Morgunblaðið - 07.07.1990, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 1990
11
Frá Englum og Keltum
List og hftnnun
Bragi Ásgeirsson
Þjóðminjasafnið heldur áfram
þeirri ágætu venju að efna til
sérsýninga á ákveðnum þáttum
forvörslu og menningarsögu
landsins í Bogasal hússins.
Að þessu sinni eru sýndir
ýmsir munir er hingað hafa bor-
ist frá englum og keltum til
forna, á miðöldum og allt til
síðari tíma, og eru mest áber-
andi kirkjugripir frá miðöldum,
er samskipti Islendinga og Eng-
lendinga voru hvað mest.
Tímabilið er samskiptin voru
nánust á verslunarsviðinu, eða
nær öll fimmtánda öldin svo og
íjórir tugir þeirrar sextándu, er
iðulega kennt við þá engilsaxa
og nefnt Enska öldin. Mestur
hluti munanna á sýningunni mun
og vera frá þessu tímaskeiði og
þá aðallega altaristöflur en einn-
ig er sýndur messuskrúði í kaþ-
ólskum sið.
íslensk kirkja mun hafa verið
auðug af listgripum til foma og
það svo að eftir var tekið af út-
lendingum. En íslendingum bar
ekki gæfa til að standa vörð um
þessa muni, en hlýddu frekar
auðsveipir því valdboði að
tortíma þeim á tímum siðaskip-
tanna og hefur því minna varð-
veist en skyldi.
Minnir þetta óneitanlega á það
er íslendingar tóku kristni,
brenndu eða vörpuðu líkneskjum
frá heiðnum tíma og öðrum trú-
artáknum fyrir björg.
Og seinni tímar skiluðu þjóð-
inni ekki metnaðarfyllri prelátum
um varðveislu kirkjugripa ef
marka má athyglisverða ritsmíð
Bjöms Th. Bjömssonar í Yrkju,
afmælisriti tileinkað Vigdísi
Finnbogadóttur, því að þar
stendur m.a.: „Það var ekki að-
eins á umbrotatímum siðaskipt-
anna sem „feysknum og fyrirfar-
anlegum líkneskjum" var tortímt
með valdboði, heldur voru kirkju-
ránin á 19. öld sennilega ennþá
ofboðslegri. Danska fomleifa-
nefndin skrifar öllum próföstum
og prestum á Islandi, biður þá
um skýrslur um fornar menjar,
en einnig um „gamlar Mindir og
Bilæti, af hvöriu efni sem vera
kunna, hvört heldr þau eru
tálgud, grafinn, úthöggvinn eðr
útskorinn, máluð, ofín edr
saumud", og ennfremur kross-
mörk, helgra .manna myndir,
reykelsis- eða vígsluvatnsker,
paxaspjöld eða altarissteina úr
pápisku. Og klerkastétt landsins
var öldungis á hjólunum, fyrst
að svara en síðan að rýja kirkjur
sínar hveiju því dýrindi er Finnur
okkar og þeir fínu í Höfn lögðu
fölur á. Varla verður svo flett í
þeirri ágætu bók Sveinbjarnar
Rafnssonar, Frásögnum um
fornleifar 1317—1823, að þessi
landeyðing menningarverðmæta
blasi ekki hvarvetna við. Send
voru utan altarisbrík, helgiskrín,
altarisklæði, reflar, líkneski,
korpöralshús, skímarföt, kaleik-
ar og patínu, textaspjöld og
reykelsisker, svo nokkuð sé ta-
lið.“
Þetta er dapurleg lesning en
hinu má ekki gleyma að til voru
undantekningar og þeim getum
við þakkað það sem til er af kirk-
jugripum í Þjóðminjasafninu svo
og einstaka kirkjum í landinu.
En vitneskjan um allt það sem
til var í kirkjum landsins á um-
liðnum öldum ætti að styrkja
vissuna um drjúgan list- og sjón-
rænan þroska Islendinga, sem
lifði alla niðurlæginguna og allar
hörmunar og skilað hefur sér til
síðari tíma.
Það er margt gersemið sem
getur að líta á sýningunni í
Bogasal og fjölbreytnin mikil.
Geta skal kaleiks og patínu ensks
uppruna frá öndverðri 13. öld,
sem em úr kirkjunni á Melstað
í Miðfirði. Kirkjan fauk í ofviðri
árið 1942 og eignaðist þá Þjóð-
minjasafnið gripina. Enn er einn
svipaður í Hóladómkirkju.
Þá segir í formála sýningar-
skrár að merkastir listgripir séu
hlutar af gullsaumnum enska,
sem kominn er úr Hóladóm-
kirkju, einnig frá 13. öld, og þá
hafa alabastursbríkurnar frá
Nottingham varðveist furðu-
margar á íslandi, hvað mestar
listgersemar 15. aldar.
Og mig hrifu einmitt altaris-
bríkurnar mest fyrir upphafið
trúarlegt og formrænt inntak,
en það er einmitt þetta sem mér
hefur fundist helst vanta í
íslenskar kirkjur og að lesa megi
aldimar, trúarbragðasögu og
jáfnvel stflbrigði í kirkjugripum,
altaristöflum og byggingunum
sjálfum svo sem víða erlendis.
Ekki aðeins í hinum miklu dóm-
kirkjum heldur einnig í litlum
og ævafornum kirkjum.
Til er jafnvel fólk er skrifar í
blöðin og heimtar nýja og þægi-
lega stóla í dómkirkjuna okkar
(!) svo að enn er mörgu ábóta-
vant um réttan skilning á þýð-
ingu kirkjulistar og varðveislu
eldri gilda.
Þó vill svo til að þrátt fyrir
að margt hafi glatast í tímans
rás úr íslenskum kirkjum, getum
við vel unað okkar hlut hvað ala-
bastursmyndir frá miðöldum
snertir, en hér hafa tiltölulega
margar varðveist (7), sé tekið
mið af öðrum löndum og þá einn-
ig Englandi sjálfu, þar sem þær
voru framleiddar, hvar engin
tafla hafði varðveist, þó að nú
séu þar fimm slíkar á söfnum.
íslendingar virðast hafa haft
býsna sterka tilhneigingu til að
gleypa hrátt við nýjum siðum frá
upphafi landnáms og hefur það
í senn verið styrkur þeirra og
veikleiki, en það sem verra er,
er að niðurrifið verður svo algert
og fyrirlitningin á því sem áður
var -afrekað svo mikil, að undan
blæði í menningarlegu tilliti.
Engan mikinn núlistamann er-
lendan hef ég þekkt sem ekki
bar djúpa virðingu fyrir hinu
markverðasta í list fyrri alda.
Þar sem við urðum í flestum
tilvikum að flytja inn okkar kirk-
jugripi vegna þess að slíkir voru
ekki framleiddir hérlendis nema
í undantekningartilfellum, var
mikilvægt að menn hefðu til að
bera dijúga þekkingu og gott
skynbragð á því úrvali sem á
markaðnum var og það virðast
menn einmitt hafa haft, þótt
skiljanlega slæddust ekki hingað
hinar merkustu frumgerðir
kirkjulistarinnar.
En við áttum okkur einnig
völundi og hagleikssmiði og
þyrftum að endurnýja forna arf-
leifð í málmsmíði og tréskurði,
en það er önnur saga.
Mikilvægast er að við skynjum
og skiljum hina ríku þörf á fög-
rum og listilega vel gerðum grip-
um meðal þjóðarinnar á fyrri
tímaskeiðum og að þetta er sá
bakgrunnur sem við höfum og
byggjum í raun og veru á, í vinnu
okkar, þótt enn sé það að megin-
hluta ómeðvitað og huglægs eðl-
is. Það á og við um alla fram-
sækna list, en vel að merkja
skulum við ekki fara að dæmi
fortíðarinnar um eyðileggingu
eldri gilda vegna óeðlilegrar,
snöggsoðinnar og tímabundinnar
hriftiingar á nýjungum.
Einmitt fyrir þá sök hefur slík
sýning sem Frá englum og kelt-
um og aðrar sérsýningar sem
haldnar hafa verið í Bogasal
Þjóðminjasafnsins á undanförn-
um árum ómetanlega menning-
arsögulega þýðingu.
Fróðleg og eiguleg sýningar-
skrá hefur verið gefin út og skulu
þeir er leggja leið sína í Bogasal
hvattir til að festa sér hana, því
að hún geymir verðmætar upp-
lýsingar um gripina sem til sýnis
eru.
Jarðabók hin nýj a
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
BYGGÐIR BORGARFJARÐ-
AR. II. 400 bls. Búnaðarsam-
band BorgarQarðar. 1989.
Rit af þessu tagi hafa verið tek-
in saman og gefin út víða um land
á síðari árum. Munu Borgfirðingar
vera með hinum seinni til að sénda
frá sér jarðabók sína. En þama
er að finna lýsingu á sérhverri
bújörð í héraðinu (það er að segja
í Borgarfjarðarsýslu, Mýrasýsla
kemur síðar í öðru bindi). Er þá
lýst bæði landkostum og reyndar
einnig landslagi. Greint er frá
fornu mati jarðar, núverandi
ástandi, eigendur og ábúendur til-
greindir, húsakosti lýst. Og að lok-
um er svo skýrt frá áhöfn. Textinn
er skipulegur og gagnorður og
sams konar upplýsingar veittar
um allar jarðirnar.
Margvíslegt er fræðigildi rits
sem þessa. Til dæmis er auðvelt
að vinna upp úr því meðaltalstölur
ýmsar. Og óvíða mun að finna
gleggri upplýsingar um landbúnað
í einu héraði nú á dögum. Einnig
má bera þetta saman við Jarðabók
Árna Magnússonar og Páls
Vídalíns ef meta skal hvað haldist
hefur og hvað hefur breyst á þrem
öldum! Reyndar er víða skírskotað
til hennar.
Þó margt sé þarna sagt frá
búskapnum en sýnu færra frá
fólkinu veitir ritið eigi að síður
ýmiss konar fróðleik um mannlíf
í héraði. Meðal annars er ljóst að
borgfirskt bændafólk heldur
gjarna tryggð við átthagana; ófáir
hafa tekið við af feðrum og mæðr-
um. Og dæmi eru til að jörð hafi
haldist í ábúð sömu ættar öldum
samán. Stöðugleiki byggðarinnar
er því meiri en ætla mætti. Flestir
búa á sjálfseignaijörðum. Kemur
það hvergi á óvart. Leiguliðar eru
þó til. Allnokkrar jarðir eru í ríkis-
eign, aðrar í eigu þéttbýlisbúa.
Forsætisráðaherrann okkar er t.d.
skráður meðal jarðeigenda í Borg-
arfirði.
Blandaður búskapur er enn al-
gengastur en alls ekki jafnein-
hlítur og fyrrum. Svo virðist sem
karlar þeir, er einir búa, vilji
ógjaman binda sig yfír kúabúskap
og er það skiljanlegt. Einstaka
bóndi býr við loðdýr, eða svo var
að minnsta kosti þegar bókin var
samin hvað sem síðar hefur orðið.
Og einn býr við fimm þúsund
kjúklinga. Eigi að síður stunda
fleiri en vænta mætti vinnu utan
heimilis, og þá ekki endilega í
næsta kaupstað. Ýmis starfsemi
fer fram í sveitunum. Búfjáreign
sýnist ekki lengur vera skilyrði
þess að halda heimili í sveit. Hesta
eiga þó langflestir. Þótt Borgfirð-
ingar hafi löngum verið hesta-
menn góðiif kemur hrossaeign
þeirra á óvart.
Veiðijarðir eru þama margar.
En í ánum mun vera fólginn um-
talsverður tekjuauki fyrir héraðið.
Fáar sögur fara af annars konar
hlunnindum. Skógarhögg reiknast
ekki lengur til hlunninda eins og
forðum daga. Fáeinar jarðir em
setnar af eldra fólki sem hætt er
búskap en nýtur ellinnar í sínu
gróna umhverfi. Slíkt er því aðeins
unnt að dreifbýlið mun nú geta
boðið sambæriíega þjónustu við
það sem gerist í þéttbýli. En með
batnandi samgöngum dregur til
þess að sveitirnar verði eins konar
úthverfi.
Sumarbústaðir og orlofshús eru
allvíða, mun færri þó en í Mýra-
sýslu. Sums staðar hafa brottflutt-
ir reist bústaði í nánd við æsku-
heimili. Skólar em þarna nokkrir
og dreifðir um héraðið. Og stór-
iðja markar svipmót lífsins í einum
hreppnum. I öðrum er skógrækt
ríkisins með nokkur umsvif. Við-
gerðarverkstæði eru rekin á
nokkmm stöðum, mest til að þjóna
næsta nágrenni að ætla má.
Borgfirskt sveitafólk telst því til
margra stétta þegar öll kurl koma
til grafar.
Samgöngur em greiðar í hérað-
inu. Vafalaust nýtur það að
nokkru nálægðarinnar við höfuð-
staðinn.
Borgfirðingar hafa löngum búið
vel. Fyrstir urðu þeir til að hverfa
úr torfbæjunum og reisa steinhús.
Var þá gjarnan reynt að hafa þau
sem hæst og reisulegust! Framan
af öldinni gaf óvíða að líta betur
hýst bændabýli. En núlifandi
Borgfirðingar búa fæstir í gömlu
húsunum, enda mundu þau vart
uppfylla kröfur þær sem nú em
gerðar til íbúðarhúsa. Allur fjöld-
inn býr í tiltölulega nýlegum hús-
um. Raunar eru íslensk bændabýli
orðin hvert öðru áþekk, hvar sem
er á landinu. Öldin hefur fært með
sér jöfnuð: höfuðbólið og hjáleigan
teljast hvort tveggja til liðna
tímáns.
Höfundar textans eru margir.
Ég ræð það af góðu innbyrðis
samræmi kaflanna að þeir hafi
fengið haldgóð fyrirmæli um vinnu
þá sem hveijum þeirra var ætlað
að leggja af mörkum. Myndir
fylgja býli hveiju, bæði af jörð og
ábúendum, allt í lit. Myndimar af
bæjunum em þar að auki teknar
úr lofti. Þær sýna því allt í senn:
húsakost, ræktun, og einnig í
mörgum dæmum hvernig býli er
í sveit sett.
í stuttu máli sagt: Fróðleg
heimild en jafnframt vel læsileg
um sveitalíf og landbúnað á næst-
síðasta áratug 20. aldar.
Aðeins 100% hreinan
Floridana safa í
(------------------ )
umbúðum!
Munið orðaleitina!
^^terkur og
kJ hagkvæmur
auglýsingamióill!
playjpml»Iafol$»