Morgunblaðið - 03.01.1990, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. JANÚAR 1990
Frelsi trúar og styrkur
Nýársprédikun herra Ólafs Skúlasonar biskups í Dómkirkjunni í Reykjavík
Nýársdagur 1990
Texti: Sálm. 19,1-5.
Gleðilegt nýár. Giið gefi okkur
öllum, íslenzkri þjóð og börnum
sínum um víða veröld gleðilegt, frið-
sælt og gott nýtt ár.
Leiftrið frá flugeldum næturinn-
ar er löngu horfið. Bálkestir brunn-
ir, þar sem borinn var að logi, galsi
kvöldsins hefur vikið fyrir morgnin-
um nýja. Þannig kvaddi hið gamla
og var í flestra hugum jafnvel horf-
ið á eilífðarbraut fyrr en klukkan í
sjónvarpinu sló höggin sín tólf og
hver leit á annan við mild áhrif
sálmsins máttuga: „Nú árið er liðið
í aldanna skaut.“
Eða gef ég mér of mikið, þegar
ég tala um hin mildu áhrif áramóta-
sálmsins? Ætti ég frekar að tala
um krefjandi áhrif, ef til vill ógn-
vekjandi? Svarar þar hver fyrir sig
og efast ég þó ekki um, að öll þessi
stig og túlkunartilbrigði hafi gert
vart við sig í flestra hugum, þegar
ekki aðeins gamalt ár var að hverfa,
kveðja, heldur einnig nýr stafur að
ryðja bróður sínum frá, svo að nú
er það 9 í stað 8, sem telur tug og
markar daga.
Það er tregi, sem fylgir kveðjum.
Og er þó ekki einn um áhrif. Við
munum, hin eldri, hver andi ríkti í
hópnum, sem kvaddi Gullfoss, áður
en hann lagði út á víðan sjó. Mann-
fjöldi safnaðist saman á biyggju
og það gætti þar allra kennda
mannlegs tilfinningasviðs. Líka
galsa, líka kátínu, líka eftirvænting-
ar. Einnig hjá þeim, sem komu nið-
ur að höfn án þess að eiga nokkurt
tilefni, aðeins af því að flaggskip
flotans var að leggja frá bryggju.
En hinir, sem áttu erindi, hlutu
sumir að bregða klút að auga til
að þerra tár. Þar voru þeir í hópi,
sem vissu ekkert um endurfundi,
vissu ekki hvort eða jafnvel hve-
nær. Þar vék kátína fyrir trega,
galsi fyrir alvöru.
Við höfnina var svo til í hvert
skipti, sem skip lagði af stað hlaðið
farþegum, eins og runnið væri upp
gamlárskvöld. Skip að kasta land-
festum, farþegar að búa sig undir
nýtt að kanna eða kunnuglegs að
vitja. Reikna má með, að áætlun
standist og endurkoma fylgi réttum
degi, og þó veit aldrei neinn með
þeirri vissi, að aldrei haggist. Ekki
frekar en þegar við fögnum nýju
ári. Við væntum þess að skila því
frá okkur og sjá núllið víkja fyrir
einum í talningu eftir mánuðina
tólf og vitanlega vonum við það.
En fyrir því er engin vissa og hjá
mörgum getur slíkt ekki orðið. Þess
vegna var full ástæða til að syngja
af innlifun bænarinnar versið áðan:
Því hræðst þú ei, þótt hér sé kalt
og heimsins yndi stutt og valt
og allt þitt ráð sem hverfult hjól,
í hendi Guðs er jörð og sól.
Ég las í upphafi prédikunar
minnar miklu eldra vers en þetta,
þar sagði: „Himnamir segja frá
Guðs dýrð, og festingin kunngjörir
verkin hans handa. Hver dagurinn
kennir öðrum, hver nóttin boðar
annarri speki. Engin ræða, engin
orð, ekki heyrist raust þeirra. Og
þó fer hljómurinn um alla jörðina,
og orð þeirra ná til endimarka
heims.“ Máttugt er þetta og lýsir
sjálfsagt áramótum betur en nokkr-
um öðrum tíma. Þá þarf ekki orð,
heldur túlkar þel tilfinningar, þá
þarf ekki ræðuhöld eða samsetning
orða til þess hver skilji annan, af
því nóttin boðar speki. Og hví skal
þá bætt nokkm við þetta, annað
en að ítreka, að „í hendi Guðs er
hver ein tíð — hið mikla djúp, hið
litla tár“.
En tilfinningar er hægt að rang-
túlka. Ekki er víst, að allir skilji
hið sama í gamalkunnum hugtök-
um. í mjög eftirtektarverðu Reykja-
víkurbréfi Morgunblaðsins á jólum
er komið inn á það, að nýjar stefn-
ur laði til fylgis og þjóðkirkjan okk-
ar góða og gamla þurfi að skýra
kenningar sínar og átta sig á stöðu
sinni. Og allt er það rétt. Ekki eiga
allir við hið sama, þegar þeir nefna
guð og ekki beinist bæn til hæða
byggð á sömu trú. Við þurfum að
vita, hveiju við trúum og á hvern.
Ámælisdómur er það þungur og
harður, ef rétt er, að öll þau orð,
sem flutt eru og öll sú fræðsla, sem
miðlað er, hafi ekki dugað til að
árétta forna Iærdóma um þann
Guð, sem lét sig ekki án vitnis-
burðar, en gekk síðan fram á foldu
í syni sínum í fullkomnun opin-
beranarinnar. Þungt er það þjóð-
kirkju, þegar hillir undir þúsund ára
starf, ef rétt reynist, að kristallar
skyggi á Krist og ákall í hans nafni
fyrir bænarsöngli. Og rétt er að
taka undir með velviljuðum mönn-
,um, sem benda á vá og hvetja til
réttrar túlkunar án undanbragða.
Og ætti ekkert að vera okkar
kristnu þjóðkirkju sjálfsagðara.
Og enn kemur glögglega í ljós,
að við eram ekki ein á báti hér
uppi á íslandi. Það er mikið talað
um breytingar, sem verði eftir tvö
ár, eða 1992. En breytingar á þjóð-
um og þjóðfélögum Evrópu eiga sér
langan aðdraganda og hafa þegar
átt sér stað. Er það hollt fyrir okk-
ur að huga að slíku. Eða vitum við,
að í Frakklandi, þar sem lengi hef-
ur verið siður stjórnvalda í anda
byltingarinnar rniklu, að þrengja
að kirkjunni og hefta störf hennar,
er nú svo komið, að fleiri sækja
moskur múhameðstrúarmanna á
föstudögum en kristnar kirkjur á
sunnudögum? Og veldur nú stjórn-
völdum loksins áhyggjum. Eða höf-
um við hugsað út í það, að í Eng-
landi era fleiri moskur byggðar og
búddahof en kristnar kirkjur, og
líka að fleiri kirkjur era afhelgaðar
og teknar til annarrar notkunar en
byggðar era nýjar í Bretlandi eða
hugað að því að reisa? Ekki óskum
við hins sama eða hvað? Og heyrist
þó frá fólki, sem þykist velviljað í
fullum skilningi, kvartað undan
kirkjufjöld í höfuðborg okkar. Og
hjá alltof mörgum, sem lítt eru
kunnugir staðreyndum fjargviðrast
yfir því, hve tómar þessar sömu
kirkjur séu.
Ætli það sé ekki rétt hjá höfundi
Reykjavíkurbréfs, að við þurfum að
halda vöku okkar og búa okkur
undir fleiri breytingar en þær ein-
ar, sem hugsanlega fylgja 1992?
Og má í þeim sama anda minna á
það, að nýlega hurfu hjón til starfa
í Danmörku og ætluðu að leggja
fýrir sig trúboð. Þau vora frá hinum
svonefnda þriðja heimi og þurftu
því að læra dönsku. En þau vora
ekki komin til að láta kall frá turn-
spíru beina huga til Mekka í kné-
falli þeirrar áttar, og ekki heldur
til að kyija bænir í sefjandi hljóm-
falli. Nei, hjón voru komin til Dan-
merkur og námu danska tungu til
að boða trú á Krist. Þriðji heimur-
inn vildi ekki vita afskiptalaus leng-
ur af andvaraleysi okkar á norður-
slóðum og sendi hjálp. Mundi vera
þörf slíkra kristniboða á íslandi?
Ólafur Skúlason biskup íslands.
Og merkileg reynsla var það mér
að sitja í haust dagstund í skrif-
stofu þess starfsmanns Lútherska
heimssambandsins, sem hefur með
tengslin við kirkjurnar í Austur-
Evrópu að gera. Að vísu skildi ég
ekki öll símtölin, sem hann afsak-
aði, að trufluðu samtal okkar, en
mér þótti opinberun; en það sem
ég skildi og það sem hann síðar
útskýrði færði mig óvænt í nánd
þeirra, sem eru að leitast við að
átta sig á því, hvað felst í því að
njóta frelsis til að tilbiðja og hafa
á ný þegið eignarrétt yfir kirkjum
sínum, sem um áratugi hafa verið
notaðar til alls annars en þess að
leiða fólk fram fyrir Krist. En Krist-
ur varð ekki kúgaður, þótt leynt
þyrfti víða að fara með hollustu
sína. Og þegar rofaði til, flykktust
þakklátir fram fyrir hann og höfðu
af því reynslu, að hann einn dugði
þeim. Veldisstólar kúgara urðu valt-
ir og gjafir um áramót, sem áttu
að skyggja á hátign jóla, náðu aldr-
ei öðram árangri en þeim að gera
falsið enn greinilegra. En vandi
fylgir nýfengnu frelsi og því er
mikið leitað til þeirra, sem vilja allt
gera, svo að framhald megi verða
í líkingu við roðann, sem nú leikur
um tinda frelsisins um öll þau lönd,
sem járntjald og múrar áttu fyrr
að einangra og ekki síst að halda
þjóðum frá Kristi. En það tókst
ekki, og í flestum tilfellum veittu
kirkjur skjól fyrir fundi og áætlanir
og þjónar Krists gengu fram fyrir
skjöldu, hvort heldur var í því að
ryðja frelsinu braut eða hlúa að
þeim, sem lögregla og her ætlaði
áfram að halda í helgreipum. Og
fólkið efaðist ekki um það, hveijum
það gat treyst, og það vildi ekki
láta neina falsspámenn villa fyrir
sér eða gera sjón dapra. Boðskapur-
inn, sem hafði farið hljótt í líkingu
við fræðslu dagsins og speki nætur-
innar, sprengdi fjötra og lét rödd
Krists hljóma máttugt á torgum,
þar sem fyrr hafði orðið að láta
hvíslið eitt duga. Og rödd Krists
ómar, þar sem fyrr létu kúgarar
þjóna sína benda á rangar brautir.
Og hún leiðir til frelsis, af því að
Jesús tryggir það, frelsi andans,
burt séð frá því, sem hið ytra bend-
ir til. Og Kristur þarf ekki skjól
nokkurs hlutar eða styrk nokkurs
annars, máttur hans nægir og líkn
hans dugar. Og gerir enn, hér líka,
já, á að duga okkur líka — og ger-
ir það.
Himnarnir segja frá Guðs dýrð,
rétt er það, en þegar himnar opnuð-
ust og minntust við veröld í fæðingu
Jesú Krists, þá birtist Orðið sjálft
og má aldrei þagna, Orðið sem er
Jesús og er staðfesting þess, að
Guð er með okkur. Festingin kunn-
gjörir verkin hans handa, vissulega,
en sífelld sköpun á sér stað og sá
Guð, sem í árdaga skóp er enn að
verki og er ekki þóknanlegt, að hið
skapaða skyggi á Skaparann sjálf-
an, en kveður okkur með sér til
hins góða verks, af því að ábyrgð
fylgir fæðingu, ábyrgð foreldra á
barni, ábyrgð á þeirri jörð, sem
barnið fæðist til að lifa á.
Enga ræðu flytur dagurinn en
kennir þó, og nóttin er hljóð en
boðar þó speki, þannig segja og
himnar frá dýrð Guðs og festingin
kunngjörir verkin hans handa, en
sá einn heyrir raust guðs og hlýðir
henni, sem veit, hvert hann á að
halda og í umboði hvers, og hver
sá er, sem Guð sendi til jarðar og
er eitt með hinum himneska föður.
Barnið var borið átta daga gamalt
í musterið og gefið nafnið Jesús,
rættist þar spádómur forn og merk-
ur, þegar sagt var: „Óttast þú eigi,
því að ég frelsa þig. Ég kalla á þig
með nafni, þú ert minn“ (Jes. 43,
1). Nafn frelsarans er Jesús, tært
og ómengað, þannig á trúin líka
að vera, sem að honum beinist. Og
enn nægir hann, enn dugar hann.
Breytingar eiga sér stað og f leiri
en þær, sem við tengjum sérstökum
árum. Allt er breytingum undirorp-
MEÐAL ANNARRA ORÐA
J ólabók
eftirNjörð
P. Njarðvík
Ætli það sé ekki svo um marga
rithöfunda, að þeir beri nokkuð
blendnar tilfinningar til hins árlega
jólabókaflóðs með öllum þeim fyrir-
gangi og fjölmiðladansi sem því
fylgir. Allt er þetta einhvem veginn
óeðlilegt og óraunverulegt, og líkt
og í andstöðu við bókina sjálfa. Það
er hljóðlátt og að sumu leyti ein-
manalegt starf að skrifa sögu og
yrkja Ijóð. Og það felur líka í sér
hljóða einvera að njóta bókar. í
báðum tilvikum er sjónum beint inn
á við, inn í veröld hins kyrrláta
hugar sem geymir þó í sér allar þær
óravíddir sem skynjun og ímyndun
býr yfir. Leið bókarinnar liggur sem
sé frá hinum hljóða hug sköpunar
til hins hljóða hugar endurskapandi
viðtöku. Óg hvers vegna í ósköpun-
um þá allur þessi gassagangur?
Stundum finnst mér að við séum
alveg dæmalaust fólk íslendingar,
svo furðulegt að það er engu lagi
líkt. Yið köllum okkur bókmennta-
þjóð, og ég held að við trúum því
sjálf að við séum það. En við kaup-
um ekki bækur nema tíu daga fyr-
ir jól. Og við kaupum ekki bækur
handa okkur sjálfum, heldur til að
gefa öðrum. Ög þær bækur sem
við gefum öðram, það er ekki orðs-
ins list sem lifir í hugum þjóðar um
aldur. Það eru bækur þar sem nafn-
togað fólk hælir sjálfu sér og talar
svolítið niðrandi um aðra („hrein-
skilið, opinskátt og dregur ekkert
undan") — og era gleymdar fyrir
þrettándann.
Þetta eru auðvitað dálítið glanna-
legar ýkjur sem betur fer, en því
miður ekki tilhæfulausar. Fólk
kaupir sér miða í leikhús og á tón-
leika og fer sjálft, kaupir málverk
handa sjálfu sér (og auðvitað líka
til gjafa), veitir sér sælgæti og vín
og alls kyns munað. En kannanir
hafa leitt í ljós að meginþorri bóka
er keyptur handa öðáim. Og víst
er gaman að fá góða bók að gjöf,
„Ekki er ég í nokkrum
vafa um, að fjölmargir
geyma í huga sér slíkar
minningar og kannski
miklu merkilegri. Eg
er viss um að fleiri en
mig langar að Ijájóla-
bókinni ást sína.“
svo afstætt sem það hugtak er. Við
könnumst áreiðanlega flest við
þann kyrrláta unað sem í því felst
að hverfa inn í veröld jólabókanna
frá amstri hversdagsins. Einhvern
veginn eru engin jól án bóklestrar.
Og ekki væru íslenskir rithöfundar
betur á vegi staddir ef sá siður legð-
ist af að gefa bók í jólagjöf.
Minningarnar um tvær
bækur
Ég á mér margar minningar um
gleði yfir jólabók, en þó einkum
tvær. Þegar ég var tólf ára gam-
all, veiktist ég skyndilega og hast-
arlega nokkrum dögum fyrir jól. Á
Þorláksmessu bráði nokkuð af mér,
en ljóst var að ég yrði rúmfastur
um jóladagana, og því setti að mér
mikið óyndi og leiða. Þá aumkuðust
foreldrar mínir yfir vesöld mína og
ákváðu að flýta einni jólagjöf. Ég
varð hissa og opnaði þennan.
snemmkomna pakka með eftir-
væntingu. Þá kom í ljós Sagan
hans Hjalta litla eftir Stefán Jóns-
son, ný á bókamarkaði og ilmandi
af prentsmiðjulykt. Ég hafði heyrt
lesið úr henni í útvarpinu og var
auðvitað búinn að sá gjafavon minni
með varfærni í huga foreldra
minna. Samt var aldrei að vita hvort
þau skildu þvílíkt rósamál. En nú
var bókin komin í hendur mínar
degi fyrr en ég átti þess nokkra
von. Og þar með hafði ég eignast
nýjan vin. Ég hvarf með Hjalta litla
inn í veröld hans og deildi sorgum
hans og gleði af þvílíku raunsæi,
að ég gleymdi ekki aðeins veikind-
um mínum og sjálfsvorkunn, heldur
líka sjálfum mér. Ég var ekki við-
mælandi, og jólin voru liðin og mér
batnað án þess að ég tæki eftir því.
Sjö árum síðar var ég í fyrsta
skipti að heiman á jólum. Ég var
kominn til útlanda í fyrsta sinn,
nemandi í háskóla suður í Miinchen
í Þýskalandi, og dálítið einmana
þrátt fyrir góða félaga. Þá kom til-
kynning um pakka á Þorláksmessu,
og ég skundaði rakleiðis á póst-
húsið. Foreldrár mínir sendu mér
Sjödægru, nýja ljóðabók eftir Jó-
hannes úr Kötlum. Þetta var ekki
falleg bók að sjá, kápan bláköflótt
eins og vaxdúkur á eldhúsborði, og
hún var óbundin og óuppúrskorin.
Um kvöldið sótti ég mér borðhníf
og fór að skera og lesa. Þegar ég
var kominn á blaðsíðu 24 að ljóðinu
Þú leggst í grasið, datt 20-marka
seðill út úr bókinni. Ekki löngu síðar
kom annar, og þegar ég var búinn
með bókina, hélt ég á 120 mörkum.
Það var mikil búbót í þá daga, og
ég blessaði foreldra mína í hugan-
um og Jóhannes úr Kötlum. Síðan
hefur mér þótt vænna um þessa
bók en margar aðrar, og ekki bara
vegna peninganna, þótt góðir væru.
Hún liggur nú á borðinu hjá mér
og er komin í hálfgerðar tætlur.
Svo oft hef ég lesið hana. Ég las
atómskáldin af áhuga í mennta-
skóla, þeir voru mínir menn, og
þegar ég las Sjödægra suður í
Miinchen, þá skildi ég að mikil
tíðindi hefðu gerst í íslenskri ljóða-
gerð. Jóhannes úr Kötlum hafði
skipt um ham, og héðan af yrði
ekki aftur snúið: „Loks opnaðist
veröldin mikla/og huldan steig
fijáls út úr dalnum“ — eins og seg-
ir í Rímþjóð.
Bókin er ekki raupsöm
Ekki er ég í nokkrum vafa um,
að fjölmargir geyma í huga sér