Morgunblaðið - 12.05.1989, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. MAÍ 1989
Gengið á sjóðinn
eftir Eggert
Asgeirsson
Þegar menn hrópa á framfarir
og heimta eitthvað af landstjórn-
inni, þá bergmála aftur kr'ófur
til borgaranna.
Páll Briem, 1889
Þegar litið er yfir samfélag okkar
daga má furðulegt heita að fátækra-
flutningar skuli hafa tíðkast meðal
okkar allt fram á 4. áratug þessarar
aldar og að almennar alþýðutrygg-
ingar skuli fyrst hafa komist á fyrir
53 árum.
Fróðleg er greinargerð með frum-
varpi að þessum fyrstu almanna-
tryggingalögum:
„Alþýðutryggingar eru í því fólgn-
ar að hver tryggi sig og þjóðfélagið
gegn því að þurfa að leita á náðir
þess af orsökum sem hann getur
tryggt sig fyrir gegn árlegu gjaldi,
sem hveijum heilbrigðum manni á
að vera viðráðanlegt. Tryggingar eru
því báðum til hagsbóta, einstakling-
um og þjóðfélaginu."
í upphafi var gert ráð fyrir að
iðgjöld stæðu undir% hlutum sjúkra-
tryggingakostnaðar og sveitarfélög
og ríki greiddu %. Smám saman varð
hér, eins og á ýmsum fleiri sviðum,
óljósara samband milli iðgjalds og
kostnaðar, þar til það hvarf að fullu
og öllu. Þar kom, eins og enn er, að
hlutdeild hins tryggða varð ekki leng-
ur bein. Eftir það er flestöllum hulið,
hvaðan fjármunir koma og hvert
þeir fara, hvað veislan kostar.
Um leið er engum gert ljóst til
hverra fé er sótt í sjóðinn. Kannski
vill enginn af því vita. Bótaþegi ger-
ir sér ekki grein fyrir að hann sæki
fé í vasa náunga síns. Starfsmenn
sjúkratryggingakerfisins, m.a. yfir-
stjórnin, úthlutar fé sem þeirra eigið
væri, stundum í pólitísku ábata-
skyni. Tryggingartakinn (skattgreið-
andi/borgari) er orðinn skjólstæðing-
ur. Starfsmenn, m.a. heilbrigðisstétt-
ir, ganga í sjóð sem virðist ótæm-
andi, a.m.k. fer hann ekki á hausinn,
hvað sem á gengur.
Endalok kerfisins nálgast óhjá-
kvæmilega. Óvíst er hvað við tekur.
Þó er farið að dusta rykið af hinni
gömlu aðferð og sagt skynsamlegt
að taka iðgjöld upp á nýjan leik. Sú
leið, þótt fornleg sé, er illskárri en
sú sem nú er viðhöfð að því tilskildu
að stefna sé fastmótuð og stjóm
traust. Lífsreynslan segir samt að
sennilega verður ný stefna enn meiri
málamiðlun og óljósari í einstökum
atriðum fyrir þá sem ætlað er að
þjóna.
Eftir að alþýðutryggingalög voru
sett árið 1936 var lengi vakandi
áhugi fyrir frekari tryggingu gegn
örbirgð. Merkur brautryðjandi var
William Beveridge lávarður höfundur
velferðaráætlunar árið 1941 sem við
hann var kennd og mótaði þróun
velferðarmála á Bretlandseyjum og
víðar nokkur hin næstu ár. Greina-
safn hans, Traustir homsteinar, kom
út árið 1943 í þýðingu Benedikts
Tómassonar skólastjóra og síðar
skólayfirlæknis. Bókin er enn fróðleg
öllum og góður leiðarvísir þeim er
hafa áhrif á þróun almannatrygg-
inga. Kenningar Beveridge vom í
senn raunsæjar og innblásnar. Að
sjálfsögðu hafa ýmsar kenningar
hans úrelst, ekki síður en kerfið sem
þær áttu þátt í að mynda. Þeim sem
í háum sölum fjalla um velferðarmál
hættir til að gleyma homsteinum.
Formála ritaði Jóhann Sæmunds-
son, síðast prófessor, þáverandi fé-
lagsmálaráðherra. Gerði hann
glögga grein fyrir meginþáttum í
kenningum höfundarins. Hér er vitn-
að í orð hans:
„Baráttan fyrir félagslegu öryggi
er barátta gegn skorti og því sem
líklegt er að hafi skort í för með
sér.
Skortur er það, er einhver getur
ekki veitt sér brýnustu lífsnauð-
synjar.
Hver einstaklingur á rétt á að
njóta einfaldra lífsgæða. Hann
má ekki skorta lífsnauðsynjar. Til
þess að geta veitt sér þær, þarf
hann að hafa ákveðnar lágmarks-
tekjur. En þá þarf hann líka að
vinna.
Ekki má bægja manni frá vinnu
t.d. að loka fyrir honum starfs-
greinum þar sem hans er þörf, en
sjálfur verður hann að taka þeirri
vinnu er býðst.“
Beveridge lávarður og samstarfs-
menn hans áttu hugmyndir sem nú
safna ryki. Hann var nátengdur
Churchill forsætisráðherra sem kom
ýmsum kenningum vinar síns um
velferðarríkið í Atlantshafssáttmála
þeirra Roosevelts Bandaríkjaforseta
í ágúst árið 1942. Okkur ætti að
vera sáttmálinn minnisstæður þar
sem Churchill notaði ferðina og kom
í heimsókn. Bárust hugmyndirnar
síðar inn í stofnskrá Sameinuðu þjóð-
anna og þaðan áfram víða vegu.
Velferðarþjónusta landsmanna
varð í tímans rás smám saman flók-
in, illskiljanleg og dulin almenningi.
Þegar kostnaður nálgaðist 20% af
vergum þjóðartekjum mátti vera lýð-
um Ijóst að miklir fjár- og stéttahags-
munir njörvuðu kerfið niður og ekki
heiglum hent að ráða við það þótt
menn vildu.
Upphaflega þótti ekki sómi að því
að taka við björg úr sameiginlegum
sjóði. Lengi töldu menn að trygging-
amar ættu að vera öryggi fyrir hjálp-
arþurfi, vörn gegn neyð og annað
ekki. Stolt gat valdið að einstakling-
ar og fjölskyldur þeirra færu illa í
baráttunni við örbirgðina og vildu
ekki þiggja hjálp. Smám saman hef-
ur dregið úr hiki við að þiggja hjálp,
enda hún nú nefrjd öðrum og girni-
legri nöfnum.
Enn bera sumir höfuðið hátt gagn-
vart opinberum hjálparboðum: Aldr-
aðir leitast við að bjarga sér og sækja
ekki um elliheimilisvist fyrr en í harð-
bakka slær. Umsóknir um atvinnu-
leysisbætur eru varla í neinu hlut-
falli við atvinnuleysið þótt verkalýðs-
félög reyni að breyta því. Ekki er
að sjá að sambærileg sjálfsbjargar-
hvöt og persónuleg reisn sé mikils
metin eða að hún dragi upp allan
þjóðfélagsstigann.
Almenningur nýtur ýmislegs af
tryggingakerfinu. Annað væri með
ólíkindum. Að vísu er ekki kunnugt
um athugun a hvort það svari kostn-
aði að fullu, í heild eða einstökum
þáttum. Ekkert bendir til annars. Sá
munur er á afstöðu manna fyrr og
nú að litið er á kerfið sem sjálfsagt
og að það sé ekki okkar þegnanna
að hafa áhrif á það. Þar njótum við
sívökullar pólitískrar umhyggju.
Fyrir kemur að við hrökkvum upp
við neikvæðar fréttir um a.lþýðu-
tryggingar hjá grönnum okkar.
Margir þekkja dæmi þess að landar
okkar fari utan og geri út á sósíal-
inn. Það nefnum við stundum í lítils-
virðingar- eða háðsskyni opinbera
velferðarþjónustu í öðrum löndum.
Að hve miklu leyti það gerist að
gengið sé á okkar sjóð er ekki vitað.
Fyrir kemur að fréttir heyrast af
misferli. Við vonum og treystum að
það sé fátítt og embættismennirnir
okkar góðu séu vakandi á verði.
Kannski veitum við einu og öðru
athygli sem ekki er alveg eins og
við kjósum.
Meginvandi velferðarmála er
sennilega að einhvern tímann í sögu
þeirra var horfið frá því upphafs-
ma.rkmiði að leitast beri við að
tryggja borgurunum öryggi gegn
örbirgð og annarri neyð. Þá gerðist
það að farið var með pennastrikum
(kallast nú handafl) að nota al-
mannatryggingar og aðra þætti vel-
ferðarþjónustunnar til að jafna
lífskjör. Nokkru síðar koma félags-
málapakkamir fagurskreyttu til sög-
unnar. Þá rennur það upp fyrir hóp-
um að bæta megi kjör með margvís-
legum öðrum hætti en að auka tekj-
ur og framleiðni þjóðfélagsins og
bæta kaupið. Hráskinnaleikur með
lífskjör manna gengur nærri félags-
málaþjónustu landsins.
Einkenni misnotkunar eru mörg.
Hin helstu eru að hópar hafi meira
úr sjóðinum en þeir hafa lagt í hann.
Þetta getur gerst í kjarasamningum.
Það gerist þegar landsfeður hika við
að semja um launabreytingar og láta
velferðar- eða félagsmálaþjónustuna
bera kostnaðinn. Um þessi mál hefur
ekki mjög verið rætt, útan yfirvof-
andi greiðsluvanda lífeyrissjóða,
mikla samsöfnun hlunninda til hópa
sem hafa tök á að ákveða kjör sín á
annarra kostnað. Stefnir í skerðingu
lífeyrissjóðsréttinda sumra þjóðfé-
lagshópa og óhófleg réttindi annarra.
Eggert Ásgeirsson
Ekki skulu höfð fleiri orð um þessa
hlið málsins. Bendir sumt til að upp-
haflega samhjálparhugsjónin sé
brengluð eða týnd.
Þótt okkur sé gjarnt að líta yfir
túngarðinn eru að sjálfsögðu dæmi
okkar á meðai um misnotkun félags-
legrar hjálpar.
Á ferð í fjarlægu landi kom ég
þar sem slys hafði borið að höndum
á fjallvegi. Þar var ekki með góðu
móti hægt að fá læknishjálp. Meðan
beðið var eftir henni safnaðist smám
saman að fólk sem átti leið hjá. í
þeim hópi voru læknar. Ekki fengust
þeir til að staldra við og veita hinum
slasaða hjálp að því er sagt var vegna
hræðslu við málssókn ef illa færi.
Sjúklingar í landi því eru sagðir svo
málssóknarglaðir að læknar eru
hræddir við að skipta sér af sjúkling-
um sem þeim ber ekki sérstök skylda
til að annast. Ekki síst þar sem að-
stæður til hjálpar eru erfiðar þótt
það sé einmitt þar sem umönnunar
af hálfu nærstaddra getur verið hvað
mest þörf. M.a. var þar í landi rætt
hvernig hægt væri að setja reglur
um réttindi hjálparliða og vernd gegn
málsókn. í sama landi var mér tjáð
að málssókn gegn heilbrigðisstéttum
væri svo algeng að tryggingarkostn-
aður væri farinn að nema tilfinnan-
legum upphæðum í heilbrigðisþjón-
ustunni. Áð sjálfsögðu varpaði ég
öndinni létt og þakkaði mínum sæla
fyrir að slíkt ætti sér ekki stað á
Fróni.
En það kann að breytast — einnig
hér. Miskunnsami Samveijinn verður
að hugsa sig tvisvar um.
Ekki kann ég skil á læknisfræði.
Þó þykist ég vita að meinsemdir
manna verða alvarlegir sjúkdómar
ef líkaminn fær ekki ráðið við þær.
Einnig að læknisaðgerðir eru hættu-
legar ef vamir mannslíkamans
bregðast. Þegar heilsa snýr til verri
vegar eftir læknisaðgerð eða að-
gerðaleysi er álitamál hvort það hafi
verið varnakerfí sjúklingsins eða
læknishjálpin sem brást. Heilbrigðis-
starfsmönnum getur mistekist það
sem þeir vildu best gert hafa, og
þeir hafa hæfileika og menntun til
að framkvæma. Þeir eru menn, rétt
eins og við hin. Og ekki við þá að
sakast.
Nú heyrist að menn velti því fyrir
sér að tekin skuli upp viðuriög ef
læknum verða á mistök og skuli
sjúklingurinn fá ijárbætur ef sannast
að lækninum sé um að kenna, miska-
bætur, sársaukabætur, bættur tekju-
missir og guð má vita hvað þver-
höfðanum og ráðgjafa hans dettur í
hug.
Upphaflegur tilgangur velferðar-
kerfis landsmanna var að forða
mönnum frá neyð. Lög um heilbrigð-
isstofnanir og starf heilbrigðisstétta
kveða á um að starf þeirra skuli
standast ýtrustu kröfur. Ef illa fer
og mistök eiga sér stað eru lagaregl-
ur sem'kveða á um refsingar, svipt-
ingu starfsréttinda. Séu þessi lög
ófullkomin ber iöggjafanum að leit-
ast við að bæta um.
Meginstefnan á að vera að tryggja
landsins börnum bærilega afkomu.
Ber að gæta þess að borgarinn fái,
án manngreinar, hjálp og honum séu
búin kjör, sem tryggingakerfið fær
risið undir, án þess að stefna réttind-
um annarra eða framtíðarbótum í
tvísýnu.
Jafnan þarf að gera ýtrustu kröfur
um starfshæfni heilbrigðisstétta, búa
þeim vinnuskilyrði, skipuleggja og
stjórna heilbrigðisþjónustu svo að
litlar líkur séu á tjóni. Hættu á slíku
þarf að veijast með tiltækum ráðum
þannig að miður hæft fólk starfi
ekki þar sem það getur valdið hættu,
hvort sem er í sjúkdómavömum,
neyðarþjónustu, við rannsóknir eða
greiningu, lækningu, umönnun
sjúkra eða við skipulag allra þessara
þátta. Hér er varla eðlismunur á
öðrum sviðum, t.d. öryggisþjónustu.
Gerist það á hinn bóginn að hér
hefjist rannsóknarréttur sem verði
til þess að læknar hliðri sér hjá að
takast á við torskilin eða erfið sjúk-
dómstilvik, en af þeim er nóg, hlýtur
hagsmunum sjúklinganna, þ.e. alls
almennings, að vera ógnað.
Góð heilbrigðisþjónusta er dýr.
Hvorki verður það til að bæta hana
né gera hagkvæmari ef heilbrigðis-
stéttir og stofnanir þurfa að kaupa
tryggingar til að veija sig gegn
skaðabótakröfum borgaranna sem
eru tryggðir fyrir.
Þá eykst enn misrétti í velferðar-
samfélaginu ef það gerist að sá beri
meira úr býtum sem verður fyrir
heilsutjóni og fær sannað fyrir dóm-
stólum að heilbrigðisstarfsmanni
megi um kenna en hinn sem getur
ekki sannað það eða reyndi það ekki.
Fyrir rúmum fimm áratugum
gerðu íslendingar það upp við sig
að þeir kjósa að fara samhjálparveg-
inn. Þótt vera kunni að þá hafí nokk-
uð borið af leið síðan þarf sennilega
mikið til að sannfæra þá um að önn-
ur leið sé eftirsóknarverð. Skipan
almannatrygginga þarf umbóta við.
Jafnan þarf að vera á varðbergi fyr-
ir að heilbrigðis- og tryggingakerfið
sé haft að féþúfu.
Við skulum gera okkur háar von-
ir. En við megum einnig vera þess
minnug sem Shaw karlinn kvað að
sagan sanni að menn læri ekki neitt
af sögu sinni.
Ilöfundur er skrifstofusljóri.
Athyglisvert neftidarálit
eftir Guðmund
Magnússon
Fréttir frá Alþingi fá ekki það rúm
í fjölmiðlum sem þær verðskulda.
Fréttir af upphlaupum og stráksleg-
um orðahnippingum í þingsölum eru
að vísu oft fyrirferðarmiklar, en því
miður einatt á kostnað mikilvægari
frétta af öðrum málum sem rædd
eru eða upplýst í þinginu. Væri við
hæfí að forráðamenn íjölmiðla, sem
hafa einhvern metnað, veltu því fyr-
ir sér hvort ekki þurfi að skipa þing-
fréttum veglegri sess en nú er.
Ég get nefnt mörg dæmi um van-
rækslu fjölmiðlanna í þessu efni. En
tilefni þess að ég sting niður penna
er merkileg álitsgerð frá einni af
fastanefndum efri deildar Alþingis,
álitsgerð sem ég hef ekki heyrt eða
séð nokkum fjölmiðil segja frá eða
Qalla um.
Um er að ræða álit iðnaðamefndar
deildarinnar um stjórnarfrumvarp til
laga um breytingu á lögum frá 1986
„um rétt manna til að kalla sig verk-
fræðinga, húsameistara, húsgagna-
og innanhússhönnuði, tæknifræð-
inga eða byggingafræðinga", svo öll
romsan sé þulin upp. Frumvarpið
felur í sér að orðið „landslagshönnuð-
ur“ verði lögvemdað starfsheiti.
Nefndin, sem skipuð er fulltrúum
allra þingflokka nema Borgaraflokks
og Fijálslyndra hægri manna, segir
í áliti sínu að hún geti fallist á að
landslagshönnuðir fái lögvemdað
starfsheiti, enda hafí verið upplýst
að aðrir faghópar, sem starfí á sama
grundvelli og landslagshönnuðir, hafi
þegar fengið starfsheiti sitt lögfest.
Síðan bætir þingnefndin við — og
það er tilefni skrifa minna: „Nefndin
telur nins vegar komið í óefni hvað
varðar lögverndun starfsheita og
leggur á það þunga áherslu að við
endurskoðun byggingarlaga, sem nú
er unnið að, verði gerð róttæk breyt-
ing í þessum efnum. Nefndin ersam-
rnála um að stefna eigi að því að
afnema lögverndun starfsheita (let-
urbreyting mín).“
„Niðurstaða neftidar-
innar — hin þver-
pólitíska yfírlýsing —
mætti gjarnan verða
Qölmiðlum tilefhi til að
hyggja að því mikla og
merka álitamáli sem
lögverndun starfsheita
og starfsréttinda er.“
Undir nefndarálitið skrifa Jón
Helgason, Karl Steinar Guðnason,
Þorvaldur Garðar Kristjánsson,
Eyjólfur Konráð Jónsson, Margrét
Frímannsdóttir og Stefán Guð-
mundsson.
Niðurstaða nefndarinnar — hin
þverpólitíska yfírlýsing — mætti
gjarnan verða fjölmiðlum tilefni til
að hyggja að því mikla og merka
álitamáli sem lögverndun starfsheita
og starfsréttinda er. Um þetta efni
urðu nokkrar blaðadeilur fyrir þrem-
ur árum, þegar starfsheiti og starfs-
réttindi kennslufræðinga hlutu lög-,
gildingu. Eg hélt því þá fram að lög-
verndun af þessu tagi væri hvorki
hagkvæm né réttlát og reyndi að
leiða rök að því sjónarmiði. Því mið-
ur treysti enginn sér til að ræða hin
efnislegu rök, en ekki skorti á hinn
bóginn gífuryrði frá þeim sem töldu
sig hafa hagsmuna að gæta.
Deilurnar leiddu þó eitt gott af
sér: Málið var tekið upp á Alþingi
fyrir frumkvæði Friðriks Sophusson-
ar og vorið 1986 samþykkti samein-
að þing samhljóða eftirfarandi álykt-
un:
„Alþingi ályktar að fela ríkis-
stjórninni að kanna áhrif lögbund-
inna forréttinda, m.a. einkaréttar til
tiltekinna starfa eða atvinnurekstrar.
I könnun þessari skal einkum leitast
við að varpa ljósi á þýðingu einkarétt-
ar eða lögbundinna forréttinda á
stöðu þeirra er slíks réttar njóta,
áhrif þess á verðlag og hagsmuni
neytenda. Könnuninni skal einnig
ætlað að leiða í ljós áhrif lögbund-
inna takmarka af þessu tagi á tækni-
þróun, hagvöxt og atvinnustig.
Skýrsla um niðurstöður könnunar-
innar skal lögð fyrir Alþingi."
Ánægjulegt væri ef hinir ágætu
þingmenn í iðnaðarnefnd efri deildar
Alþingis beittu sér nú fyrir því að
þetta mál hljóti þá athygli sem þörf
er á og er í samræmi við ályktun
þingsins frá 1986.
Höfíindur er sagnfræðingur.