Morgunblaðið - 23.12.1990, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 1990
Tónlistin hefur
verið mitt líf
— segir Árni Björnsson tónskáld, en hann er 85 ára í dag
eftir Guðrúnu- Guðlaugsdóttur
FINGURNIR leika fimlega
fram og aftur um nótnaborðið
og tónarnir spretta einn af öðr-
um uppúr hljómdjúpi píanósins.
Maðurinn við píanóið er Arni
Björnsson tónskáld. Hann hefur
samið ótalin lög og tónverk
fyrir píanó þó aldrei hafi hann
átt slíkan grip, utan einu sinni
í skamman tíma. En það píanó
þurfti hann að selja eftir
nokkra mánuði til þess að eiga
fyrir brýnustu nauðþurftum.
Píanóið, sem ég hlusta á hann
spila á þegar ég heimsæki hann
á heimili hans í Hörgshlíð 10 í
Reykjavík, er eign konu hans,
Helgu Þorsteinsdóttur. Hún og
systkini hennar fengu það í for-
eldrahúsum og það fylgdi henni
í hjónabandið og æ síðan. En
það vildi Arna til í hljóðfæra-
leysinu að hann var svo vel af
guði gerður að hann þurfti ekki
að sitja við hljóðfæri þegar
hann samdi tónverk sín. Hann
gat setið löngum stundum við
skrifborð sitt og kompónerað
án þess að hafa hljóðfæri við
höndina. Heilu tónverkin urðu
þannigtil innra með honum.
Hjá Áma fóru saman frábærar
tónlistargáfur sem hann fékk í
vöggugjöf, frábært næmi og
stálminni sem gerðu honum
kleift að nema á skömmum tíma
ótrúlega margt sem að tónlist
laut. En í blóma síns aldurs
varð hann fyrir fólskulegri árás
sem gerðu að engu þær glæstu
framtíðarvonir sem við hann
vora bundnar í tónlistarheimin-
um. Tveir menn réðust á hann
og félaga hans þegar þeir voru
á leið heim eftir kveðjutónleika
Sinfóníuhljómsveitar íslands í
Þjóðleikhúsinu, sem haldnir
voru í félagi við þýska lista-
menn. Eftir tónleikana var
haldið svolítið hóf í Þrúðvangi.
Eftir veru sína þar gekk Árni
ásamt félaga sínum upp í Þing-
holt, áleiðis að heimili sínu í
Mjóuhlíð 10. Við Bjargarstíg
urðu þeir fyrir hrottalegri árás
sem markaði Árna þau hörðu
örlög að verða aldrei samur
maður eftir.
Árni Björnsson tónskáld og Helga Þorsteinsdóttir kona hans.
lið einsog hann lysti og það var al-
mennt viðurkennt að hann væri
gæddur óvenjulegum hæfileikum.
Árni tók fullnaðarpróf vorið 1919
og var eftir það við nám í Gagn-
fræðaskólanum á Akureyri um tíma.
Þrátt fyrir sína frábæru námshæfí-
leika sinnti hann því námi ekki sem
skyldi. Betur hugnaðist honum
námsdvöl sem hann var nokkru síðar
sendur í til Sigurgeirs Jónssonar
píanóleikara. Eftir veru sína hjá Sig-
urgeiri var Árni viss um köllun sína.
Eftir það var honum brautin bein
en ekki að sama skapi greið. Krepp-
an var þá skollin á og teygði gráar
krumlur sínar inn í framtíðardrauma
þeirra sem ungir voru þá. Fátæktin
var líka hlutskipti þeirra flestra.
Aðeins þeir seigustu brutust til
mennta á þeim tíma.
Jafnvígur á fimm hljóðfæri
Árni gerðist fljótlega eftir heim-
komuna frá Akureyri organisti í
Garði og æfði kóra af kappi í sinni
sveit og nágrannasveitunum næstu
sex árin. En árið 1928 dró tiltíðinda
í lífi Árna Björnssonar. Þá um vorið
og sumarið fékk hann allgóða vinnu
og eftirtekjurnar komu í góðar þarf-
ir þegar hann fór suður til
Reykjavíkur til þess að nema tónlist
hjá Páli ísólfssyni. í fyrstu stefndi
hann á organistanámskeið, en Páli
varð fljótt ljós sérstaða Árna og
bauðst til að kenna honum endur-
gjaldslaust. Það gerði hann næstu
tvo vetuma. Árni tók þátt í flutningi
Alþingiskantötunnar undir stjórn
Páls Isólfssonar og lék þá á flautu,
þó aldrei hefði hann fram að þvi
leikið á það hljóðfæri. Eftir námið
hjá Páli stundaði Árni síðan nám í
tónlistarskólanum næstu fjóra vetur,
til vors 1935, en þá munu fyrstu
nemendur skólans hafa lokið námi.
Þegar Árni brautskráðist úr tónlist-
arskólanum taldi skólastjórinn, Páll
Isólfsson, hann jafnvígan á fimm
hljóðfæri, en í skólanum hafði hann
þó píanó og flautu sem aðalnám.
Árni skrifar nótur.
F.v. hljómsveitarfélagarnir Karl O. Runólfsson, Árni Björnsson, Þorvaldur Steingríms-
son og Jóhannes Eggertsson.
egar þessi hörmulegi at-
burður gerðist voru
Árni og Helga kona
hans búin að safna í
ferðasjóð fyrir Árna til
þess að hann kæmist út til Vínar-
borgar til frekara tónlistamáms og
var hann rétt ófarinn í þann leiðang-
ur. Áður hafði hann lokið prófi við
Royal Manchester Collegi of Music.
Til þess náms fékk Árni nokkum
styrk frá Tónlistarfélaginu í
Reykjavík. I skólanum hafði hann
flautu og píanó sem aðalnámsgrein-
ar, en lagði auk þess stund á kamm-
ermúsík, undirleik, tónfræði og
tónsmíðar. Hann stundaði námið af
kappi og lauk þriggja ára námi á
tveimur árum. Kostnaður við dvöl
Árna og nám á skólanum varð mun
meiri en nam fyrrgreindum styrk.
Það var konu hans að þakka að
hann gat lokið skólanum. Hún lagði
hart að sér við vinnu hér heima til
þess afla fjár svo hann mætti ljúka
náminu. Hún reyndi, en tókst ekki,
að fá menntamálaráðuneytið til þess
að veita Árna styrk. Þá brá hún á
það ráð að fá lán hjá einkaaðilum.
í viðtali við tímaritið Musica segir
Árni frá veru sinni í Manchester.
Hann kvaðst hafa stundað mikið
tónleika þar ytra og segir nokkuð
ítarlega frá þeim en er að sama
skapi fáorður um eigin tónsmíðar.
Þó segir hann í lok viðtalsins: „ís-
lensku þjóðlögin eru sá grunnur, sem
ég hef byggt á, þau standa hjarta
mínu næst.“
Hann var einlægur
og hrekklaus
í ævisögu Áma, Lífsfletir, sem
Björn Haraldsson kennari skráði,
kemur fram að Ámi var strax í
æsku ólíkur öðmm bömum. Björn
kenndi honum síðasta veturinn hans
í farskóla og segir hann hafa verið
svo næman að hann hafi getað þulið
hiklaust og orðrétt heila blaðsíðu
eftir að hafa litið yfir hana einu
sinni. Skólasystkini hans þurftu að
lesa námsefnið þrisvar sinnum en
hann bara einu sinni. Hann stytti
þeim leið með því að lesa fyrir þau
upphátt námsefnið og átti fyrir það
virðingu þeirra og þakklæti. Það
kom þó ekki með öllu í veg fyrir að
þau stríddu honum. „Hann var ein-
lægur og hrekklaus og 'raunar ber-
skjaldaður á því sviði,“ segir Bjöm
ennfremur.
Þó þungbær fötlun og seinna elli
hafi sótt hann heim stafar enn frá
Áma þessi bamslega einlægni. Bros
hans er svo milt og hlýtt að manni
dettur helst í hug aldrað jólabarn.
Það er heldur ekki fjarri sanni því
hann fæddist 23. desember 1905 í
Lóni í Kelduhverfi og er því 85 ára
í dag. Foreldrar hans voru hjónin
Bjarnína Ásmundsdóttir og Björn
Guðmundsson, bóndi og seinna
hreppstjóri. Árni var þriðji sonurinn
í hópi fimm barna þeirra sem upp
komust. Hann þótti í æsku óvenju-
Iegt barn en hann var orðinn ellefu
ára þegar hinir frábæru tónlistar-
hæfileikar hans komu í ljós. Nýtt
orgel hafði þá fyrir skömmu verið
keypt á heimilið og bróðir hans
Arngrímur, seinna læknir, hafði
fengið tilsögn í að spila á það. Þeg-
ar Arngrímur var ekki að spila var
orgelið alla jafna læst og móðir
þeirra bræðra geymdi lykilinn. Að-
eins hafði Árni þó fengið að snerta
orgelið. Um svipað leyti hafði Árni
fengið að fara með heimilisfólkinu í
Lóni til messu í Garði og hreifst
hann mjög af tónlistinni sem þar var
flutt. Þegar hann svo skömmu síðar
fékk leyfi til að spila á orgelið heima
hjá sér þá lék hann eftir minni, fjór-
raddað, fyrir allt heimilisfólkið, þau
lög sem við messuna höfðu verið
flutt. Fólkið hlustaði agndofa 1 og
eftir þetta fékk Ámi að spila á orge-
Meðfram náminu lék Árni í hljóm-
sveitum á veitingahúsum, m.a. í
Hafnarfirði og víðar.
Eftir að námi lauk hélt Árni áfram
að leika í hljómsveitum. M.a. lék
hann fyrir fyrir dansi á Hótel Akur-
eyri ásamt þeim Karli O. Runólfs-
syni og Þorvaldi Steingrímssyni. Við
þá iðju kom þeim félögum að góðu
gagni nótnasafn Árna sem þá þegar
var orðið mikið að vöxtum. Frá unga
aidri hafði hann safnað nótum og
hélt því áfram fram eftir ævi af
miklum áhuga. Á næstu árum lék
Árni í ýmsum hljómsveitum. Vegna
fjölhæfni sinnar gat hann gengið inn
nánast hvar sem var, þegar einhver
forfallaðist. Mörg stærstu kaffihúsin
og skemmtistaðirnir í Reykjavík
voru þá með erlenda hljóðfæraleik-
ara en Félag íslenskra hljómlistar-
manna, sem stofnað var árið 1932,
reyndi eftir föngum að greiða fyrir
íslenskum atvinnu-hljóðfæraleikur-
um. Þrátt fyrir fjölhæfni sína og