skildum alltaf
vinir, á hveiju sem gekk.
Samskipti Hákonar við erlenda
skógræktarmenn vom mikil, en þau
vom bein afleiðing af fræöflun
hans, sem áður er á minnst. Nán-
ust urðu^amskiptin við Norðmenn.
Hann var kjörinn heiðursfélagi
Norska skógræktarfélagsins, eini
útlendingur, sem hefir orðið þess
heiðurs aðnjótandi. Fagur vottur
þess, hve mikils hann var metinn
meðal norskra skógræktarmanna
er það, að skógræktarstjóri Noregs
er í dag kominn til þess að fylgja
honum til grafar fyrir hönd skóg-
ræktarmanna og skógræktarsam-
taka og stofnana í Noregi.
Hákon Bjamason var hraust-
menni mikið og naut góðrar heilsu,
þar til síðustu mánuðina, að undan
varð að láta.
Hákon var tvíkvæntur. Fyrri
kona hans var Guðrún Magnús-
dóttir og eignuðust þau eina dótt-
ur, Ingu, deildarstjóra. Þau slitu
samvistum.
Síðari kona hans, Guðrún
Bjamason, sem lifir mann sinn, var
honum alla tíð ómetanleg stoð og
stytta. Böm þeirra fjögur em: Lauf-
ey, kennari; Ágúst, grasafræðing-
ur; Björg, flugfreyja og Jón Hákon
skógtæknifræðingur og skrúðgarð-
yrkjumeistari.
Við leiðarlok tel ég mér gæfu
að hafa notið þess að fá að starfa
undir einum mesta ármanni íslands
á þessari öld og þakka honum leið-
sögn og samfylgd.
Við hjónin sendum Guðrúnu og