Morgunblaðið - 27.04.1990, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. APRÍL 1990
Fjölmiðlar og ósýnilega höndin
Bækur
Björn Bjarnason
Fjölmiðlar nútímans
Höfundur: Hannes Hólmsteinn Gissurarson.
Útgefandi: Stofnun Jóns Þorlákssonar,
Reykjavík, 1989.
354 bls., nafnaskrá, myndir.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson,
lektor í stjómmálafræði við félags-
vísindadeild Háskóla íslands, hefur
aldrei farið ieynt með skoðanir sínar
á mönnum og málefnum. Hann
gerir það ekki heldur í nýjustu bók
sinni Fjölmiðlar nútímans, sem kom
út um áramótin. Þeir sem hafa les-
ið ritsmíðar Hannesar þekkja hina
erlendu fræðimenn sem mynda
rammann utan um þessa bók, þá
Adam Smith, Milton Friedman og
Friedrich von Hayek. Er forvitnilegt
að sjá kenningum þessara manna
beitt í umræðum um fjölmiðla, sögu
þeirra, efnistök fréttamanna og
þróun fjölmiðlunar. Nú þegar
kommúnismi og sósíalismi eru á
hröðu undanhaldi á vígvelli hug-
myndanna er tímabært að kynna
sem best þær kenningar og skoðan-
ir sem eru að bera sigur úr býtum.
Það er gert í þessari bók.
Hannes Hólmsteinn er prýðilega
ritfær. Hann á auðvelt með að skýra
mál sitt með ljósum dæmum. Hins
vegar fellur mér illa sá háttur hans
að draga menn í dilka og gefa þeim
einkunnir. Hvaða erindi á það til
dæmis að sýna sérstaklega fram á
hve klaufalega Þorbjöm Broddason,
sem kennir fjömiðlafræði við Há-
skóla íslands, kemst að orði í einni
af ritsmíðum sínum? Er þetta gert
í þætti sem ber yfirskriftina Nokkr-
ar reglur um mál og stíl, en í hon-
um ægir mörgu saman og hefði það
ekki spillt bókinni, að sleppa því sem
í honum stendur fyrir utan hinar
staðfærðu reglur, sem George Or-
well og aðrir rithöfundar hafa tam-
ið sér.
Höfundur leitar ekki einungis
fanga hér á landi heldur gerir sam-
anburð á blöðum hér og erlendis.
Hann segir meðal annars: „Enginn
er eyland: Ferð Morgunblaðsins og
DV inn á miðju stjórnmálanna er
hliðstæð þróuninni annars staðar í
heiminum, þótt hún hafi orðið
nokkru hægari hér en þar vegna
harðra stjómmálaátaka, fyrst fyrir
tilstilli Jónasar Jónssonar frá
Hriflu, síðan vegna öflugs sameign-
arflokks, eins og rakið er í síðasta
kafla. Dagens Nyheter í Svíþjóð var
til dæmis miklu eindregnara stuðn-
ingsblað borgaraflokkanna þar í
landi fyrir nokkrum áratugum en
það er nú. Svipuðu máli gegnir um
Berlingske Tidende í Danmörku og
Aftenposten í Noregi, að ekki sé
minnst á bandarísku stórblöðin New
York Times og Washington Post.
Raunar láta sum þessi blöð að miklu
leyti stjómast af skoðunum starfs-
mannanna fremur en eigenda, en í
lokakafla þessa rits er vikið að því,
að þær eru líklegri til að vera í ætt
við félagshyggju en fijálshyggju.
Verður fróðlegt að fylgjast með
því, hvort þessi tvö íslensku frétta-
blöð fara sömu leið og Dagens
Nyheter og New York Times eða
hvort þau halda fast við borgara-
legt fijálslyndi eins og bresku blöð-
in gera, til dæmis Daily Teiegraph
og Times."
í hinum tilvitnuðu orðum er að
finna ýmsar alhæfingar. Ég efast
um að Hannes Hólmsteinn geti
fært rök fyrir öllu því, sem þarna
er slegið föstu. Hann gæti til dæm-
is lesið ævisögu A.M. Rosenthals,
sem nýlega hætti störfum sem rit-
stjóri New York Times, og sann-
færst um, að í hans tíð færðist blað-
ið fremur frá miðju stjórnmálanna
út á hægri kantinn. Hann ætti einn-
ig að kynna sér deilumar sem orðið
hafa vegna ritstjómarstefnu Aften-
posten á undanförnum missemm
og leitt hafa til þess að nýr rit-
stjóri hefur verið ráðinn þar. Tölu-
verð átök hafa einnig verið á æðstu
stöðum á Daily Telegraph vegna
ágreinings milli eigandans Conrads
Blacks og Andrews Knights fráfar-
andi forstjóra hjá Daily Teiegraph
og fyrrum ritstjóra vikuritsins Ec-
onomist, sem hvarf til starfa hjá
Rupert Murdoch eiganda Times.
Að sjálfsögðu bera dagblöð eins og
öll mannanna verk svipmót af þeim,
sem verkin vinna, starfsmönnunum.
Eigendur ráða þá menn til að rit-
stýra blöðum, sem þeir treysta best.
Er það ekki til marks um breyting-
ar á viðhorfum eigenda ef þeir ráða
einkum félagshyggjufólk til starfa
hjá sér í stað fijálshyggjufólks? Eða
er ekki annarra kosta völ í þessari
starfsgrein? Komi til árekstra hafa
eigendur síðasta orðið og geta rek-
ið starfsmenn sína. A að skilja
Hannes Hólmstein þannig, að
starfsmenn á fjöimiðlum eigi að
afhenda eigendum miðlanna skoð-
anir sínar til fijálsrar ráðstöfunar
um leið og þeir hefja þar störf?
Hvað á höfundur við, þegar hann
gefur til kynna, að Dagens Nyheter
og New York Times haldi ekki fast
Ferming í Mosfellskirkju í
Grímsnesi sunnudaginn 29.
apríl kl. 13. Prestur sr. Rúnar
Þór Egilsson á Laugarvatni.
Fermd verða:
Jóhanna Guðrún Jónsdóttir,
Sólheimum.
Sigrún Birta Þrastardóttir,
Sólheimum.
Ferming sunnudaginn 29.
apríl í Miðdalskirkju í Laugard-
al kl. 15. Prestur sr. Rúnar Þór
Egilsson. Fermd verða:
Gestur Gunnarsson,
Dalseli, Laugarvatni.
Kristín Guðmundsdóttir,
Torfholti 4, Laugarvatni.
Kirkjuhvolsprestakall. Ferm-
ingarguðsþjónusta í Þykkva-
bæjarkirkju á sunnudag kl. 14.
Prestur sr. Auður Eir Vil-
hjálmsdóttir. Fermd verða:
Guðfínna Ingibjörg Sigurðardóttir,
Háarima.
Sigpiar Freyr Pálmarsson,
Unhól.
Ferming verður í Hólanes-
kirkju á Skagaströnd sunnudag-
inn 29. apríl kl. 10.30. Prestur
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
við „borgaralegt frjálslyndi"? Varla
telur hann að þessi blöð hafi svikið
málstað „borgaralegs fijálslyndis"
og gengið sósíalisma á hönd? Eða
hafa þau ekki stutt nægilega fast
við bakið á góðum leiðtogum eins
og Thatcher og Reagan?
Hannes Hólmsteinn er eindreg-
inn talsmaður frelsis í fjölmiðlun.
Hann vill að fjölmiðlar starfi eins
og hver önnur fyrirtæki og fullnægi
þörfum markaðarins. Hann dregur
upp allt aðra mynd en Stefán Jón
Hafstein í bókinni Sagnaþulir sam-
tímans, er telur að ijölmiðlar beri
„félagslega ábyrgð“. Bók Hannesar
er tímabær og dregur athygli les-
énda sinna að ýmsum grundvallar-
atriðum, sem hafa ber í huga við
mat á stöðu fjölmiðla og greiningu
á efni þeirra. Hann kemst þannig
að orði: „Fjölmiðill á fijálsum mark-
aði er ekki málfundur, þar sem
hver fundarmaður á rétt á, að sér
sé veitt orðið eftir settum reglum
og að lokinni hæfilegri bið, heldur
fyrirtæki í eigu einstaklinga."
Annars staðar segir: „En dagblöð
eru aðeins einn íjölmiðill af mörg-
um. Menn horfa fram hjá því, að
þau hafa eignast nýja keppinauta,
svo sem tímarit, hljóðvarp, sjón-
varp, myndsegulbönd og hljóm-
flutningstæki og jafnvel einkatölv-
ur. Neytendur geta nú fengið það,
sem þeir vilja (og eru tilbúnir að
greiða fyrir), hvort sem það er
skemmtun eða fróðleikur, fréttir
eða fréttaskýringar, í miklu meira
mæli en áður.“
í franska dagblaðinu Le Monde
var nýlega skýrt frá könnun á
„menningarneyslu" Frakka. Frétt
blaðsins um þetta mál ber fyrir-
sögnina: Ár myndar og hljóðs og
vísar til þess að sjónvarp og hljóm-
flutningstæki ráða mestu um þessa
„neyslu". Hins vegar kemur fram
að hlutfall þeirra Frakka sem lesa
dagblað á hveijum degi lækkar
stöðugt, 55% gerðu það 1973 en
43% 1988. Þeim fjölgar á hinn bóg-
inn sem lesa reglulega vikurit eða
tímarit, hlutfall þeirra er 68% að
meðaltali í Frakklandi en mun
hærra hjá konum, ungu fólki og
Parísarbúum. Er ekki sama þróun
hér hjá okkur? Hvenær kemur að
því að raunverulegt fréttarit hasli
sér völl á vikumarkaði hér?
Mörg dæmi sem Hannes Hólm-
steinn nefnir um meðferð fjölmiðla
á mönnum og málefnum minna á
þann tvískinnung ef ekki hræsni
sem oft setur sterkan svip á störf
ijölmiðlamanna. Hið sama má raun-
ar einnig segja um afstöðu opin-
berra yfírvalda í einstökum málum
og nægir þar að nefna þá óþægi-
Iegu eða réttara sagt óhugnanlegu
staðreynd, að ákæruvaldið sá á
sínum tíma ekki ástæðu til að sækja
alla til sakar, sem virtu ekki einok-
unarrétt ríkisins á útvarps- og sjón-
varpsrekstri. Greining höfundar á
frægu sjónvarpssamtali Ingva
Hrafns Jónssonar og Halls Halls-
sonar við Albert Guðmundsson leið-
ir réttilega til þeirrar niðurstöðu,
að það sé „skólabókardæmi um
það, hvernig fréttamenn eiga ekki
að haga sér“. Stjórnmálaferill Al-
berts og afstaða fjölmiðla til hans
væri sérstakt rannsóknarefni fyrir
þá, sem vildu kynna sér, hvort fjöl-
miðlar notuðu að jafnaði sömu
mælistiku við mat sitt á stjómmála-
mönnum. Líklega er auðvelt að
komast að þeirri niðurstöðu að nú
á tímum séu íslenskir ijölmiðlar síst
of aðgangsharðir við stjómmála-
menn, ef tekið er mið af því sem
gerist erlendis. Ætli ijarvera for-
sætisráðherra vegna skíðaferðar úr
veislu eigin ríkisstjórnar í tilefni af
stórafmæli þjóðhöfðingja eigin
Iands hefði ekki alls staðar nema
hér vakið almenna hneykslan fýrir
tilstilli fjölmiðlamanna, meira segja
ríkisfjölmiðlamanna?
Við emm stödd í ijölmiðlabylting-
unni miðri að því er varðar tækni,
eignarhald og efnistök. Bók Hann-
esar Hólmsteins Gissurarsonar
snýst að veralegu leyti um þessa
byltingu. Hann lítur í senn um öxl
og fram á veginn, þess vegna á hún
erindi til allra sem vilja öðlast betri
skilning á eðli breytinganna sem
eru að verða á þessu sviði eins og
svo mörgum öðram. Vegna þess
hve þróunin er ör þarf höfundur
vafalaust að endurskoða verk sitt
fljótlega, nægir þar einungis að
nefna nýjar upplýsingar um Ijár-
hagsstöðu Stöðvar 2 og framvind-
una í sjónvarpsmálum meðal annars
fyrir tilstilli gervihnatta. Þá gerir
það bókina skemmtilega aflestrar
hve nýleg dæmi tekin era til grein-
ingar. Við það safn þyrfti að bæta
nýjum þegar færi gefst. Um leið
og nýjum staðreyndum verður bætt
í ritið ætti Hannes Hólmsteinn að
minnka dilkadráttinn og einkunna-
gjöfina, þau smekksatriði spilla að-
eins heildarsvip bókarinnar og
draga athyglina frá hinum mikla
fróðleik, sem þar er saman dreginn.
Fermingar á sunnudag
sr. Ægir Fr. Sigurgeirsson.
Fermd verða:
Arnar Haukur Ómarsson,
Bankastræti 7.
Díana Rut Sigtryggsdóttir,
Höfðabergi.
Jónas Fanndal Þorvaldsson,
Hólabraut 12.
Jósef Ægir Stefánsson,
Ægisgrund 1.
Kristján Gunnar Guðmundsson,
Bogabraut 21.
Sigurbjörg írena Rúnarsdóttir,
Bogabraut 13.
Steinþór Carl Karlsson,
Ránarbraut 1.
Ferming í Skálholtskirkju
sunnudaginn 29. apríl kl. 14.
Prestur sr. Guðmundur Óli Ólafs-
son. Fermd verða:
Baldur Smári Gunnarsson,
Hrísholti.
Gústaf Loftsson,
Kjóastöðum II.
Jóhann Haukur Björnsson,
Stöllum.
Snorri Marteinsson,
Daltúni.
Sá sem fcer svo margar kveðjur og er sýnd svo
mikil vinátta, á afmœlisdegi sínum, er ríkur.
Ég þakka ykkur öllum.
Ketill Axelsson.
Kærleikurinn í
skýjaborgum
Leiklist
Jóhanna Kristjónsdóttir
um „Prinsessan í Skýjaborgum“
eftir Hallveigu Thorlacius.
Leikmynd og brúður: Hallveig
Thorlacius.
Brúðuleikhúsið Sögusvuntan Leikstjórn: Helga Arnalds.
sýnir á dagheimilum og leikskól- Það ríkir harmur í húsum í Skýja-
Haílveig með brúðunum í þætti Sögusvuntunnar
borgum því Leónóra prinsessu hef-
ur verið rænt, Granurinn beinist að
galdranorninni sem býr á suður-
pólnum og faðir hennar Kristján
134. kóngur af Skýjaborgum hefur
árangurslaust reynt að hafa upp á
dóttur sinni. Til skjalanna kemur
Norðurljósaálfurinn og reynist betri
en enginn. Hann hefur séð úr norð-
urljósunum hvar prinsessan er í
haldi en það er ekki nóg með að
nornin hafi rænt henni hún hefur
líka breytt henni í dúfu.
Sem betur fer leysist allt vel og
elskulega og ungir áhorfendur
leggja ekki síst sinn skerf til þess,
þau finna lykilinn að búri dúfunnar
og þau fást til að elska prinsessuna
eftir að henni hefur verið breytt í
mús, hér er það kærleikurinn sem
losar Leónóra úr prísundinni en
ekki allt heimsins gull. Hjarta
galdranornarinnar finnst í sögu-
svuntunni og þar er komin skýring-
in að mati sex ára fylgdarsveins
míns á sýningunni; hjartalaus verð-
ur nomin vond. Þegar krakkarnir
hafa gefið henni hjartað aftur og
Norðurljósastrákurinn hefur skrúf-
að það í hana er óhugsandi að hún
sýni af sér kvikindisskap aftur, að
minnsta kosti ekki meðan hjartað
er á réttum stað.
Hallveig Thorlacius hefur gert
brúður og umgerð, leikur persón-
urnar og er svo öðru hveiju konan
með skrítnu sögusvuntuna sem
kemur fram fyrir tjaldið og ráðfær-
ir sig við áhorfendur. Hallveig hafði
eina sýningu á Skýjaborgarprins-
essu í Borgarleikhúsinu en sýnir á
dagheimilum og víðar eftir því sem
óskað er. Sagan í gerð og flutningi
gagntók krakkana á Hálsaborg og
aðra viðstadda á þeirri sýningu sem
ég sá. Sagan er skemmtileg, hæfi-
Iega ógnvekjandi og töluverð glettni
í öllu. Hallveig kann greinilega að
tala við börn án þess að beita þeim
dæmalausa bamamálrómi sem
skemmir einatt gott efni. Þetta var
góð stund og boðskapurinn komst
til skila án þess það væri prédikað.
Með betri brúðuleiksýningum sem
ég minnist að hafa séð í háa herr-
ans tíð.