Morgunblaðið - 23.12.1990, Síða 26

26
• u • >’• !/;• <i ci/ s ;' ;•; r
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 1990
Til umhugsunar á aðventu
eftirÓlafOdd
Jónsson
Aðventan er í svartasta skamm-
deginu. Næturnar eru langar og
dimmar og jafnvel dagarnir ná því
ekki að verða bjartir. Sérhver veit
hve óörugg við verðum í myrkri.
Við þreifum okkur áfram til þess
að hrasa ekki. Þegar dimmt er
nægir ekki góð sjón. Augað þarfn-
ast ljóss til þess að sjá, ljóss að
utan.
Við vitum að það getur verið
myrkur í hjartanu af ýmsum
ástæðum. Þett myrkur er verra en
það sem ríkir í náttúrunni á þessum
árstíma. Fólk sér ekki veginn þeg-
ar myrkur hjartans tekur völd. Það
glatar lífsgleðinni og nærgætninni
gagnvart öðrum. Þegar myrkur
ríkir í hjartanu þörfnumst við ljóss
svo við rötum réttan veg. Páll post-
uli skrifaði hvatningarorðin:
„Vakna þú, sem sefur, og rís upp
frá dauðum, og þá mun Kristur
lýsa þér,“ til safnaðarins í Efesus.
(Ef. 5.14.) Hann hvatti þá til að
lifa sem börn ljóssins og sýna ná-
unganum umhyggju og kærleika.
Það má víða finna myrkur í lífi
fólks. Undanfarið hef ég leitt hug-
ann að því hvers vegna fólk svipt-
ir sig lífi á íslandi. Það er nauðsyn-
legt og óhjákvæmilegt fýrir samfé-
lagið að leita rökréttra svara við
þeirri spurningu, jafnvel þótt það
geti valdið sársauka. Ef litið er á
einstök tilvik þá eru svörin eins
mörg og viðkomandi einstaklingar.
Hver þeirra á sína sögu og að
baki sjálfsvígi geta legið margar
samorkandi ástæður, fremur en
einhver ein. Eftir sem áður er
hægt að greina viss hættumerki
sem einkenna ákveðna hópa
manna. Enda þótt enn sé ekki vit-
að nóg hefur rannsókn þessara
mála miðað áfram.
Eldri borgarar eru einn af
áhættuhópunum og til þess eru
ýmsar ástæður. Það er sjaldgæft
nú á tímum að eldra fólk búi með
fjölskyldum sínum og margir
þiggja opinbera aðstoð, þegar þeir
geta ekki bjargað sér sjálfir, ef
hana er þá á annað borð að fá.
Margt eldra fólk hefur glatað sjálf-
símynd sinni og réttu sjálfsmati
við verkalok og hefur á tilfínning-
unni að þá sé hvorki not né rúm
fyrir það. Þegar árin færast yfir
fara nákomnir að falla frá og ef
samskiptin við böm og fjölskyldu
eru veik endar það oft með félags-
legri einangrun og einmanaleika.
Sjálfsvígshættan er einkum mikil
meðal eldri karla, vegna þess að
umskiptin yfir í óvirka eftirlauna-
tilveru hafa reynst erfið og karlar
eiga erfíðara með að lifa hversdag-
inn af einir en konur.
Ekkjur, ekklar og fráskildir eru
annar áhættuhópur. Margar rann-
sóknir hafa sýnt að sjálfsvíg og
sjálfsmorðstilraunir eru mun tíðari
meðal fráskilinna og ekkjufólks en
í samfélaginu almennt.
Skilnaður eða hótun um skilnað
við maka, sambýlismann/konu eða
vin/vinkonu er einnig ástæða sem
nefnd er af þeim sem gert hafa
tilraun til sjálfsvígs, þegar þeir
gefa á því skýringu. Ahættan er
mikil í hópi miðaldra kvenna sem
eru einar eftir. Það getur verið
mjög erfitt að takast ein á við lífið
og þurfa að skapa sér nýjan lífsst-
íl. Reiði, beiskja og þunglyndi sigl-
ir þá oft í kjölfarið. .
Böm og ungt fólk frá sundmð-
um heimilum er einnig áhættuhóp-
ur. Margar rannsóknir hafa sýnt
að stór hluti ungra manna, sem
hafa svipt sig lifí, kemur frá heimil-
um, sem hafa sundrast vegna þess
að annað foreldrið hefur látist eða
skilnaður foreldra hefur átt sér
stað. Nýjar rannsóknir, sem m.a.
hafa verið gerðar í Danmörku,
gefa til kynna að erfiðar heimilis-
aðstæður geta vegið enn þyngra.
Þeir sem glíma við vandamál í
einkalífí, ofnotkun víns eða lyfja
mynda enn einn áhættuhópinn
bæði hvað varðar sjálfsvígstilraun-
ir og sjálfsvíg, sem eru oft framin
undir áhrifum vímuefna án þess
að vera skipulögð fyrirfram.
Áhættan verður enn meiri ef sá
sem misnotar vímuefni hefur orðið
fyrir áfalli, t.d. við skilnað, ást-
vina- eða atvinnumissi eða álíka
erfíða félagslega atburði. Vonleysi
og vanmetakennd vímuefnaneyt-
andans ríður þá stundum bagga-
muninn. Það má ætla að vínneysla
í hópi 15-24 ára karla, þar sem
sjálfsvíg eru hæst í heiminum á
íslandi, hafa aukist um 70% miðað
við nýjustu kannanir og segir það
sína sögu ásamt aukningu notkun-
ar eiturlyija.
Loks er vert að nefna þá geð-
veiku. í þeirra hópi er fyrst og
fremst hætta á sjálfsvígi, því sjálfs-
vígstilraun verður ekki skýrð út frá
alvarlegri geðveiki. Tölumar
sveiflast mikið, en nýjustu rann-
sóknir gefa til kynna að þær séu
mun lægri en áður var reiknað
með. I flestum löndum hefur sjálfs-
vígum meðal geðveikra fjölgað, en
það skýrir engan veginn hina miklu
aukningu" í sjálfsvígstíðninni al-
mennt.
Bilið milli lífs og dauða er afar
mjótt og sjálfsvígið er oft ekki
skipulagt. Þetta á ekki síst við um
ungt fólk sem reynir að svipta sig
lífí: Sálrænir erfiðleikar geta átt
Ólafur Oddur Jónsson
„Fjölhyggjan kann að
vera merki um frelsi og
umburðarlyndi í samfé-
lagi okkar. En spurn-
ingin er hvort þetta
umburðarlyndi sé ekki
einnig vitni um ringul-
reið og óöryggi.“
hlut að máli. Það er oft á leiðinni
niður í þunglyndi eða upp úr því
að menn svipta sig lífí. Mikið and-
legt og líkamlegt álag getur haft
áhrif á vissa áhættuhópa.
Ef við spyijum hvers vegna æ
fleiri karlar á aldrinum 15-24 ára
svipta sig lífí hér á landi og sjávar-
plássin hafa verið nefnd sérstak-
lega í því sambandi, þá gæti svar-
ið að hluta til verið fólgið í því að
tilveran sé um margt harðari nú
en áður. Mönnum fínnst ýmislegt
óyfirstíganlegt bg hafa ekki nægj-
anlega góð tök á að takast á við
vandamálin. Sumir ganga jafnvel
út frá því að lífíð eigi að vera auð-
velt, en svo er ekki. Aukin mennt-
un og velferð virðist ekki draga
úr sjálfsvígstíðninni nema síður sé.
Segja má að sjálfsvíg tengist bæði
vandamálum einstaklinga og sam-
félagsins og því lausari sem samfé-
lagsböndin eru þeim mun fleiri
svipta sig lífí. Maðurinn er félags-
vera og við höfum öll þörf fyrir
reglur og viðmiðanir samfélagsins
til þess að styðja okkur við og
skapa trausta umgjörð um líf okk-
ar. Jafnframt höfum við þörf fyrir
að vera við sjálf. Ef ójafnvægi
skapast á milli einstaklings og
samfélags aukast líkumar á sjálfs-
vígum. Ojafnvægið getur skapast
af því að samfélagið verður veik-
ara og glatar hæfni sinni til að
viðhalda þeim reglum og viðmiðun-
um, sem eru forsenda þess að
merin geti fundið til öryggis.
I samfélögum eins og okkar, þar
sem trúarleg gildi standa höllum
fæti, skapar tómið óöryggi, von-
brigði og kvíða, sem gerir lífíð
óbærilegt. Þetta er það anomie
(eða a nomos, regluleysi) sem
Emil Durkheim talar um, en hann
benti á að samfélagsaðstæður eða
siðferðilegt og sálrænt andrúms-
loft í samfélaginu geti aukið sjálfs-
vígstíðnina.
Innanmein nútímasamfélagsins
er annars vegar ofuráhersla á ein-
staklinginn og hins vegar sú stað-
reynd að trúarleg og siðferðileg
gildi eru á undanhaldi. Þjóðfélags-
þróunin er ör og hefur umtumað
öllum viðmiðunum án þess að nýjar
hafí komið í staðinn.
Það er ef til vill of djúpt í árinni
tekið að segja að ísland sé anom-
iskt samfélag, en eftir sem áður
hefur upplausn siðferðilegra gilda
átt sér stað á mikilvægum sviðum,
án þess að ný viðmið hafi komið
í staðinn.
Fjölhyggjan kann að vera merki
um frelsi og umburðarlyndi í sam-
félagi okkar. En spurningin er
hvort þetta umburðarlyndi sé ekki
OPW
í HAFWARFIRDI
Eftirtaldar verslanir hafa opiö
í dag frá kl. 10-18:
Verslanirnar Reykjavíkurvegi 50:
Leikbær
Skóhöllin
Sandra
Libra
Apex
Bílahomið
ogHárstofan
Einnig:
Herrahorniðy Reykjavíkurvegi 62
Bókabúð Böðvars, Reykjavíkurvegi 64
einnig vitni um ringulreið og óör-
yggi. Áherslan hvílir ekki lengur á
okkur, samfélaginu, heldur ein-
staklingnum. Sjálfið er orðið að
miðpunkti heimsins og það sem
hendir aðra er ekki áhugavert, ef
það snertir mann ekki persónu-
lega. Einstaklingurinn treystir því
alfarið á sjálfan sig og getur bug-
ast af eigin vandamálum og raun-
um.
Við verðum að reyna að hjálpa
þeim sem fínnst allar bjargir bann-
aðar og reyna að skapa hið góða
samfélag. Það verður að segjast
eins og er, að enginn vill svipta
sig lífi eða deyja yfirleitit, svo lengi
sem það er von um kærleika.
Reynsla af einstaklingum, sem
hafa reynt að svipta sig lífí, hefur
sýnt, að þeim finnst allt vonlaust
og finnst vera hjálparvana.
Fyrir ekki svo mörgum árum
var dauðinn kunnur gestur á öllum
heimilum. Böm sem fæddust um
síðustu aldamót urðu vitni að því
þegar foreldrar eða eitt systkin-
anna dó og það yfirleitt heima.
Nú 'missa menn sjaldnast ástvini
fyrr en þeir eru sjálfir komnir til
fullorðinsára. Dauðinn er þannig
sjaldgæfur gestur og fáir kynnast
honum náið. Við kynnumst honum
aftur á móti á annan hátt í fjölmiðl-
um oftast í glæpa- og ofbeldis-
myndum, þar sem hann verður
ópersónulegur og um margt óraun-
verulegur. Táknræn og raunveru-
Ieg merking dauðans rennur þann-
ig út í eitt bæði fýrir bömum og
fullorðnum. Dauðinn verður eitt-
hvað sem hendir aðra en ekki mig.
Sumir hafa jafnframt heillast af
dauðanum og leika sér að honum,
taka áhættu með lífsstíl sínum og
þátttöku í hættulegum leikjum og
íþróttagreinum. Dauðinn er þannig
gerður léttvægur .í gervisamfélagi
nútímans. Hugtök eins og „náðar-
gjöf lífsins“ eða „helgi lífsins“ hafa
enga merkingu í heimi þar sem
lífi er útrýmt óaflátanlega, bæði í
raunverulegUm heimi stríðsins, eða
þar sem menn búa við sult og seyru
eða í heimi kvikmyndanna mönn-
um til afþreyingar. Lífið getur
ekki verið sérlega mikilvægt þegar
þannig er farið með það.
Samkvæmt upplýsingum Hag-
stofu íslands sviptu 206 íslending-
ar sig lífi á árunum 1984-89 og
þar af 41 ungur maður á aldrinum
15-24 ára. Hvað heildina varðar
erum við um miðbik 33ja landa sem
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
hefur tölur frá, en sjálfsvígstíðnin
í hópi karla 15-24 ára er 31,2 á
hveija hundrað þúsund íbúa á ári
og hvergi hærri í heiminum. Meðal-
tal 33ja landa Alþjóðaheilbrigðis-
stofnunarinnar í þessum aldurs-
hópi karla er helmingi hærri. Ætla
má að sjálfsvígstilraunir séu 8-10
sinnum fleiri.
Þegar tilveran gengur úr skorð-
um liggur þessi hugsun nærri land-
anum. Nú er jafnvel talað um það
sem forréttindi einstaklings að
deyja þegar hann óskar þess. Þetta
viðhorf kom reyndar einnig upp
fýrr á öldum, bæði hjá rithöfundum
og heimspekingum. I dag eru svo-
kallaðir Exit-hreyfingar eða út-
gönguhreyfíngar til í heiminum,
þar sem barist er fýrir því að fá
þetta almennt viðurkennt. Rithöf-
undurinn Arthur Köstler sem svipti
sig lífí ásamt konu sinni 1983 var
í forsvari fyrir eina slíka í Bret-
landi.
En spumingin er þessi hvort
nokkur óski þess í raun og veru
að deyja. Er það ekki miklu frem-
ur svo að aðstæðumar knýja menn
í dauðann, vegna þess að dauðinn
virðist vera eina undankomuleiðin
úr óþolandi aðstæðum að mati við-
komandi! Það getur verið skiljan-
legt mannúðarsjónarmið að sjúkl-
ingar geti ekki lifað þolanlegu lífí
með banvæna og sársaukafulla
sjúkdóma. En að útvíkka þennan
„rétt“ í almennan rétt til að deyja,
þegar maður „óskar“ þess, stenst
engan veginn. Við göngumst þá
undan ábyrgð og kvittum fýrir alla
sektarkennd bæði frá persónulegu
og samfélagslegu sjónarmiði.
Við skulum miklu fremur gera
okkur ljóst að fyrir langflesta sem