Morgunblaðið - 06.07.1990, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. JÚLÍ 1990
39
Ákærðu er öllum fjórum gefið að sök
að hafa í störfum sínum hjá Útvegsbanka
íslands gerst sekir um brot í opinberu
starfi, þrír þeir fyrstnefndu með því að hafa
óhlýðn nast fyrirmælum bankaráðs bankans
og ákærði Axel með því að óhlýðnast fyrir-
mælum bankastjórnarinnar, þ.e. hinna
þriggja ákærðu. Ollum er þeim gefið að sök,
að þeir hafi sýnt af sér stórfellda og ítrekaða
vanrækslu og hirðuleysi að því er tók til við-
skipta bankans við Hafskip h.f. M.a. er nefnd
langvarandi vanræksla um öflun fullnægj-
andi trygginga fyrir lánum og annarri fjár-
hagslegri fyrirgreiðslu til félagsins og van-
ræksla á eftirliti með því, að verðmæti trygg-
inganna héldist og ennfremur með því að
vanrækja athugun þeirra gagna, sem tengd-
ust fyrirgreiðslu bankans við Hafskip h.f.
eins óg nánar verði rakið í þrem næstu lið-
um. Þessi háttsemi ákærðu er talin hafa
leitt af sér stórfellt tjón fyrir bankann, sem
þegar hafi verið orðið 422 milljónir sam-
kvæmt ársreikningi bankans 1985.
Starfstími hvers hinna ákærðu er rétt til-
greindur í ákærunni.
Fyrst verður tekin afstaða til þess, hvort
ákærðu hafi verið opinberir starfsmenn í
störfum sínum.
Samkvæmt l. gr. laga nr. 12, 1961 um
Útvegsbanka íslands var bankinn sjálfstæð
stofnun, sem var í eigu ríkisins og samkvæmt
2. gr. sömu laga bar ríkissjóður ábyrgð á
öllum skuldbindingum bankans. Með vísan
til þessa, og eðli málsins samkvæmt töldust
ákærðu því hafa verið opinberir starfsmenn
í skilningi hegningarlaganna.
1. Útvegsbankanum bárust margvísleg
gögn frá Hafskipi h.f. í tengslum við beiðnir
um fyrirgreiðslu, m.a. ársreikningar fyrir-
tækisins, milliuppgjör, rekstrar- og greiðslu
áætlanir, gögn um tryggingar o.fl., svo sem
rakið hefur verið í I.-III. kafla hér að fram-
an. Er bankastjórunum gefið að sök að hafa
vanrækt athugun þessara gagna, með því
að gera ekki sjálfstæðar athuganir á raunver-
ulegri afkomu félagsins og forsendum þeirra
áætlana, sem fyrirtækið lagði fyrir bankann,
m.a. um Atlantshafssiglingar félagsins og
gæta ekki að áhrifum mismunandi reiknings-
skilaaðferða, sérstaklega varðandi reiknaðar
tekjur vegna verðlagsbreyt inga.
Ákærðu Halldór Ágúst og Lárus eru báðir
viðskiptafræðingar. Þá hafði ákærði Halldór
Lárus bæði unnið í bankaeftirlitinu og verið
bankaútibússtjóri í Vestmannaeyjum, svo og
verið eftirlitsmaður útibúa, áður en hann
varð bankastjóri. Loks hafði ákærði Ólafur
unnið í áratugi við bankastörf.
Ákærði Ingi Randver taldi, að ákærðu
Halldór Ágúst, Lárus og Ólafur hafi vegna
menntunar og reynslu, verið betur til þess
fallnir en hagdeild bankans að meta rekstur
og stöðu Hafskips h.f. af þeim gögnum, sem
félagið sendi bankanum á árunum
1983-1985.
Af gögnum málsins er ljóst, að hagdeildin
vann á árinu 1981 og á árinu 1985 að athug-
un á stöðu Hafskips h.f. á grundvelli gagna
frá fyrirtækinu. Síðara árið var sérstaklega
gerð könnun á áreiðanleika rekstraráætlana
félagsins. Verður ekki séð að á þessum árum
hafi hagdeildin haft frekari afskipti af athug-
un gagna vai'ðandi rekstur Hafskips h.f.,
enda hefur komið fram í málinu, að ákærðu
höfðu þetta sjálfir með höndum.
Ákærðu vissu, að félagið var rekið með
hagnaði á áiunum 1982 og 1983. Um mitt
sumar 1984 fengu þeir vitneskju um 6 millj-
ón króna tap og í október s.á. var þeim
ljóst, að skuldbindingar bankans vegna fé-
lagsins voru orðnar meiri en sem námu trygg-
ingum bankans eða 17,3 milljónir. Þá þegar
gripu þeir til ráðstafana og stöðvuðu alla
afgreiðslu nýrra lána, að því undanskildu,
að tvö lán voru veitt snemma árs 1985
vegna hlutafjáraukningarinnar.
Þá er ljóst af því, sem rakið hefur verið í
I.-III. kafla ákærunnar, að gögn þau, sem
þar er fjallað um voru ekki, svo að sannað
sé, röng nema að óverulegu leyti.
Milliuppgjörið pr. 31. ágúst 1984 og árs-
reikningurinn fyrir árið 1984 voru árituð af
endurskoðanda félagsins og önnur reiknings-
skil félagsins unnin af honum. Höfðu ákærðu
enga ástæðu til þess að tortryggja þau
gögn, sem þeim bárust frá félaginu og ekki
verður séð að þeir hafi haft tilefni til að
kanna sérstaklega reikningsskilaaðferðir sem
notaðar voru eða athuga sjálfstætt raunveru-
lega afkomu félagsins og þær áætlanir, sem
þeim bárust.
Gegn neitun ákærðu Halldórs Ágústs,
Lárusar, Ólafs og Axels, verða ekki færðar
sönnur á það, að þeir hafi vanrækt athugun
þeirra gagna, sem þeim bárust í sambandi
við beiðnir um fjárhagslega fyrirgreiðslu
bankans. Er ósannað, að ákærðu hafi ekki
athugað sjálfstætt raunverulega afkomu fé-
lagsins og forsendur þeirra áætlana, sem
félagið lagði fyrir bankann, m.a. um Atlants-
hafssiglingar félagsins. Þá er ósannað, að
ákærðu hafi ekki gætt að áhrifum mismun-
andi reikningsskilaaðferða sérstaklega varð-
andi reiknaðar tekjur vegna
verðlagsbreytinga.
Það er mat dómsins, að ákærðu hafi ekki
af ásettu ráði látið farast fyrir að skoða
gögnin og þaðan af síður er sannað, að um
hafi verið að ræða af hálfu ákærðu stórfellda
eða ítrekaða vanrækslu eða hirðuleysi í
starfi _að þessu leyti.
2. Ákærðu Halldóri Ágústi, Lárusi og Ól-
afi, er gefið að sök í 4. lið þessa kafla
ákæru að hafa á starfstíma sínum sem banka-
stjórar vanrækt eftirlit með því, að trygging-
ar þær, sem Útvegsbankinn hafði fyrir skuld-
bindingum sínum vegna Hafskips h.f. héldu
verðgildi sínu eða hefðu yfirleitt það verð-
gildi, sem þær voru skráðar fyrir, og að gerð-
ar væru fullnægjandi ráðstafanir til þess, að
ávallt væru fullnægjandi tryggingar fyrir
þessum skuldbindingum. Er ákærðu í fram-
haldi af þessu gefið að sök að hafa tekið góð
og gild ýmis veðandlög án þess að fyrir lægi
fullnægjandi athugun á verðmæti trygging-
anna og að hafa byggt að stórum hluta á
nafnverði tryggingarréttindanna án tillits til
verðmætis þeirra. Er í því efni vísað til a, b,
d og e liða í VIII.2 kafla ákæru.
Þá er þessum ákærðu gefið að sök að
hafa til viðbótar því að leggja nafnverð trygg-
ingaréttindanna eitt til grundvallar, veitt
Hafskipi h.f. fjárhagslega fyrirgreiðslu eftir
að komið var fram yfirlit um skuldbindingar
og tryggingar vegna Hafskips h.f. hinn 10.
október 1984, er sýndi að skuldbindingarnar
voru kr. 17.326.000 hærri en tryggingunum
nam. Er ákærðu gefið að sök að hafa haldið
áfram að veita félaginu fjárhagslega fyrir
greiðslu, þrátt fyrir síversnandi stöðu trygg-
inga samkvæmt þrem tilgreindum yfirlitum
á árinu 1985. Er ákærðu gefið að sök að
hafa með þessum hætti vísvitandi látið far-
ast fyrir að hlýða fyrirmælum bankaráðsins
samkvæmt erindisbréfum fyrir bankastjór
ana.
Það er ljóst, að allt frá stofnun Hafskips
h.f. 1958 og fram til gjaldþrots félagsins
átti félagið oft í verulegum fjárhagserfiðleik-
um. Ekki er annað vitað en að yfírleitt hafi
í upphafi hverrar fyrirgreiðslu verið tekin
næg veð fyrir þeim skuldbindingum, sem
verið var að stofna til. Hitt er ljóst, að veð-
hæfni ýmissa veðandlaga rýrnaði eftir að
fyrirgreiðsla var veitt og má þar til nefna
verðmæti skipa félagsins. Hins vegar verður
ekki séð, að ákærðu gætu neinu breytt þar
um eða knúið félagið til þess að veita viðbót-
arveð vegna verðfalls skipanna, enda hafði
bankinn, áður en yfir lauk, tekið veð í velflest-
um eignum fyrirtækisins.
Þá hefur því verið slegið föstu, að ekki
hafi verið sýnt fram á í málinu, að ákærðu
hafi vanrækt að athuga gögn sem bárust
bankanum vegna fyrirgreiðslu bankans við
félagið.
Að því er tekur til hinna þriggja ákærðu
bankastjóra er til þess að líta, að þegar þeir
komu til starfa í bankanum, stóðu þeir
frammi fyrir erfiðri fjárhagsstöðu Hafskips
h.f., sem til var komin fyrst og fremst vegna
þeirrar fyrirgreiðslu, sem bankinn hafði þeg-
ar veitt félaginu í tíð fyrri bankastjóra. Verð-
ur ekki séð, að sú fyrirgreiðsla, sem banka-
stjórarnir veittu eftir að þeir komu til starfa
hafi verið umfram það, sem nauðsynlegt
mátti teljast til þess að halda félaginu gang-
andi og að ekki kæmi til greiðslustöðvunar.
Sú fyrirgreiðsla sem hinir ákærðu bankastjór-
ar stóðu að, var fyrst og fremst í formi skuld-
breytingalána og veitingu ábyrgða til þess
að tryggja áframhaldandi rekstur félagsins,
en slíkt var forsenda þess, að það gæti
staðið við skuldbindingar sínat'. Ymis ytri
áföll komu til á síðasta árinu fyrir gjaldþrotið.
Hinir ákærðu bankastjórar stóðu frammi
fyrir vandamálum vegna vanskila Hafskips
h.f., sem til voru komin m.a. vegna missis
herflutninga, verkfalls, taxtahruns, gengis-
fellingar og taps af T.A. siglingum. Versnaði
staða félagsins af þessum sökum að mun án
þess, að hinir ákærðu bankastjórar gætu
rönd við reist. Þykir fyrirgreiðsla bankans á
síðustu mánuðum starfsemi félagsins hafa
fyrst og fremst beinst að því að reyna að
tryggja áframhaldandi rekstur þess yfir sérs-
takt erfiðleikatímabil í þeirri von, að hagur
þess vænkaðist og það gæti staðið við skuld-
bindingar sínar við bankann. Hinn kosturinn
var að stöðva þegar frekari fyrirgreiðslu við
félagið, en það hefði fyrirsjáanlega leitt til
stöðvunar á rekstri þess og þá með þeim
afleiðingum, að fyrirtækið hefði orðið gjald-
þrota. Við þær aðstæður stóðu bankastjórarn-
ir frammi fyrir því, að bankinn yrði fyrir
verulegu fjárhagstjóni.
Vissulega var aukin áhætta fólgin í því
að veita félaginu áfram fyrirgreiðslu, en mat
bankastjórnarinnar var það, að það gæti orð-
ið til þess að ná því upp úr öldudalnum.
Verður ekki á það fallist með ákæruvaldinu,
að sú fyrirgreiðsla, sem bankinn veitti Haf-
skipi h.f., verði af hálfu bankastjóranna talin
til stórfelldrar og ítrekaðrar vanræsklu og
hirðuleysis.
Samkvæmt 22. gr. reglugerðar nr. 31,
1962, fyrir Útvegsbanka íslands, var það
mat bankastjórnarinnar sem réði því, hvaða
tryggingar teldust fullnægjandi hverju sinni.
Rangt mat í þessu efni þarf hins vegar ekki
að leiða til þess, að það teljist refsivert.
Dómurinn telur að horfa verði til þess, að
í huga bankastjóranna miðaði fyrirgreiðsla
þeirra einungis að því að ná félaginu yfír
tímabundinn fjárhagsvanda, svo að það gæti
með betri tíð staðið við skuldbindingar sínar
við bankann.
Það er ljóst, að Hafskip h.f. fékk fyrir-
greiðslu í bankanum, enda þótt trygginga-
staða fyrirtækisins færi versnandi. Hefur
áður verið gerð grein fyrir þeirri stöðu, sem
bankastjórarnir voru í vegna erfiðleika f
élagsins, sem gátu leitt til rekstursstöðvunar
þess. Stóðu þeir andspænis þeim vanda að
stöðva fyrirgreiðslu eða halda félaginu gang-
andi, þótt tæpt stæði með tryggingar, þ.á.m.
í skipum.
Hinir ákærðu bankastjórar vissu vel, að
félagið var á barmi gjaldþrots. Það er mat
dómsins, að aðgerðir þeirra, sem ákært er
fyrir í máli þessu hafi verið björgunaraðgerð-
ir sem voru ekki síður í þágu bankans en
félagsins. Þá var fyrri fyrirgreiðsla félagsins
að mestu leyti veitt af annarri bankastjórn.
Má því segja, að hin ákærða bankastjórn
hafi að vissu leyti staðið frammi fyrir gerðum
hlut í viðskiptunum við Hafskip h.f. Tekin
var áhætta með aukinni fyrirgreiðslu, sem
ekki nægði og leiddi til mikils taps fyrir ban-
kann. Þetta aukna tap verður ekki að mati
dómsins skrifað á reikning bankastjóranna
sem stórfelld eða ítrekuð vanræksla eða hirð-
uleysi. Þá er enn óupplýst, hvert endan legt
tap bankans verður.
Dóminum þykir einsýnt, að þegar lánað
hefur verið út á tiltekin veð geti þeir, sem
veittu lánið engu ráðið um það, hvort
frekari trygging verði sett, ef veðið rýrnar
áður en lánið er veitt. Verði um vanskil að
ræða stendur lánveitandi frammi fyrir því
að ganga að viðkomandi veði eða að skuld-
breyta, en getur ekki knúið ógjaldfæran
skuldara til þess að setja frekari tryggingar
en fyrir hendi eru. Verður því ekki séð, að
hinir ákærðu bankastjórar hafi vanrækt eftir-
lit með því að tryggingar héldu verðgildi sínu
eða hefðu yfirleitt það verðgildi, sem þær
voru skráðai' fyrir.
3. Ákærða Axel er gefið að sök að hafa
látið undir höfuð leggjast að rækja starfs-
skyldur sínar samkvæmt þeim fyrirmælum,
sem þáverandi bankastjórn gaf honum í árs-
byrjun 1978 um það að fylgjast með rekstri
Hafskips h.f. og að hafa eftirlit með því, að
nægar tryggingar væru ætíð fyrir skuldbind-
ingum félagsins gagnvart bankanum. Er í
þessu efni í ákærunni vísað til fimm atriða
í liðum a-e.
Haustið 1977 vann bankaeftirlitið ítarlega
úttekt á stöðu viðskipta Hafskips h.f. við
Útvegsbankann. Þar er m.a. að finna ábend-
ingar um nokkur höfuðatriði, sem eftirlitið
telur að ráða verði vinnubrögðum bankans.
M.a. er bent á að fela þurfi ákveðnum starfs-
manni bankans að fylgjast með, eftir því sem
kostur er á, helstu atriðum, sem áhrif hafi
á fjárhagsstöðu og rekstrarskilyrði fyrirtæk-
isins. Þetta verði að vera algert forgangsverk-
efni starfsmannsins. Framkvæmdastjórinn,
sem verið sé að ráða að Hafskipi h.f.
(ákærði Björgólfur) verði að starfa í sem
nán-astri samvinnu við bankann og að allar
meiri háttar ákvarðanir, er varði fjárhag og
rekstur félagsins, verði háðar samþykki
bankans.
í bréfi ákærða Björgólfs frá nóvember
1977 til þáverandi bankastjóra Útvegsbank-
ans, vitnisins Jónasar Rafnar, kemur fram,
að hann hafi í samtölum við bankastjóra
bankans getið nokkurra atriða, sem hann
telji að bæta mættu hag félagsins. Þá segir
\ bréfinu, að gert sé ráð fyrir að fulltrúi
Útvegsbankans fylgist með störfum fram-
kvæmdastjórnar félagsins og sé uppiýsinga-
streymi og gagnkvæmt traust á milli stjórnar
félagsins og Útvegsbankans mikilvæg for-
senda þess að takast megi að rétta við
hag félagsins.
I bréfi bankastjórnar Útvegsbankans frá
desember 1977 til ákærða Björgólfs, segir
með vísan til framangreinds bréfs, að banka-
stjórnin hafi ákveðið að tilnefna ákærða
Axel í þetta starf. Lögð er áhersla á að skip-
an fulltrúa bankastjórnarinnar í þetta starf
sé í og með gerð til þess að koma á nánari
samvinnu milli bankans og Hafskips h.f. í
þeim tilgangi, að bankinn hafi ætíð sem
gleggstar upplýsingar úm afkomu og rekstur
félagsins. Með tilhögun þessari sé hvorki
bankastjórnin né hinn tilnefndi fulltrúi henn-
ar að taka á sig þá ábyrgð, sem stjórn félags-
ins og forstjóri beri lögum samkvæmt. Leggi
stjórn bankans áherslu á, að mikilvægt sé
að nú þegai' verði hafist handa við þær að-
gerðir, sem nauðsynlegar séu til að tryggja
afkomu félagsins og létta á skuldabyrði þess
með aukningu hlutafjár og sölu eins eða
fleiri skipa þess, svo og með auknum
flutningum.
I gögnum málsins liggur ekkert annað
fyrir um eðli og umfang þessa starfs, sem
ákærða Axel var falið.
Vitnin Ármann Jakobsson, Bjarni Guð-
björnsson og Jónas Gunnar Jónasson Rafn-'
ar, báru hjá rannsóknarlögreglu, að ákærði
Axel hafi átt að fylgjast með tryggingum,
sem bankinn hafði í eignum Hafskips h.f.
og fylgjast með hvort taka þyrfti viðbótar-
tryggingar. Vitnið Jónas Gunnar bar einnig,
að ákærði Axel hafi raunverulega verið eftir-
Htsmaður bankastjórnarinnar með eignastöðu
fyrirtækisins gagnvart bankanum. Ástæðan
fyrir því að ákærða Axel hafi verið falið
þetta eftirlitshlutverk, sem áður var í höndum
hagdeildarinnar, hafi verið sú, að banka-
stjórnin vildi tryggja betur eftirlit með því,
að nægar tryggingar væru fyrir hendi fyrir
skuldum félagsins við bankann, þ.á.m. í skip.T
unum. Hafi ákærði Axel átt að veita henni
upplýsingar um framangreint.
Framangreind vitni staðfestu framburð
sinn við meðferð málsins.
í framburði vitnisins Ármanns kom enn-
fremur fram fyrir dóminum, að ákærði Axel
hafi lagt reglulega fyrir bankastjórnina
tryggingayfirlit og yfirlit yfir eignir og skuld-
ir Hafskips h.f. I þeim yfirlitum hafi falist
mat ákærða Axels á eignunum, nema hvað
bankastjórninni var ljóst, að ákærði Axel
hafði upplýsingar um verðmæti skipanna frá
Hafskipi h.f., sem félagið hafði aflað sér
frá skipamiðlurum.
Þá kom fram hjá vitninu Bjarna, að
ákærði Axel átti að fylgjast með verðmæti
allra eigna Hafskips h.f., sem voru veðsettar
bankanum. Eftir því sem vitnið vissi besf
hafði ákærði Axel fengið upplýsingar um
verðmæti skipanna frá fyrirtækinu.
Ákærði Halldór sagði, að ákærði Axel
hafi verið tengiliður bankans við félagið og
forráðamenn þess liafi snúið sér til hans
varðandi einstök atriði í samskiptum við
bankann.
Ákærði hélt að flestar tryggingar, sem
bankinn hafði hjá Hafskipi h.f. hafi verið til-
komnar áður en hann kom í bankann. Hann
minntist þess ekki að tryggingar hafi verið
teknar nema einu sinni eftir að hann kom í
bankann og var það vegna óska bankans.
Ákærði vissi ekki, hvort ákærði Axel kann-
aði sjálfstætt verðmæti trygginganna eða
hvort, eingöngu var byggt á upplýsingum frá
starfsmönnum Hafskips h.f., en í sambandi
við þetta eina mál, sem ákærði greindi frá,
lá fyrir að óskað var eftir upplýsingum frá
starfsmönnum Hafskips h.f. og minntist
ákærði þess að hafa séð lista yfir tiltekna
hluti ásamt verði nýrra slíkra hluta, og hvað
þessir tilteknu hlutir væru orðnir gamlir.
Ákærða var kunnugt um að ákærði Axel
óskaði eftir upplýsingum, sem komu frá er-
lendum skipafélögum, um verðmæti ski-
panna. Þá vissi hann, að ákærði Axel fékk
þessar upplýsingar frá fyrirtækinu, en verk-
fræðingar þess öfluðu þeirra. Ákærði Axel
eða lögfræðingadeildin hafi haft með trygg-
ingamálin að gera, og hvorki ákærði né kol*.
legar hans hafi skipt sér af því eða
forvitnast um, hvernig hann vann hlutina.
Ákærði Lárus kvaðst ekki hafa vitað
hvernig staðið var _að eftirliti með veðum og
tryggingum, sem Útvegsbankinn hafði fyrir
skuldúm Hafskips h.f. Það hafi verið í verka-
hring ákærða Axels, og jafnframt hafi hann
átt að hafa eftirlit með því að taka trygging-
ar eins og þær voru teknar á hverjum tíma.
Ákærði Axel hafi aflað allra upplýsinga um
verðmæti þeirra trygginga sem bankinn
hafði á hveijum tíma vegna skulda Hafskips
h.f., þó bankastjórarnir hafi einnig haft hlið-
sjón af öðrum gögnum svo sem reikningum.
Hann vissi hins vegar ekki hvort ákærði
Axel kannaði sjálfstætt tryggingar af hálfu
Hafskips h.f. Hann hafi hins vegar fengið í
hendur yfirlit um tryggingar og skuldbinding--
ar, en aflað hafi verið upplýsinga um verð-
mæti veða, þegar tryggingar voru teknar.
Síðan hafi yfirleitt ekki verið talin ástæða
til að fylgjast með verðmæti þeirra, nema í
einstökum tilfellum. Fyrst og fremst var
fylgst með verðmæti skipanna. Þeir banka-
stjórarnir hafi því haft upplýsingar um verð-
mæti skipanna frá ákærða Axel og úr árs-
reikningum Hafskips h.f. á hveijum tíma.
Bankastjórnin hafi enga sjálfstæða könnun
gert í þessu sambandi. Á árinu 1985 hafi
verið rætt um það við ákærða Axel að kanna
verðmæti skipanna. Honum hafi verið kunn-
ugt að talsverðar sviptingar voru á markaðn-
um á verði svipaðra skipa og Hafskip h.f
átti á þeim tíma sem hann var bankastjóri,
Skip Hafskips h.f. hafi verið sérstök. Þeirn
hafi verið vel við haldið og þau hafi haft
ákveðið vei'ðgildi hér á landi af því að þau
voru það gömul að menn gátu ekki keypt
slík skip erlendis. Hann hafi fylgst með þess-
ari þróun í blöðum, stundum frá Hafskipi
h.f. og ákærði Axel hafi aflað upplýsinga