Morgunblaðið - 16.12.1989, Qupperneq 32

UtifcKÁÍ>lÐ' IMUGÁRÐÁWR 'Í6J DffiSEMBER' I-90&
Helgi lækiiir Ingvarsson
- BARÁTTUMAÐUR FYRIR BETRA LÍFI
Kaflabrot úrbók GuðrúnarP. Helgadóttur
Lundi reyttur á Spítalastígnum. Neðri röð: Önnur frá vinstri: Pálína
Lárusdóttir, Helgi Ingvarsson, Lárus Pálsson, síðar leikari, og móð-
ir hans, Jóhanna Þorgrímsdóttir.
SETBERG hefur gefið út bók
Guðrúnar P. Helgadóttur, sem
hún heíúr ritað um föður sinn,
Helga lækni Ingvarsson, sem
kenndur var við Vífilsstaði.
Bókina ritaði Guðrún í minn-
ingu hans og móður sinnar,
Guðrúnar Lárusdóttur. Hér á
eftir eiu birt brot úr fjórum
köflum bókarinnar:
*
Arið 1919-1920 var byggt íbúð-
arhús fyrir yfirlækni. Við það
jókst húsnæði á hælinu og bama-
deild tók til starfa. Barnadeildin
var fljót að fyllast. Böm og ungt
fólk urðu oft fórnarlömb hins hvíta
dauða.
Bömin komu eðlilega víða að
af landinu og höfðu mörg aldrei
farið að heiman fyrr. Einn drengur
var afar dapur og sneri sér oft til'
veggjar. Helgi gaf sér tíma á
hveiju kvöldi til að ræða við hann.
Drengurinn var úr sveit og rifjuðu
þeir upp margar sögur, hvor frá
sínum heimahögum og höfðu báðir
gaman af. Eitt kvöldið var dreng-
urinn óvenjustúrinn og sneri sér
upp í horn. Helgi settist hjá honum
og spurði, hvað væri að. Drengur-
inn sneri sér við og sagði. „Þú
gleymdir mér í gærkvöldi." „Hvaða
vitleysa,“ sagði Helgi, „ég sagði
þér langa sögu af forustusauðnum
Flekk.“ Drengurinn lyfti sér upp í
rúminu og sagði í ásökunartón:
„Þú gleymdir að taka í höndina á
mér.“
Helgi lét sér afar annt um sjúkl-
inga sína og tók þátt í sigmm
þeirra og sorgum. Þegar heim
kom, ræddi hann aldrei um starf
sitt. Kæmi það fyrir, að kona hans
spyrði um sjúkling, horfði Helgi
undrandi á hana, hún vissi manna
best um þagnareiðinn. Guðrún
gætti þess vel, að Helgi hefði frið,
þegar hann kom þreyttur heim.
Helgi var stundum lagstur út af,
þegar síminn hringdi. Þá kom ein-
stöku sinnum fyrir, að Guðrún
segði: „Læknirinn er því miður
ekki heima.“ Rómur hennar breytt-
ist þá örlítið, varð svolítið fjarlæg-
ur, líkt og hún væri aftur orðin
talsímastúlka.
Guðrún var félagslynd og naut
þess að vera innan um fólk. Hún
hvatti frændur og vini til að koma
í heimsókn. Helgi var mjög bund-
inn sínu starfi, Ias mikið í fræðirit-
um og eftir að löngum vinnudegi
virtist lokið, þurfti hann oft að
bregða sér út á hæli. „Ég þarf að
líta eftir sjúklingi,“ var oft við-
kvæðið. Þær heimsóknir drógust
oft á langinn. Þegar gestir komu,
var hann allra manna kátastur, en
átti sjaldnast frumkvæðið að komu
þeirra.
Helgi var mjög barngóður og
hafði gaman af börnum. Hann
hafði þann sið að kíkja inn um
dyragættina, þegar hann vissi af
dóttur sinni fyrir innan, gera sig
langleitan í andliti og setja totu á
munninn. Var þá ekki að sökum
að spyija, að telpan hló og skríkti
og kom vappandi á móti honum
með opinn faðminn. Bað hún hann
oft að „gólfa með sig lappalaus"
og var strítt á þessu orðalagi síðar,
en það merkti að fara á háhest og
þeysa um litlu stofurnar og gang-
inn eða úti á hlaði, syngjandi og
trallandi. Feðginin voru bæði hress
og kát, allar áhyggjur voru á bak
og burt og heimurinn varð sem
kálfskinn eitt. Þessi fullkomni að-
skilnaður milli starfs og heimilis,
sem kona hans átti mikinn þátt í
að skapa, var Helga mjög mikil-
vægur. Helgi var viðkvæmt þrek-
menni. Glaðværðin og hlátrasköllin
á heimilinu voru nauðsynlegt mót-
vægi þeirra hörmunga, sem blöstu
við^á hælinu.
Á Spítalastígnum var oftast fjöl-
mennt. Þar voru margir leigjendur
og stöðugur straumur gesta, líkt
og verið hafði áður. Heimilið hafði
lítið breyst frá því að Guðrún fór
að heiman, Pálína hélt öllu í horf-
inu. Timburstiginn bakdyramegin
og eldhúsgólfið voru hvítskúruð
með sandi sem fyrr, svo að blán-
aði út frá hveijum kvisti. Yfir
svörtu eldavélinni var sama hillan
með koparboxunum undir kaffi og
export,_ sem alltaf var verið að
fægja. I svefnherberginu var svarti
rimlabekkurinn og fyrir ofan hann
héngu tvær myndir af „manns-
ævinni“. Onnur þeirra var af litlum
dreng, en hin af stúlkubami. Sýnd-
ar vom svipmyndir úr lífi þeirra
frá vöggu til grafar. Mynd af
Hallgrími Péturssyni var ofan við
rúm Pálínu og Passíusálmarnir
lágu á náttborðinu. í stofunni vom
sparistólamir, mggustóllinn, með-
alakista Lárusar úr mahóní með
ótal litlum glösum og gamla græn-
málaða rósótta klukkan tifaði á
veggnum. Milli glugganna stóð
gamli konsúlsspegillinn. Þar hafði
Guðrún oft speglað sig ung stúlka.
Faðir hennar kom eitt sinn að
henni, bað dóttur sína að hætta
þessu, ungum stúlkum væri ekki
hollt að standa of lengi fyrir fram-
an spegil. Úr stofunni var gengið
fram á stigapall, en þar lá stigi
að aðaldyrunum götumegin. Allt
var þar blámálað sem áður. Yfir
heimilinu var notalegur blær, sem
minnti á liðna tíð.
Pálína var systur sinni mjög góð
og hafði vakandi auga með nöfnu
sinni. Nú var telpan í hennar um-
sjá og faðirinn víðs fjarri. í kuldum
setti hún á hana ullarsjal, kross-
lagði það þéttingsfast yfir bijóstið
og hnýtti að aftan. Rauð pijóna-
húfa, sem hún hafði gefið henni,
var dregin langt niður fyrir eyru.
Umhyggja hennar kom ekki
fram í kjassi, klappi og blíðyrðum,
heldur skyldi stúlkubamið alið upp
í guðsótta og góðum siðum. Pálína
talaði mikið við telpuna og endaði
ræðu sína oftast með heilræðum
og talsháttum. Telpunni skildist
fljótt, að hófsemi væri best í öllu,
en hún skildi hvorki upp né niður
í brunni, sem ætti að byrgja, gulli,
sem ekki glóði, og biskupi, sem
ættithelst að beija. Pálínu var lítt
gefið um fávísar spurningar, svo
að best var að þegja. Hún gekk
ríkt eftir, að nafna sín færi með
bænir kvölds og morgna. Telpan
hafði varla steypt yfir sig pijóna-
klukkunni, þegar hún byijaði að
þylja:
Nú er ég klædd og komin á ról,
Kristur Jesús veri mitt skjól,
í guðsóttanum gefðu mér
að ganga í dag, svo líki þér.
Pálína fór fyrst ofan á morgn-
ana. Hún var fljót að klæðast,
þvoði sér úr skálinni á „servantin-
um“, og bleytti greiðuna öðru
hveiju. Hún fléttaði hárið, batt
ullarspotta við endana og setti á
sig skotthúfu. Hún fór í aðskorna
treyju, hneppti silfurhnöppunum
og batt á sig silkiklút, sem hún
breiddi út sem slifsi. Pilsinu steypti
hún yfir sig og krækti því á hlið.
Hún setti á sig tvær svuntur. Hina
ytri notaði hún við eldhússtörfin,
en var fljót að smeygja henni af
sér. Innri svuntan var ætíð hrein
og fín, þegar hún fór til dyra.
Pálína talaði ekki mikið við störf
sín, hvort sem hún kraup niður á
strigapokann og skúraði gólfin eða
sýslaði við matinn. Skyldustörfin
varð að vinna, og þau voru hluti
hins daglega lífs. ,
Margir litu inn og þágu góðgerð-
ir. Pálína hafði alltaf nóg á milli
handa, og þess fengu aðrir að
njóta. Stundum þegar gest bar að
garði bakdyramegin, flýtti Pálína
sér í hornskápinn í eldhúsinu, tók
út böggul og færði honum. Einn
þeirra sagði um leið og hann
kvaddi: „Guð launar fyrir hrafn-
inn.“ Litla telpan flýtti sér út að
glugga til að skoða hrafninn.
Pálína hélt í höfuðið á Páli Jóns-
syni í Arnardrangi, afa sínum, en
Páll var sonur Guðnýjar, dóttur
séra Jóns Steingrímssonar. Pálína
var mjög frændrækin og hugðist
fræða nöfnu sína um ætt og upp-
runa. Hún settist með hana á rúm-
stokkinn og rakti söguna um eld-
Helgi Ingvarsson, læknir.
klerkinn. Telpan leit upp og spurði:
„Brenndi hann sigekki?" „Skelfing
er að heyra til þín, barn,“ svarði
Pálína: „Hann bjargaði öllu fólk-
inu.“ Hún ýtti nöfnunni niður á
gólf og greip í pijónana sína.
Pálína stundi þungan yfir þessum
barnaskap, en telpan hafði fæðst
í sigurkufli og það væri þó góðs
viti.
Skömmu eftir að þær mæðgur
fluttust aftir að Vífilsstöðum,
samdi Pálína erfðaskrá. í henni
segir, að það, sem hún láti eftir
sig af peningum, þegar greiddur
hafi verið kostnaður, „við sóma-
samlega útför“, skuli „til falla“
nöfnu hennar. Pálína lést 22. jan-
úar 1929, tæplega 52 ára að aldri.
Skömmu áður var Fríða dóttir
Páls látin fara inn til föðursystur
sinnar til að kveðja hana. Pálína
sagði þá við móður hennar: „Er
ekki hægt að gefa baminu eitt-
hvað?“ Hún var jörðuð frá Fríkirkj-
unni eins og faðir hennar. Skap-
festa hennar og dugnaður áttu
m.a. rætur sínar að rekja til trúar-
og bænaiðkana. Hallgrímur Pét-
ursson og Jón Steingrímsson voru
henni eins konar tengiliðir milli
Guðs og manna. Við lestur ævisögu
eldklerksins og með Passíusál-
mana í höndum hvarf henni allur
efi.
Aðalheiður Bjarnfreðsdóttir
kom á hælið haustið 1949 og var
hún sett á streptómýsínkúr og
þoldi hann sæmilega vel. Haustið
eftir vann hún hluta úr degi undir
eftirliti lækna. Hún var a'sérstakri
vakt frá klukkan 1 til 3, klædd
bláröndóttum kjól og hvítri svuntu
og vann sem „platnemi" undir
stjórn hjúkrunarkonu.
Aðalheiður veiktist aftur 1953
og var þá stutt á hælinu. Ári seinna
fékk hún sár á hægra lungað og
var þar níu mánuði. Henni var
gefið ísóníasíð. „Þetta nýja lyf
gerði kraftaverk," sagði hún.
„Hann Helgi var á undan sinni
samtíð,“ segir Aðalheiður. Sjúkl-
ingar voru stundum með erlend
læknarit um berkla, en yfirleitt
voru þau lyf, sem þar vom nefnd,
komin í gagnið á Vífilsstöðum.
Sjúklingar voru eðlilega mjög
þakklátir fyrir,“ segir hún, „hve
læknarnir fylgdust vel með, og
samvinnan milli þeirra var mjög
góð.“
Aðalheiður reyndi eitt sinn eins
og sumir aðrir að fara í gegnlýs-
ingu, þegar hún átti ekki að mæta,
en það gekk aldrei. í myrkrinu
stóð hún í hópi annarra, en strax
og Aðalheiður stóð á bak við
skerminn, ávarpaði Helgi hana
með nafni og spurði, hvort hún
hefði ekki ruglast á dögum.
„Hann Helgi réð því, sem hann
vildi. Aldrei var sparað í mat né
lyfjum né neinu, sem sjúklingarnír
voru taldir þurfa. Þrengslin vom
að vísu gífurleg, en allir vissu, að
það var af brýnni nauðsyn," segir
Aðalheiður.
Hún telur, að fæðið hafi verið
sérstaklega gott. Sem dæmi um
það nefndi hún, að frammi í litlu
borðstofu og á hæðunum vom
skildir eftir bakkar með brauði og
alls konar áleggi og nýmjólk eins
og hver vildi. Við hliðina á bökkun-
um stóð lýsisflaska, og var mönn-
um ráðlagt að taka lýsi á morgn-
ana, og notfærðu sér það flestir.
Ef mönnum gekk illa að braggast,
vom þeir skrifaðir á ijóma.
Sjúklingarnir höfðu áhyggjur af
því, hvað Helgi skeytti lítið um
eigin hag. Margir leituðu til Helga,
eftir að þeir fóm af hælinu, og
komu oft með rútunni um hálfeitt-
leytið og var þá lítið hirt um mat.
Eftir síðari stofugang hafði við-
komandi læknir viðtalstíma niðri á
læknignastofunni, nr. 1, eins og
hún var oft nefnd, og þangað gat
fólkið farið með áhyggjur sínar og
erfiðleika. Viðtöl stóðu oft fram
eftir kvöldi, og síðan tók nætur-
vaktin við.
„Helgi hafði þetta einstaka sam-
band við sjúklinga,“ segir Aðal-
heiður, „sem líkja má við sálgæslu,
og var langt á undan sínum tíma.
Hann var mikill mannþekkjari og
gat sagt umbúðalaust, að aðrir
hefðu það miklu erfiðara, ef honum
fannst fólkið of kvartsárt. Hann
var jafnan hress í bragði og gam-
ansamur og átti til að vera svolítið
stríðinn. Þegar fólk var ástfangið
og fór að halda sér betur til, sagði
hann, að gaman væri að sjá fólk
„blómstra". Hann fór aldrei í
manngreinarálit," segir Aðalheið-
ur. „Eitt sinn var hann sagður
vera á gangi niðri í bæ með vini
sínum, og þeir mættu stúlku, sem
hafði miður gott orð á sér. Helgi
tók ofan og heilsaði henni. Vinur-
inn hneykslaðist og spurði, hvers
vegna hann gerði þetta. „Hún er
einn af mínum sjúklingum, og ég
er ekki vanur að gera upp á milli
þeirra.“
Drykkfelldur sjúklingur tók upp
á því að senda læknunum blóm.
Þeir vom síður en svo hrifnir af
því og fannst það óviðeigandi. Yfir-
læknirinn heyrðist segja inni í
skoðun: „Það er góður ilmur af
þessum blómum, finnst ykkur það
ekki?“
Aldrei heyrði Aðalheiður, að
yfirlæknirinn segði eitt styggðar-
yrði, en allir vildu gera honum til
geðs. „Hann hafði hljótt fótatak,
ekkert heyrðist í honum á kvöld-
stofugangi. Þegar fólk átti að vera
komið í ró, skaut honum allt í einu
upp mitt á meðal þess og benti á,
að nú væri kominn háttatími. Hann
Helgi hafði stjórn á hlutunum, þó
að hann væri góðgjam.“ '