Morgunblaðið - 21.12.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐID FPSTUDAGUR 21. DESgMBER 199Q
Skagfirsk sagnalist
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Hannes Pétursson: Frá
Ketubjörgum til Klaustra.
Þættir, greinar og frásögur.
Sögufélag Skagfirðinga,
Sauðárkróki, 1990, 290 bls.
Hannes Pétursson, skáld, birtir
hér á bók átján „þætti, greinar og
frásögur". Þetta efni hefur verið
samið á síðustu tveimur áratugum.
Fimmtán þættir hafa áður verið
prentaðir í ýmsum ritum, en þó
sýnu flest í Skagfirðingabók, safn-
riti Sögufélags Skagfirðinga. Þrír
síðustu þættirnir (63 bls.) eru rit-
aðir á þessu ári og því næsta þar
á undan. Hafa þeir ekki áður verið
prentaðir.
Hannes Pétursson hefur áður
birt allmikið af skyldu efni. Bók
hans Rauðamyrkur (1973) er
mörgum minnisstæð, svo og þátta-
safn hans Misskipt er manna láni
I-III (1982-87). Að mörgu fleiru
sögulegs eðlis hefur Hannes lagt
hönd svo sem við útgáfu á ýmsum
ritverkum Sögufélagsins.
í þessari 1oók er um margt fjall-
að. Ornefnisins Skálamýri (í Tung-
usveit) er getið í Landnámu. Það
er löngu týnt og enginn veit með
vissu hvar það er að finna. í fyrstu
grein bókar leiðir Hannes sterkar
líkur að því hvar Skálamýri kunni
að vera. Um örnefnið Hraunþúfu-
klaustur er og stutt grein. í þriðju
grein dregur höfundur fram heim-
ild um hvenær hinar frægu Flatat-
unguijalir hafi verið fluttar í Bjarn-
astaðahlíð. í enn annarri grein
fjallar hann um aldur Reynistaðar-
bræðra sem úti urðu á Kili svo sem
frægt er. Er þar enn dregin fram
áður ókunn heimild. Nokkrar
greinar taka fyrir munnmælasagn-
ir eða skráðar sagnir frá eldri tím-
um. Leitar höfundur þá uppi öll
þau gögn sem varpað geta ljósi á
staðreyndir bak við sögnina. Þá
er hér að finna nokkrar frásagnir
af atburðum (slysförum og öðru).
Loks eru svo þættir um skagfirska
menn og konur: Svein Þorvaldsson,
skákmann, er fórst 14. desember
1935, Skaga-Pálma, Ólaf prest
Þorvaldsson, Eyjólf í Rein, Þang-
skála-Lilju, ísleif Gíslason, Jón í
Stapa og síðast en ekki síst aska-
smiðinn Stefán á Mallandi.
Það er í rauninni óþarft að
freista þess hér að gera einhvers
konar „úttekt“ á vinnubrögðum
Hannesar Péturssonar sem höf-
undar þjóðlegra fræða. Til þess eru
verk hans of kunn. Það sem við
mér blasir og sjálfsagt öllum les-
endum hans er þó fremur öðru
þrennt, svo að eitthvað sé sagt.
í fyrsta lagi er allt efni hans
skagfirskt. Það er vissulega ekki
af neinum héraðsrembingi eða of-
dýrkun á heimasveitinni, heldur
Hannes Pétursson
af hinu að meiri lærdóm er að
draga af gagngerri skoðun á litlum
bletti en þembingi yfir stórt svæði.
Öll verk Hannesar miða að því að
færa manninn nær sjálfum sér og
uppruna sínum. Það er skilnings-
leið hans. Engum dylst árangurinn.
í öðru lagi bera þessir þættir (og
aðrir sem áður hafa birst) aðals-
merki hins vandaða, nákvæma og
hugkvæma vísindamanns. Hann
leitar og leitar, kannar skjöl og
önnur gögn, ber saman, setur fram -
tilgátur og prófar. Nánast virðist
hann óþreytandi í spurn sinni.
Menn þurfa ekki lengi að lesa
þætti hans og greinar til að sann-
færast um að sú er raunin.
í þriðja lagi er svo hin listræna
framsetning. Hannes kann ís-
lensku betur en flestir aðrir. Hið
besta úr alþýðumáli leikur honum
á tungu. Mál hans verður íðilfag-
urt, hreint og tært og án tildurs,
í umgerð rökfastrar og skipulegrar
frásagnar.
Allt þetta veldur því að Hannes
Pétursson hefur lyft þjóðlegum
fræðum á hærra stig en menn
hafa átt að venjast. Þegar best
tekst til er frásögn hans og máls-
meðferð öll snilldarleg. Áhrif hans
eru þegar orðin nokkur og eiga
vafalaust eftir að aukast enn um
sinn.
Rugl í ríminu
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Rugl í ríminu
Prentverk: Prentsmiðjan Oddi
hf.
Útgefandi: Iðunn
Hvað er draumur? Hvað er raun-
veruleiki? Hér eru skil í milli ávallt
ákaflega óljós. Höfundur notfærir
sér þessa staðreynd, lætur gamalt
og nytt mætast, og úr verður ævin-
týr, sem aðeins orðið draumur get-
ur leyst.
Ung stúlka, Hildur, hlýtur
höfuðdjásn úr pússi móður. Því
fylgdi sú náttúra, að ekki mátti
bera, heldur aðeins eiga, og þann-
ig flytja frá ættlið til ættliðar í
kvenlegg. Hildur stenzt ekki freist-
inguna, setur djásnið upp. Hún
hverfur aftur í tíma. Reykjavík
verður lítið þorp, og á Öskjuhlíð
hittir hún pilt, Ljót Kynriksson,
nýkominn frá námi í Bessastaða-
skóla. Svo óík eru viðhorf þeirra,
piltsins og stúlkunnar, að þau telja
hvort annað úr álfheimi, hún hann,
hann hana.
Höfundur segir sjálfur frá sam-
skiptum þeirra, sögu nútímans, en
lætur fræðagrúskara, Símon Pét-
ursson finna gamalt handrit, sem
að vísu má ekki lesast fyrr en
2011, en grúskarinn stenzt ekki
freistingu foi’vitninnar, frekar en
stúlkan, og les sögu piltsins af
gulnuðum blöðum.
Höfundur lætur þessar sagnir
falla saman, einsog fíngur sem
læsast í bæn. Honum tekst þetta
ákaflega vel, gamalt og nýtt leikur
honum að jöfnu, svo úr verður list-
ræn heild. Hann er gamansamur.
Pilturinn átti vini á býlinu Kleppi,
líka stúlku þar í festum, og þegar
Ljótur segir frá því þá þykjast all-
ir skilja, ná áttum, en eru með
allt aðra mynd en pilturinn í kolli.
Að þessu leikur höfundur sér.
Við skiljum ekki rót okkar, og rót-
in heldur ekki, hvert greinamar
eru að teygja sig.
Hér er höfundur sem þorir að
setja sér takmark, glíma við það.
Rúnar Ármann Arthúrsson
Það gerir hann af mikilli fimi,
stíllinn tær og fagur, hlaðinn dulúð
og spennu.
Allur frágangur með miklum
ágætum. Bók fyrir þá sem hafa
gaman af að hugsa, þora að láta
sig dreyma. Til hamingju.
Ljóðið kemur og ljóðið fer
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir
Steinar Jóhannsson: Skrýtin
blóm, ljótar myndir og önnur
Ijóð. Skákprent 1990.
í bókinni era tuttugu og fjögur
ljóð, sem sýnast að efni til næsta
óskyld, en mynda samt eins og
óijúfanlega, leynda heild í lífsferli
skáldsins. Steinar yrkir um minn-
ingar frá bernsku, veðrabrigði, til-
gang lífsins, ástina, máttarvöldin
og mannleg samskipti. Hann er
skáld sterkra tilfinninga og næmi
hans fyrir litbrigðum lífsins ásamt
réttlætiskennd finnst mér vekja
óróa í sál hans og leita alltaf út í
ljóðunum.
Hann virðist ekki sætta sig við
firrta lífsmyndina eins og hún kem-
ur til hans, en einhvern veginn er
samt eins og hann bresti kjark til
þess að-beijast.
í öllum ljóðunum finnst mér hann
vera á millí þess óræða og þess sem
er. Hvernig ljóðið kemur og hvernig
ljóðið fer: ! Ljóðið rýfur hljóðmúr
/ nætur / götóttur hljóðkútur skell-
ir / í pollum (þungra haustdaga) /
ljóðið sinnir engum / boðum / langt
yfír hámarkshraða / eins og elding
/ af vettvangi /.
Það er sagt að ekki sé nauðsyn-
legt að skilja ljóð, heldur finna til
í þeim og um leið að láta sér líka
Steinar Jóhannsson
betur eða verr. Ég held að þetta
eigi við um ljóð Steinars, eða þann-
ig ná þau til mín. Orð hans virðast
oftast leita hnitmiðunar, en eitt-
hvert festuleysi í hugskoti skáldsins
veldur því að þau ná ekki alltaf því
flugi sem þeim er ætlað.
Á vissan hátt er skáldið næst
lesanda í sálmum sínum, sem eru
fáeinir og óregulega merktir.
Sálmur IV. / Ef þetta tregafulla
/ píanóverk / væra orð mín / þá
tileinkaði ég þau / þér / er snýrð
jörðinni / um möndul sinn / og blæst
lífi í æðar mínar / að eilífu /.
Þegar ástir og kvenfóik eru ann-
ars vegar leitar einhver efi milli
heitra tilfinninga og einlægnin virð-
ist leysast upp. Ef til vill er ljóðið
Nú eins konar samnefnari allra ljóð-
anna í bókinni:
Engar væntingar
ég hef engan áreiðanlegan landgang
til æðri veru
og hvað lesið verður úr
stjömum himna um líf
mitt hér á jörð
aðeins eitt sandkom
á allri þessari strönd er
boðafóll að steðja
þakka þér allt liðið
farðu og skildu mig einan
eftir því engar eru þær
mínar hendur að bera
eða halda enginn er minn
máttur að fylgja eða...
eða...
skildu mig hér einan.
Hvað um það, hreinskilni og oft
ráðleysi skáldsins orka sterkt á les-
anda, koma til hans aftur og aftur
og knýja á þá von að skáldið dragi
tjald óræðni frá og komi máttugri
í skáldskap sínum í næstu bók.
Steinar má ekki nema staðar hér.
Bókin er í snotru bandi.og hlífð-
arkápa sérstæð.
Postulínsalræði
__________Bækur________________
Kjartan Árnason
Bruce Chatwin: Utz. Skáldsaga,
117 bls. Unnur Jökulsdóttir og
Þorbjörn Magnússon þýddu.
Syrtlu-röð Máls og menningar
1990.
Sagan hefst á andláti Kaspars
Jóakims Utz, 7. mars 1974. Við
útförina mæta aðeins Orh'k vinur
hans og ráðskonan Marta. Staður-
inn er kirkja heilags Sigismunds
í Prag.
Sjö árum áður er ungur sagn-
fræðingur, sjálfur sögumaður,
staddur í Prag „til að skrifa grein
um söfnunarástríðu keisarans Rúd-
olfs II. á fágætum hlutum“, einsog
hann segir sjálfur. í leiðinni ætlaði
hann að gera sálfráeðilega úttekt á
ástríðusafnaranum. Þannig kemst
sögumaður í kynni við Utz — sjálf-
an Rúdolf samtímans. Utz var ákaf-
ur safnari postulínsmuna og átti
fágætt safn slíkra gripa, sem hann
fékk að halda þráttfyrir að alræðis-
hrammur kommúnista sópaði ann-
ars til sín öllu sem verðmætt gat
talist. Ekki er einfalt að rekja þráð
sögunnar þótt stutt sé. Þó ekki svo
að skilja að hann sé tætingslegur
eða útí móa heldur hitt að hvorki
Utz né söguþráðurinn eru allir þar-
sem þeir era séðir. Undir drep-
fyndnu yfirborði sögunnar leynist
harmleikur og hnignun stéttar sem
áður réð öllu en er nú rúin heiðri
sínum og völdum: aðalsstéttar Evr-
ópu sem stóð í blóma frammí byijun
þessarar aldar. Undir þessu sama
yfirborði leynist líka harmur þeirrar
þjóðar sem má búa við alræði á
öllum sviðum, háðsk ádeila á slíkt
stjórnarfyrirkomulag og ekki síður
á „frelsið“ fyrir vestan — sem lækn-
aði Utz af þrálátri útþrá en hann
varð þó að þefa af árlega.
Skömmu eftir miðja bók er aftur
komið þar í sögunni að Utz er lát-
inn fyrir nokkru og fer sögumaður
þá að kanna ýmsa þætti lífs hans
uppá nýtt — og er þá kominn nokk-
uð annar póll í hæðina: ýmislegt
kemur í ljós sem ekki er gefið upp
hér.
Þessi saga er drepfyndin einsog
áður segir en fyndnin er aldrei til-
gerðarleg eða sett fram sjálfrar sín
vegna. Samtöl, útlitslýsingar, hug-
renningar og einnig heilu senurnar
eru oft einfaldlega sprenghlægileg-
ar. En allan tímann lúrir undir sá
harmur sem nauðsynlegur er til að
skapa hlátrinum hljómbotn og
fyndninni dýpt.
Þær fáu persónur sem við söguna
koma eru bæði lifandi og skýrar,
og trúverðugar þráttfyrir neyðar-
leika sinn og einkennilegt hátterni.
Höfundur fetar sig stundum þétt
fram með girðingunni milli hins
trúverðuga og þess afkáralega en
er alltaf réttu megin. Hann sýnir
líka aðdáunarverða þekkingu á við-
fangsefninu: sögu postulínsins og
einstakra gripa, ennfremur sögu
evrópsks aðals og hefur þess utan
staðgóða þekkingu á umhverfi og
andrúmslofti í Tékkóslóvakíu á
þeim tíma sem sagan spannar.
Höfundurinn, Brace Chatwin,
var ekki búinn að skrifa margt þeg-
ar hann lést fyrir aldur fram í fyrra,
49 ára gamall. Reyndar hafði hann
skrifað talsvert í blöð og er safn
greina og annarra smátexta eftir
hann nýlega komið út í Bretlandi.
Hann vann til verðlauna þegar með
fyrstu bók sinni, In Patagonia, sem
út kom árið 1977. Það var þó ekki
fyrr en tíu árum síðar að hann vakti
athygli um víðan völl með skáldsög-
unni The Songlines og skömmu síð-
ar fylgdi hann henni eftir með Utz
og jók hún enn á hylli hans — sem
ekki er undarlegt að mínum dómi.
Bruce Chatwin ku ekki hafa verið
gefinn fyrir kyrrsetur. Þegar hann
lést var hann búinn að þramma um
allar heimsálfurnar, hugsanlega að
Suðurskautslandinu undanskildu,
og meðal annars dvalið í löndum
Austur-Evrópu einsog greinilegt er
í þeirri sögu sem hér er til umfjöll-
unar. Það er missir að slíkum manni
en ekki þýðir að fást um það —
fremur ástæða til að þakka það sem
hann þó komst yfir að skrifa.
Þýðing þeirra Unnar Jökulsdótt-
ur og Þorbjörns Magnússonar er
góð og afsannar þá fordóma mína
að tveggja manna þýðing hljóti að
vera verri en eins manns verk. Það
er eftirtektarvert hve orðaforði er
ijölbreyttur og margar þýðingar-
lausnir hugvitssamlegar. En það
sém kannski er mest um vert er
að þýðingin verður aldrei dragbítur
á húmor sögunnar — þvert á móti
ýtir orðafar hennar oft undir fyndn-
ina.