Morgunblaðið - 23.10.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. OKTÓBER 1990
Er nú ekki nóg komið?
Aflntekjur á TOstu verði og þjOOarauOsmnt fisklskipa 1984-1989
Visitölur 1984 = 100
Fyrri grein
eftir Gylfa Þ. Gíslason
i
Fiskimiðin umhverfis landið eru
sú náttúruauðlind íslendinga, sem
mestu skilar í þjóðarbúið. Hlutdeild
sjávarútvegs í þjóðarframleiðslunni
hefur að vísu farið minnkandi á
undanförnum áratugum. Það er
ekki mjög langt síðan sjávarafurðir
námu allt að 90% af útflutningstekj-
um. Nú aflar sjávarútvegur um það
bil helmings þess gjaldeyis, sem
þjóðin hefur til ráðstöfunar. Þetta
hlutfall mun eflaust halda áfram
að lækka. Verði nýtt álver reist hér
á landi á næstunni, mun hlutdeild
iðnaðar í þjóðarframleiðslunni enn
aukast. Engu að síður er það auðvit-
að mjög mikilvægt, að fyllstu hag-
kvæmni sé gætt í rekstri sjávarút-
vegsins. í þeirri miklu og mikilvægu
umræðu, sem fram fer um stofnun
nýs álvers, telja menn sjálfsagt, að
megináherzla sé lögð á hagkvæmni
í þeim rekstri, auðvitað að nauðsyn-
legu tilliti teknu til umhverfísvanda-
mála. íslenzkur sjávarútvegur er
miklu stærra fyrirtæki en nýtt ál-
ver. En á það skortir, að innan sjáv-
arútvegsins og í þjóðmálaumræð-
unni yfírleitt fari fram vönduð um-
ræða um hagkvæmnina í íslenzkum
sjávarútvegi.
II
í grein, sem ég skrifaði í Morgun-
blaðið 12. september í fyrra, birti
ég línurit, sem Þjóðhagsstofnun
hafði gert að beiðni minni' um þró-
un verðmætis fískaflans annars
vegar og verðmætis fískiskipaflot-
ans hins vegar frá stríðslokum.
Myndin sýndi, að frá 1947 og fram
til 1970 urðu ekki gagngerar breyt-
ingar á hlutfallinu milli þessara
stærða. Eftir það seig á ógæfuhlið-
ina. Frá 1970-1987 jókst aflaverð-
mætið um 106%, en verðmæti flot-
ans hins vegar um 180%. Allt of
mikið var fjárfest. Hver króna, sem
varið var til fjárfestingar, bar
minnkandi arð. Aflinn var sóttur
með vaxandi tilkostnaði. Þjóðfélag-
ið sóaði verðmætum.
Fiskiskipaflotinn er áreiðanlega
alltof stór. Og hin mikla sókn þessa
stóra flota er þeim mun varhuga-
verðari, þegar haft er í huga, að
stærð t.d. þorskstofnsins er nú varla
meiri en hélmingur til tveggja þriðju
hluta þess, sem hún var á sjötta
áratugnum. Fjárfesting í físk-
vinnslustöðvum í landi er einnig of
mikil.
Sem betur fer varð stjórnvöldum
ijóst fyrir miðbik þess áratugar, sem
nú er að líða, að grípa varð í taum-
ana. Ríkisvaldið eitt er þess megn-
ugt að takmarka heildarsókn til
þess að vernda fískistofna. Þess
vegna hefur á undanfömum árum
verið komið á umfangsmikilli stjórn
á fískveiðunum. Án hennar hefðu
fískistofnarnir getað orðið fyrir
stórtjóni. Og óhagkvæmnin í rekstri
sjávarútvegsins hefði orðið enn
meiri. En með þessu er samt auðvit-
að ekki sagt, að fiskveiðistjómin
sé eins og hún eigi að vera. Hún
stuðlar ekki nægilega að vemdun
fískistofnanna. Og því fer víðs
fjarri, að hún tryggi nauðsynlega
hagkvæmni í rekstri sjávarútvegs-
ins.
III
í skýrslu um „Þróun sjávarút-
vegs“, sem Rannsóknarráð ríkisins
gaf út 1975 og samin var áður en
fiskveiðilögsagan stækkaði í 200
mílur, segir að „afkastageta fiski-
skipaflotans sé nú þegar meiri en
fullnægjandi, jafnvel þótt miðað sé
við, að íslendingar nýti einir botn-
fískstofnana á íslandsmiðum". Á
næstu tíu ámm hélt fískiskipastóll-
inn samt enn áfram að stóreflást.
Þegar allsheijarstjóm á fískveiðum
var tekin upp um miðjan níunda
áratuginn, var það gert fyrst og
fremst vegna þess, að fiskistofnarn-
ir vom taldir í hættu. En jafnframt
mátti öllum ábyrgum aðilum vera
ljóst, að flotinn var orðinn allt of
stór. Annað aðalsmarkmið físk-
veiðistjómarinnar, við hiið vemdun-
ar fiskistofnanna, hlaut því að telj-
ast að auka hagkvæmni rekstrarins
með því að minnka flotann. Hér
skal ekki um það rætt, að hversu
miklu leyti það markmið hefur
náðst að vemda fískistofnana. Það,
sem fyrir mér vakir nú, er að vekja
athygli á, að því fer fjarri, að hitt
markmiðið, að minnka fiskiskipa-
flotann, hafði náðst.
Ég hef beðið Þjóðhagsstofnun að
gera sams konar samanburð á verð-
mæti fískiskipafiotans og aflaverð-
mæti frá árinu 1984 og hún gerði
í línuriti því um þróunina frá
stríðslokum, sem ég gat um að
framan. Þetta línurit er sýnt í þess-
ari grein. { því kemur fram, að
verðmæti flotans hefur haldið
áfram að vaxa, eftir að allsherjar-
stjórn fiskveiðanna var tekin upp
1984. Verðmætið hefur vaxið um
30%. Aflinn hefur vaxið meira eða
um 45%. Hér ber þess auðvitað að
geta, að talsverður hluti af þessari
miklu verðmætaaukningu flotans á
rót sína að rekja til þess, að vinnsla
afla hefur flutzt úr landi í frystitog-
ara. Þeir eru vissulega mjög af-
kastamikil framleiðslutæki. En
samhliða komu þeirra hefur ónotuð
afkastageta í landi aukizt. Var hún
þó mikil fyrir. Með hliðsjón af því,
að flotinn 1984 var þegar orðinn
alltof stór, hefur mikil aukning
fískiskipaflotans síðan áreiðanlega
sumpart verið óþörf. í stað hag-
kvæmari veiðiskipa og vinnsluskipa
hefði þurft að leggja óhagkvæmum
skipum og draga úr óhagkvæmri
vinnsluaðstöðu í landi. Þetta hefur
ekki átt sér stað í nægilega ríkum
mæli. Þess vegna hefur verið um
þjóðfélagslega sóun að ræða.
Um það má eflaust deila, hversu
stóran flota þurfí til þess að veiða
það magn, sem heimilað er að veiða.
Enginn vafi getur þó leikið á því,
að flotinn er alltof stór. Til þess
að skýra, hvað of stór floti þýðir
fyrir þjóðarbúskapinn, má sem
dæmi nefna, að flotinn minnki um
30% og hver áhrif það hefði á helztu
liði breytilegs kostnaðar flotans,
veiðarfæri, olíu og viðhald.
í fyrra námu þessir útgjaldaliðir
flotans þessum upphæðum sam-
kvæmt skýrslum Þjóðhagsstofnun-
ar:
Veiðarfæri 2.432.000 kr.
Olía 3.262.000 kr.
Viðhald 3.440.000 kr.
Samtals 9.134.000 kr.
30% af þessari upphæð eru
hvorki meira né minna en 2,7 millj-
Gylfi Þ. Gíslason
í
f
„Það, sem hér þarf að
gerast, er, að heilbrigð
markaðsöfl knýi út-
gerðarmenn til þess að
leggja óhagkvæmustu
skipunum.“
arðar króna eða 44.000 kr. á hveija
fjögurra manna íjölskyldu í landinu.
Áuðvitað dettur engum í hug, að
hægt sé að minnka flotann í einu
vetfangi um þessa stærð. Og ekki
er víst, að þessi kostnaðarliðir, þótt
breytilegir séu, mundu minnka í
réttu hlutfalli við minnkun flotans.
En þá er því við að bæta, að hér
er aðeins um þijá af gjaldaliðum
flotans að ræða. Annar kostnaður •
útgerðarinnar mundi auðvitað
lækka í kjölfar minnkunar flotans.
Tilgangur þessara orða er alls
ekki að skýra frá neinum endanleg-
um tölum um, hvað það kostar þjóð-
arbúið að sækja hæfílegan afla með {
of stórum veiðiflota. Tilgangurinn
er sá einn að vekja athygli á þeirri
óumdeilanlegu staðreynd, að flotinn {g;
er alltof stór, að hann hefur haldið
áfram að vaxa þrátt fyrir allsheijar-
stjórn ríkisvaldsins á fiskveiðunum, |
og að slíkt hlýtur að kosta þjóðar-
búið verulegt fé. Hér er um að
k
Spornum gegn aukinni miðstýr-
ingu í heilbrigðisþjónustunni
eftir Láru Margréti
Ragnarsdóttur
Miðstýringarstjórn
Núverandi ríkisstjóm hefur ekki
tekist að leyna því innsta eðli sínu
að hún aðhyllist stóraukna miðstýr-
ingu á ýmsum sviðum. Slíkar áætl-
anir og aðgerðir hefur hún gjaman
gert undir yfírskyni hagræðingar.
Það hefur líka oftast verið yfírskyn
svonefndra félagshyggjumanna
(sósíalista) víða um lönd, sem und-
anfarin misseri hafa verið með
skottið á milli fóta sér þar sem lýðn-
um er nú ljóst að félagshyggjustefn-
an gengur ekki upp. Áðalástæða
hmns félagshyggjustefnunnar var
ekki skortur á miðstýringu og hag-
ræðingu heldur sú staðreynd að hún
tekur ekki með í reikninginn eða
misreiknar ýmsa mannlega þætti
sem em grundvöllur þess að hag-
kerfi hafi tilætluð áhrif. í ljósi hmns
félagshyggjustefnunnar og mið-
stýringaraflanna austur frá er með
ólíkindum að hérlend stjórnvöld
skuli ætla að fara þeirra leið við
endurskipulagningu heilbrigðis-
þjónustunnar.
Spítalabáknið
Nýjasta uppátæki heilbrigðisráð-
herra og undirsáta hans em áætlan-
ir um að setja alla þijá stóru spítal-
ana í Reykjavík undir einn hatt,
sameiginlega yfírstjórn. Stjóm
þessi er nefnd „samstárfsráð",
næstum sama nafni og nefnd sú
er sett var á laggimar fyrir nokkr-
um ámm til höfuðs Landakotsspít-
ala og hefur á ótrúlega skömmum
tíma næstum tekist að ganga frá
honum. Þó hlutverk hins fyrirhug-
aða miðstýringarvalds sé frekar
óljóst orðað, s.s. „að móta fram-
tíðarstefnu ..., gera þróunar- og
fjárfestingaráætlanir og stuðla að
sem hagkvæmastri verkaskiptingu“
er fyrirhugað hlutverk allt annað
og miklu beinskeyttara, þ.e. að ráð
þetta fær alræðisvald um það sem
mestu máli skiptir sem er skipting
tekjustofna allra þriggja sjúkrahús-
anna. Að auki er ráðherrann svo
hreinskilinn í miðstýringaráformum
sínum að hann upplýsir að auka
þurfí miðstýringuna enn frekar.
Hans hugmynd er sú að ráðið fjalli
um fjármál spítalanna í smáatriðum
(„fjalli nánar um fjárveitingar") og
jafnvel ráðskist með stöðuveitingar
(„haldi utan um það hvaða sérfræði-
þjónusta verður veitt“). Og fram-
tíðarmarkmiðið er heldur ekkert
leyndarmál: „... skref í þá átt að
um verði einhvern tíma að ræða
eina stofnun". Svo mörg voru þau
orð.
Úrelt og röng stefna
Sú ákvörðun að setja alla þijá
stóru spítalana undir eina sameigin-
lega yfírstjóm og síðar að sameina
þá alveg í eina stofnun er ekki í
samræmi við nýjustu þekkingu og
ríkjandi stefnu í sjúkrahúsmálum í
heiminum. Slíkur spítali yrði bákn,
skrifræðisófreskja af þeirri tegund
sem t.d. Svíar voru að byggja fyrir
20-30 ámm og em víti til að var-
ast (s.s. Huddinge-sjúkrahúsið í
nágrenni Stokkhólms). Stærð hans
yrði vafalaust meiri en 1.000 rúm,
öll stjómun og samskipti yrðu mjög
erfíð, seinvirk og ópersónuleg.
Flestir sérfræðingar álíta að heppi-
legasta stærð sjúkrahúss í dag sé
200-500 rúm, enda þjónusta alls
ekki eingöngu bundin við inniliggj-
andi sjúklinga. Fyrirhugað sjúkra-
húsbákn hefði að sjálfsögðu algjöra
einokun á allri spítalaþjónustu á
höfuðborgarsvæðinu og á öllu
landinu hvað varðar hátækniþjón-
ustu og ýmsar sérgreinar sem ekki
endilega þurfa að tengjast há-
tækni. Einungis einn valkostur
verður fyrir neytendur, sjúklingana,
og engir möguleikar á tilbreytingu
í rekstrarformi eins og nú er. Eg
leyfí mér því eindregið að vara við
þessum áformum, sem að flestu
leyti ganga gegn stefnu og hugsjón-
um Sjálfstæðisflokksins og er í al-
gjörri andstöðu við stefnu heilbrigð-
is- og tryggingamefndar hans.
Fleiri dæmi
Auðvelt er að nefna fleiri dæmi
um miðstýringaráráttu núverandi
ríkisstjómar á sviði heilbrigðismála
en plássins vegna verður nákvæm.
umfjöllun að bíða betri tíma. Um
síðustu áramót voru öll sjúkrasam-
lög landsins lögð niður og þjónusta
þeirra flutt í Tryggingastofnun
ríkisins í Reykjavík. Mikilvæg þjón-
usta var tekin af landsbyggðinni
og fjöldi manns missti vinnu sína
eða varð að leita í önnur störf, nauð-
ugt, viljugt. Þetta er talandi dæmi
um landsbyggðarstefnu ríkisstjórn-
arinnar.
’ Nýrri verkaskiptingu ríkis og
sveitarfélaga fylgir að allt starfs-
fólk sjúkrahúsa utan Reykjavíkur
verður ríkisstarfsmenn í stað þess
að vera starfsmenn sinnar heima-
sveitar. Strax hafa annmarkar
þessarar stefnur komið í ljós: óttast
er að mjög erfítt verði að manna
sjúkrahúsin undir þessu kerfi og
fjölmörg störf flytjist af lands-
byggðinni til Reykjavíkur.
Skipuð hefur verið sVokölluð
stjórn heilsugæslu. Þar er um að
ræða mjög valdamikla yfirstjórn,
allt frá fjármálastjórn til stöðuveit-
inga. Tilgangur þessara laga er
augljóslega að hafa öll völd á sömu
hendi í þessu kerfi og undirbúa að
setja heilbrigðisþjónustuna utan
sjúkrahúsa einnig á föst fjárlög á
sama hátt og gert hefur verið á
sjúkrahúsunum. Þannig verða sett-
ar takmarkanir á allan aðgang al-
mennings að sjálfsagðri og eðlilegri
þjónustu sem hann hefur keypt sér
rétt til með tryggingaiðgjöldum
sínum.
Af ofanskráðu verður auðveld-
lega séð að núverandi ríkisstjórn
fylgir eindreginni miðstýringar-
stefnu í heiibrigðismálum, stefnu
sem er algjörlega úrelt og búið er
að kasta fyrir róða í öllum þeim
löndum, sem við berum okkur sam-
an við, stefnu sem endanlega mun
Lára Margrét Ragnarsdóttir
„Sú ákvörðun að setja
alla þrjá stóru spítalana
undir eina sameigin-
lega yfirstjórn og síðar
að sameina þá alveg í
eina stofnun er ekki í
samræmi við nýjustu
þekkingu og ríkjandi
stefnu í sjúkrahúsmál-
um í heiminum.“
----------------------------- I
valda stórminnkaðri og lakari þjón-
ustu við sjúkt fólk þessa lands og %
óviðunandi vinnuaðstöðu fyrir
starfsfólk heilbrigðisþjónustunnar.
Höfundur er hagfræðingur og
gefur kost á sér í prófkjöri
Sjálfstœðisflokksins.