Morgunblaðið - 12.10.1989, Blaðsíða 18

-4
Gi
18
?3gr H38Ó*raO .21 fl'JOAQUTMMn aifl/uiaKUOSÓM
MÖRGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR' 12: OKTÓBER 1989
Á að hrvggjast eða gleðjast?
eftirJón Gauta
Jónsson
Að undanförnu hafa fjölmiðlar
verið að greina frá niðurstöðum
nefndar sem forsætisráðherra setti
á laggirnar sl. vetur til að gera til-
lögur um kynningu á íslandi erlend-
-is. í stuttu máli virðist niðurstaðan
vera sú, að stefnt skuli að því að
gera ísland að forystulandi á ýms-
um sviðum alþjóðlegs samstarfs.
Vissulega er tilefni til að fagna
því, að til eru þeir sem hugsa hátt
og ekki skai gert lítið úr starfi
nefndarinnar.
Ein er þó sú hugmynd, sem varð
þess valdandi að undirritaður vissi
í raun ekki hvort ætti að hryggjast
eða gleðjast yfir. Þetta er sú hug-
mynd að við íslendingar skipum
okkur í framvarðasveit í umhverfis-
málum í heiminum og að ísland
verði miðstöð umræðu og samstarfs
á því sviði.
Vissulega væri óskandi að þetta
gæti orðið að veruleika, en þarf
ekki að huga að ýmsu áður en við
getum farið að bjóða okkur fram
til þessa mikilvæga hlutverks. Er
ekki nauðsynlegt, og raunar for-
senda þess, að við sjálf séum í farar-
broddi á sviði umhverfismála? Er
staða okkur sú í_ dag?
Meginþorri íslendinga hefur
reyndar lengi staðið í þeirri trú að
við lifum hér í óspilltasta og lítt
mengaðasta landi í heiminum. En
er þetta tilfellið? Er staðreyndin
kannski sú, ef grannt er skoðað,
að við íslendingar höfum spillt og
mengað umhverfi okkar meira en
nokkur þjóð, sé miðað við höfðatölu
eins og okkur er svo gjarnt að gera.
Ef það er reyndin, getum við þá
með reisn boðið ísland fram sem
þungamiðju umhverfismálaum-
ræðu. Það er hugsanlega mögu-
leiki, en þá verðum við _að gera það
með því hugarfari að ísland verði
kynnt sem dæmi um það hvernig
ekki eigi að standa að hlutunum.
En er ástandið svona dökkt eins
og hér er látið í veðri vaka? Lítum
á nokkur dæmi.
Mengun lofts
Staðreynd mun vera að engin
verksmiðja hér á landi, hvort sem
hún tengist fiskvinnslu eða iðnaði,
sendir frá sér fullkomiega hreinsað
loft. Nokkrar verksmiðjur þ. á m.
álverið og Járnblendiverksmiðjan á
Grundartanga hreinsa nokkur
þeirra efna sem þær senda frá sér
í loftkenndu ástandi. Yfir heildina
litið sleppum við hins vegar út í
andrúmsloftið mjög miklu magni
af lofttegundum árlega, sem menga
umhverfið á einn eða annan hátt.
Það sem bjargar okkur hins vegar
er hve hér er vindasamt. Slíkt er
hins vegar engin afsökun fyrir því
að hafa hér tiltölulega hreint loft.
Hvað varðar mengun frá umferð
þá erum við þar að sögn fróðra
manna langt að baki nágrannaþjóð-
um okkar, þó svo að við höfum á
síðustu árum reynt að sýna örlitla
tilburði til að draga úr mengun frá
bílum með því að flytja inn blýlaust
bensín. Á meðan við látum þetta
nægja hafa fjölmargar þjóðir sett
eða eru að setja lög um sérstakan
hreinsibúnað á öll samgöngutæki.
Mengun lagar
Enn þann dag í dagJifir þorri
Islendinga, að því er virðist, í þeirri
trú að lengi taki sjórinn við og er
þá sama hvort er átt við sorp eða
skolp frá hýbýlum og verksmiðjum.
Jón Gauti Jónsson
„Hvort sem alla þessa
gróðureyðingu má
tengja manninum eða
ekki, þá er það stað-
reynd að líklega hefiir
gróðureyðing hvergi
verið meiri í heiminum
síðustu aldir en hér á
landi nema ef vera
kynni í Afríku sunnan
Sahara-eyðimerkurinn-
ar.“
Reyndar eru nú uppi tilburðir í þá
átt á höfuðborgarsvæðinu að sleppa
ekki í sjóinn því algrófasta. Þetta
látum við okkur nægja meðan ná-
grannaþjóðir okkar hreinsa að meg-
inhluta til það affall sem frá þeim
fer.
Mengun láðs
Og hver er þá staða okkur á láði.
Dr. Sigurður Þórarinsson jarðfræð-
ingur reiknað það eitt sinni út að
ef kenna mætti landsmönnum beint
eða óbeint um alla gróðureyðing-
una, þá hefði hver einasti Islending-
ur, sem hér hefði alið aldur sinn
allt frá landnámi og til þessa dags
eyðilagt einn fermetra af gróður-
lendi á dag, alla daga lífs síns.
Þetta þýðir að sjötugur íslendingur
hefur eytt rúmlega 25.000 fermetr-
um af gróðurlendi. En það sem er
þó sárgrætilegast er sú staðreynd,
að enn er gróður og jarðvegur á
undanhaldi. Reyndar hefur löggjaf-
inn veitt nokkru fjármagni til upp-
græðslu síðustu áratugi, en enn
munum við eiga talsvert í land með
að hafa snúið vörn í sókn.
Hvort sem alla þessa gróðureyð-
ingu má tengja manninum eða ekki,
þá er það staðreynd að líklega hef-
ur gróðureyðing hvergi verið meiri
í heiminum síðustu aldir en hér á
landi nema ef vera kynni í Afríku
sunnan Sahara-eyðimerkurinnar.
Hvað varðar sorpeyðingu, þá er
ástandið lítið betra þar. Meðan ná-
grannaþjóðir okkar eru að leggja
niður einnota umbúðir vegna þeirr-
ar mengunar sem þær hafa í för
með sér, erum við að innleiða þær.
Meðan nágrannaþjóðir okkar eru
að taka upp flokkun sorps og endur-
vinnslu, ætlum við að láta nægja
að pakka sorpinu saman til urðun-
ar. Það er þó reyndar undantekn-
ingartilfelli því enn í dag fer sorp-
eyðing fram í formi urðunar og
Niðurskurður lieil-
brigðisþj ónustu
eftir Einar Stefánsson
Heilbrigðisþjónustan á íslandi
hefur átt undir högg að sækja und-
anfarin ár. Síðustu misseri hefur
mátt sjá aðför að Landakotsspítala
og almennan niðurskurð og lokanir
á sjúkrahúsum með minnkaðri þjón-
ustu við sjúka landsmenn og lengri
biðtíma eftir nauðsynlegum skurð-
aðgerðum. Nú virðist sem ríkis-
stjórnin ætli enn að höggva í sama
knérunn.
í umræðu um kostnað vegna
heilbrigðismála er iðulega blandað
saman kostnaði til heilbrigðismála
og kostnaði vegna tryggingamála
(svo sem ellilífeyris og örorkubóta).
Kemur hér til að þessir málaflokkar
heyra undir sama ráðuneyti. Með
því að leggja saman kostnað vegna
heilbrigðismála og tryggingamála
hefur sumum vaxið það fé í augum.
Sannleikurinn er að á íslandi er
rekið mjög gott og tiltölulega ódýrt
heilbrigðiskerfi. Ungbarnadauði á
íslandi er með því lægsta í heimin-
um og ævilengd með því lengsta,
en þessir þættir eru oft notaðir til
að meta jafnaðargæði heilbrigðis-
þjónustu. Kostnaður við heilsu-
HÚS í DANMÖRKU
Til leigu lítið en mjög gott hús, rétt utan við
Odense á Fjóni, til skamms eða langs tíma.
Húsið, sem ér stór stofa, 2-3 svefnherbergi,
eldhús, salerni og sturta, er búið öllum þæg-
indum, öll herbergi fullbúin húsgögnum, t.d.
eldhúsið er með öllu, svo sem leirtaui og
ísskáp.
Rafmagnshitun, tvöfalt gler, útvarp, sjónvarp
og sími.
Hentugt fyrir t.d. fólk, sem er að kanna mögu-
leika á Norðurlöndum, eða fólk, sem vill búa
nokkra mánuði í Danmörku fyrir sanngjarnt verð.
Einnig er hægt að leigja bíl fyrir dkr. 200.- á dag.
Vinsamlega hafið samband í síma 91-17678
eða til Danmerkur 90-45-62632530 (tala
íslensku).
gæslu á íslandi er 7,9% af þjóðar-
tekjum. Þetta er snöggtum lægra
hlutfall en hjá Bandaríkjamönnum,
Svíum, Kanadamönnum og Hol-
lendingum (sjá töflu I), en heldur
hærra en hjá Dönum, Norðmönnum
og Bretum.
Tafla I
Kostnaður við heilbrigðisþjón-
ustu sem hlutfall af þjóðartekjum:
Bandaríkin 10,7%
Svíþjóð 9,4%
Holland 8,6%
Kanada 8,4%
ísland 7,9%
Danmörk 6,3%
Noregur 6,3%
Bretland 5,9%
(Heimild: Financing and Delivering Health
Care. A comparative Analysis of OECD Co-
untries, Paris 1987.)
Af töflu I má sjá að ísland er
neðan við meðallag nágrannaþjóða
okkar í kostnaði við heilbrigðis-
þjónustu þrátt fyrir þann kostnað-
arauka sem fámenni og strjálbýli
óhjákvæmilega valda. Af ofansögðu
má álykta að íslenskt heilbrigðis-
kerfi sé að minnsta kosti sæmilega
rekið og um leið að óskipulagður
almennur niðurskurður hljóti að
koma niður á þjónustunni, eins og
reynsla síðustu missera sannar.
Heilsugæsla á íslandi er á heims-
mælikvarða bæði með gæði og verð
og það er miklu auðveldara að
skemma en að bæta þetta kerfi, ef
ekki er farið að með gát.
Ef stjórnvöld ákveða að framlög
til heilbrigðismála skuli minnkuð,
eru kostirnir þrír: 1) Niðurskurður
á þjónustu; 2) Ilagræðing (sama
þjónusta fyrir minna verð); og 3)
Aukin bein kostnaðarhlutdeild
sjúklings. Niðurskurður er stjórn-
unarlega einfaldastur, en kemur illa
Einar Stefánsson
niður á sjúklingum. Hagræðing er
að sjálfsögðu æskilegust, en er
stjórnunarlega erfið, sérstaklega í
miðstýrðu kerfi. Vænlegasta leiðin
til sparnaðar er sennilega blanda
af hagræðingu og aukinni kostnað-
arhlutdeild sjúklinga.
Hagræðingunni í heilsugæslu fer
stöðugt fram og byggist að mestu
á faglegum rannsóknum, sem
benda á betri og hagkvæmari að-
ferðii' til að fást við ákveðna sjúk-
dóma og vandamál. Slík hagræðing
byggist alfarið á faglegum forsend-
um og verður á hverju sérsviði um
sig, en ekki á öllum sviðum í einu.
Þannig getur eitt árið komið fram
lyf sem auðveldar meðferð við
lungnasjúkdómum (t.d. berklum)
og minnkar þörf á spítalaþjónustu
á þvf sviði. Ánnað árið gæti sann-
ast að tiltekna augngðgerð megi
gera án sjúkrahússinnlagnar eða
þá að lyfjagjöf geti fækkað skurð-
aðgerðum vegna magasárs. Hag-
ræðing sem þessi á upptök sín í
hverri sérgrein, en verður ekki
framkölluð með miðstýrðum stjóm-
unaraðgerðum. Hins vegar koma
miðstýrðar stjórnunaraðgerðir
stundum í veg fyrir að slík hagræð-
ing náist. Vafalaust má fá fram
aukna hagræðingu af þessu tagi
með því að auka áhrif einstakra
yfirlækna og deilda á rekstrarstjórn
heilbrigðisþjónustu á sínu sviði og
brennslu og í flestum tilvikum án
þess að huga að því hvort það geti
seinna meira mengað útfrá sér.
Þá er það staðreynd að fáar þjóð-
ir hafa tekið á almennri umgengni
af slíkum vanmætti sem við Islend-
ingar. Meðan fólk í London getur
átt það á hættu að þurfa að borga
allt að 10.000 kr. fyrir henda frá
sér vindlingi á götu, sektum vð
ferðamenn um heilar 3.500 kr. fyr-
ir að bijóta lög og reglur og valda
stórspjöllum á landi með gáleysis-
legum akstri sbr. tilvikið á Kili í
vor sem leið. Þetta var þó reyndar
undantekning, því yfirleitt látum
við nægja góðlátlega (áminningu
fyrir slæma umgengni og spjöll á
landi.
Þessu til viðbótar má bæta því
við að á undanförnum árum höfum
við þufft að horfa upp á fallegar
gróðurvinjar á hálendinu breytast í
svað án þess að gera nokkuð til
varnar. Löggjafinn hefur ‘ ekki
treyst sér til að framfylgja lögum
og reglugerðum eða verið tilbúinn
til að veita fjármagni til að koma
í veg fyrir slík spjöll og allt sem
heitir fræðsla um umhverfismál er
í molum.
í huga undirritaðs er því niður-
staðan sú, að ef við gætum reiknað
út mengun eða spjöll per íbúa lands-
ins þá ýrði sú tala nokkuð há og
hærri en gengur og gerist meðal
nágrannaþjóða okkar. Það sem hef-
ur bjargað okkur hins vegar fyrir
horn er sú staðreynd að við lifum
hér fá í tiltölulega stóru landi. Það
getum við hins vegar ekki gefið sem
afsökun, ef við ætlum að bjóða
okkur fram sem forystuþjóð á sviði
umhverfismála. Þá þarf svo sannar-
lega að taka til hendinni. Vonandi
erum við tilbúin til þess, en við
megum ekki gleyma því að það
kostar fjármuni og hingað til höfum
við ekki verið ginnkeypt fyrir því
að veija fjármunum til hluta sem
ekki gefa, helst fyrirfram, af sér
einhvern arð.
Höfundur er landfræðingur.
stuðla þannig að því að faglegar
framfarir og rannsóknarniðurstöð-
ur leiði sem fyrst til bættrar þjón-
ustu og hagræðingar í rekstri.
Spítalarekstur er dýrasti hluti
heilbrigðisþjónustunnar og fara til
þess yfir 10 af þeim liðlega 17
milljörðum, sem við eyðum til heil-
bi'igðismála (heimild: fjárlög 1989,
heilbrigðisráðuneyti). Innan við 1
milljarður fer til sérfræðiþjónustu
utan sjúkrahúsa. Það er vænleg
leið til hagræðingar og sparnaðar
að læknishjálp fari fram án spítala-
innlagnar, ef þess er kostur. Þróun-
in hefur verið í þessa átt og æ
fleiri læknisverk og mirini háttar
skurðaðgerðir eru nú framkvæmdar
án spítalainnlagnar. Slík læknis-
verk eru ýmist unnin á sjúkrahúsum
eða á sjálfstæðum læknastofum eða
læknastöðvum. Sama þróun hefur
einnig átt sér stað í nágrannalönd-
unum, t.d. í Bandaríkjunum, þar
sem tryggingafélög og heilbrigðis-
ráðuneyti hvetja mjög til slíks, enda
miklu ódýrara.
Það er því öfugsnúið, ef íslensk
heilbrigðisyfirvöld ætla að setja fót-
inn fyrir þessa þróun og hefta sér-
fræðiþjónustu án sjúkrahússinn-
lagnar eins og tillögur ríkisstjórnar
benda til. Miklu nær væri að styðja
sem mest við læknisþjónustu án
sjúkrahússvistar, enda vænlegt til
sparnaðar.
Heilbrigðisþjónustan er marg-
slungið kerfi og byggir á mikilli
sérþekkingu starfsmanna sinna.
Þessir starfsmenn eru hæfastir til
að hagræða rekstrinum hver á sínu
sviði og þarf því að dreifa rekstrar-
ábyrgðinni til þeirra. Valddreifing
í ríkisrekstri og rekstur á vegum
félaga og einstaklinga stuðla að
hagræðingu í öllum atvinnugrein-
um, þar á meðal í heilsugæslu. Til-
raunir miðstýringarmanna til að
hagræða öllu kerfinu í einu lagi
kunna að vera hugmyndafræðilega
aðlaðandi, en eru vonlausar í fram-
kvæmd eins og saga miðstýringar-
reksturs hefur sannað á liðnum
áratugum.
Höfundur er prófessor í
augnlæknisfræði við Háskóla
íslands.