Morgunblaðið - 20.02.1993, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 1993
Vilborg Áma-
dóttír - Minning
Fædd 30. mars 1895
Dáin 11. febrúar 1993
Það er liðin næstum hálf öld síðan
ég varð þess aðnjótandi _að kynnast
Borgu á Bergsstöðum. Ég var ekki
nema sex ára snáði þegar ég var
sendur í sveit til Bergsstaða í fyrsta
sinn. Það var um mánaðamótin
maí/júní 1945, stytjöldinni í Evrópu
.var rétt lokið og hermennimir voru
að taka sig upp í Reykjavík. Aðkom-
an að Vatnsnesinu og Bergsstöðum
hefur verið mér ógleymanleg síðan.
Snjóa hafði ekki alveg leyst og víða
mátti sjá snjóskafla niður undir sjó.
Bflvegur frá Hvammstanga til
Bergsstaða var víða mjög slæmur
og lá hann á sjávarbökkum frá
Sauðadalsá til Bergsstaða og var
hann oft illa fær á vorin og eftir
veðurham. Pétur Teitsson, nýlega
látinn seinni eiginmaður Borgu, var
kominn til Hvammstanga á trillunni
sinni ásamt fleirum til að sækja
mig og sinna öðram erindum í
kauptúnið. Um þessar mundir var
Vatnsnesið mjög ólíkt því sem nú
ier. Búið var á nánast öllum bæjum
og eyðibýli vora örfá. Ég held að
mér hafí verið sagt frá einum tveim-
ur, enda örreytiskot. Öll afkoma
fólks byggðist á sauðíjárrækt og
mjólkurframleiðslu til heimanota.
Flestir bæir vora torfbæir, a.m.k.
að hluta til. Þetta var veröld Borgu
og hennar fólks fram að miðri þess-
ari öld. íslenskur landbúnaðarheim-
ur lítið breyttur í langan tíma, ára-
tugi eða aldir um sumt.
Þegar til Bergsstaða var komið
s og áhöfn Péturs Teitssonar gekk til
bæjar úr vör, tók ég strikið að þeirri
byggingu, sem ég taldi vera vistar-
verar fólks, en það var lítil skemma
úr bárujámi. Þá kom Borga út úr
göngum á torfbæ og bauð mig vel-
kominn. Torfbærinn hafði baðstofu
og ýmsum vistarveram á að skipa,
en þær vora tengdar saman með
torfgöngum. Einnig var samgengt
við fjós og hlöðu. Þetta var heimur
Borgu öll hennar uppeldis- sem
blómaár á Bergsstöðum í tveimur
hjónaböndum, en fyrri mann sinn,
Daníel, missti hún eftir að þau höfðu
eignast fimm böm, en þijú eignað-
ist hún með Pétri, bróður Daníels.
Tvö þeirra vora undir tvítugu, Daní-
el og Vilborg, þegar ég kom og
dvöldust á Bergsstöðum þann tíma,
sem ég var þar.
Fædd 4. október 1900
Dáin 5. febrúar 1993
í utanverðum Blöndudal stendur
bær undir framhlaupi úr austurhlíð-
inni og vekur athygli vegfarandans
fyrir myndarlegar byggingar, vel
' ræktuð tún og vöxtulegan skóg upp
frá bænum. Þama sést afrakstur
handtaka Önnu Margrétar Sigur-
jónsdóttur og fjölskyldu hennar. Nú
er hún dáin, háöldrað kona, en skóg-
urinn vex og vitnar um áhugamál
hennar og hveiju samhent fyölskylda
fær áorkað.
Anna fæddist 4. október 1900,
dóttir hjónanna Siguijóns Jóhanns-
sonar, bónda í Mjóadal, og konu
hans, Ingibjargar Jónsdóttur af
Móbergsætt. Móðurmóðir Önnu var
Anna Pétursdóttir frá Refsstöðum.
,Önnu minnist ég fyrst sem húsmóð-
ur á stóra heimili þeirra Hólahjóna,
minnist hennar sem góðs granna
og góðrar frænku. Hún sinnti sínu
hlutverki hljóðlát en einörð. Slflct
fólk er löngum drýgst til starfa.
Eiginmaður hennar var Bjami
Jónasson, kennari, fræðimaður og
bóndi í Hólum í Blöndudal. Þau giftu
mig 1923, hófu búskap ájörðinni og
bjuggu þar rausnarbúi til þess er
eitt bama þeirra, Jónas, tók við
Alveg frá og með fyrstu stundu
tók hún mér sem syni sínum og leit
ég á hana sem móður mína á vissan
hátt, ekki síst eftir að foreldrar
mínir skildu og ég varð hálfáttavillt-
ur með húslykilinn um hálsinn. Aldr-
ei hreytti hún í mig hnjóðsyrðum
þótt oft hafi verið ástæða til, en
beindi mér til betri vegar með hlýju
og kærleika. Með brosi og yfirveg-
uðu fasi kom hún sínum umvöndun-
um til skila með góðum árangri.
Reyndar var allt fólk Borgu á Bergs-
stöðum mér ákaflega vinveitt einnig
og þá alveg sérstaklega maður
hennar, sem leiðbeindi mér um alla
skapaða hluti. Ég verð að teljast
ákaiflega heppinn að hafa mátt
dveljast með þessu fólki, en sjö urðu
þau sumrin, sem ég dvaldist þar á
bæ.
Þann tíma sem ég dvaldist á
Bergsstöðum gerðust miklar breyt-
ingar í atvinnuháttum og búskap.
Vélvæðing hóf innreið sína á öllum
sviðum og alls staðar byggði fólk
nútíma-húsnæði og torfbæimir
hurfu. Fyrst þegar ég var á Bergs-
stöðum var hey allt slegið með orfí
og ljá, sem smám saman urðu að
víkja fyrir sláttuvélinni. Hey var
allt handrakað í garða, sem snúið
var með hrífunni. Ég man þá daga,
þegar sólríkt var og þurrkur, að
allt að tíu manns var í einni sveit
að rifja. Þá var að sjálfsögðu Borga
með og stundum móðir hennar Vil-
borg. Slíkt verk var félagsleg fram-
kvæmd, sem var skemmtileg á fal-
legum degi. Á bænum vora um sinn
ljórar kynslóðir. Slíkt fer nú að
heyra fortíðinni til.
Á sjöunda áratugnum kom ég
nokkram sinnum í heimsókn, en þá
var skammt í að þau hjónin brygðu
búi og flyttust á Hvammstanga.
Höfðu þau þá búið tvíbýli á Bergs-
stöðum á annan áratug með Pálma
Jónssyni og konu hans Ingibjörgu,
en hún er dóttir Borgu og fyrri
manns hennar.
Á mörgum áram mínum erlendis
var mér oft hugsað til Bergsstaða-
hjónanna og lét ég reglulega í mér
heyra með nokkram orðum. Síðar
gafst mér tækifæri að heimsækja
gömlu hjónin á heimili sínu á
Hvammstanga áður en Borga varð
fyrir alvarlegu áfalli, sem leiddi til
sjúkrahúsdvalar hennar fram að
dauðadegi í hárri elli, nærri tíræð
11. febrúar sl.
búi. Hann innréttaði þeim litla íbúð
uppi á lofti þar sem vel sá yfir dal-
inn, ána og skóginn í hólunum. Hjá
þeim var gestkvæmt og vel við gest-
um tekið. Anna hélt áfram ræktun-
arstarfi sínu, bæði tijárækt og mat-
jurta. Henni þótti gott að búa að
sínu og heppnaðist vel að geyma
grænmeti.
Hún var nettvaxin, sérlega létt í
spori og ósérhlífín. Hún var svip-
hrein og glaðleg en stillileg. Hún
sást ekki flana að verkum eða orð-
um. Það var styrkur hennar. Þess
vegna muna samferðamenn hennar
betur það sem hún sagði og handar-
verk hennar sjást skýrar. Hólahjón-
in o g heimili þeirra vora einn traust-
asti stólpi tilverannar í æsku minni.
Tíðar ferðir mínar á heimili þeirra,
minningar um þau að koma af rútu
úr Akureyrar- eða Reykjavíkurferð-
um, fólk að koma úr Blönduóssferð
á hríðarkvöldum, sunnudagsferðir
fram í Hóla í sumarblíðu, útileikir
með Óla, yngsta bróðumum, en
þeir fullorðnu inni við skraf áður
en horfíð er heim til málaverka.
Ekki síst var eftirminnilegt að
ganga með Önnu í skóginum, þar
sem hún hafði átt svo mörg spor
og þar sem Bjami snyrti til og sló
með orfinu sínu hvert sumar. Þau
Öllum ættingjum hennar og
venslafólki votta ég mína innileg-
ustu samúð. Ég fer nokkuð nærri
um það hvaða tilfinningar eftirlif-
endur bera í bijóstum þegar þessi
sómakona er kvödd. Guð blessi
minningu hennar.
Jónas Bjamason.
Móðir mín Vilborg Ámadóttir,
fyrram húsfreyja á Bergsstöðum á
Vatnsnesi, andaðist 11. febrúar sl.
Hún var fædd 30. mars 1895 að
Litla Fellsaxlarkoti í Borgarfirði,
dóttir hjónanna Vilborgar Pálsdótt-
ur og Áma Magnússonar frá Efra-
skarði. Hún var yngst fimm systk-
ina. Foreldrar hennar slitu samvistir
og heimilið leystist upp og bömin
fóra í fóstur nema móðir mín er
fluttist ásamt Vilborgu og Halldóri
Ólafssyni norður í Húnavatnssýslu.
Mamma var þá á þriðja ári. Þegar
norður kom var ekki um fastan
dvalarstað að ræða fyrstu árin en
Vilborg réðist til starfa á sveita-
heimilum þar sem hún gat haft dótt-
urina með sér. Halldór sinnti þeim
störfum sem hann gat fengið þann-
ig að þau vora sjaldan á sömu bæj-
um og var því ekki um heimilishald
að ræða fyrr en mamma var 13 ára
gömul að Vilborg og Halldór byggðu
bæinn Framnes á Hvammstanga.
Það var mikill fögnuður hjá mömmu
að geta átt fastan samastað.
Vilborg og Halldór eignuðust þijá
syni og fóra tveir þeir eldri í fóstur
en sá yngsti ólst upp í foreldrahús-
um. Á þessum áram vora lífsskil-
yrði hörð og víða var mikil fátækt
og kröfumar því ekki meiri en það
að gott þótti að geta fætt og klætt
fjölskyldu sína.
Á uppeldisáranum varð móðir
mfn að vinna hver þau verk sem
að höndum bar. Hún kunni vel til
verka strax á bamsaldri. Ekki vora
efni til þess að hún gæti komist í
skóla. En hún bar þá þrá í bijósti
að fá að læra. Þar við sat. Hún var
mjög bókhneigð, ljóðelsk og söng-
hneigð og kunni mikið af vísum ljóð-
um og lögum.
Vilborg giftist Daníel Teitssyni
frá Bergsstöðum 12. september
1915. Þau stofnuðu heimili á
Hvammstanga en fluttu að Flat-
nefsstöðum á Vatnsnesi vorið 1914
og bjuggu þar í fjögur ár. Þau fluttu
til Hvammstanga 1918 og vora þar
til vorsins 1920 að Daníel og Pétur
bróðir hans keyptu Bergsstaði eftir
lát föður þeirra og hófu þeir búskap
á jörðinni.
Faðir minn veiktist og lést 22.
febrúar 1923. Móðir mín stóð þá
ein uppi með 5 böm, það elsta 9
ára_ gamalt.
Á þeim tíma var ekki annað séð
studdu hvort annað langa ævi, en
Bjami dó fyrir níu áram. Þá höfðu
þau dvalist nokkum tíma í þjónustu-
íbúð sem þau keyptu við Héraðshæl-
ið, en síðan fékk Anna herbergi á
sjálfu hælinu.
Böm þeirra hjóna urðu sex: Ingi-
björg, fædd 10. maí 1925, Elín,
fædd 23. september 1927, Jónas
Benedikt, fæddur 4. mars 1932,
Kolfinna, fædd 30. maí 1937, Sigur-
jón fæddur 10. ágúst 1941, og Olaf-
ur Snæbjöm, fæddur 29. febrúar
1944. Þau era öll á lífi nema Sigur-
jón sem dó á fimmta ári. Innilegar
samúðarkveðjur til Hólafólks frá
okkur í Ártúnum.
Heiðmar Jónsson.
Anna Siguijónsdóttir var fædd í
Hvammi í Laxárdal í Austur-Húna-
vatnssýslu en fluttist þaðan ung
með foreldrum sínum og átti
bemsku sína og æsku í Finnstungu
í Blöndudal og Eiríksstöðum í Svart-
árdal. 14. júlí 1923 giftist hún
Bjama Jónassyni (f. 24. febrúar
1891, d. 26. janúar 1984) og saman
reistu þau bú í Blöndudalshólum,
sem þau stóðu fyrir til 1960, er
Jónas sonur þeirra tók við jörðinni.
Þau bjuggu þá enn um skeið í Hól-
um, en fluttust svo að Hnitbjörgum
við Héraðshælið á Blönduósi og á
þeim stað eyddu þau ævikvöldinu.
Þegar Anna og Bjami keyptu
Blöndudalshóla og gerðust þar
bændur á giftingarári sínu var hús-
freyjan rúmlega tvítug og hafði
en að heimilið hlyti að leysast upp
og tvístrast. Pétur, sem þá var á
vertíð í Vestmannaeyjum, skrifaði
mömmu og bað hana að gera engar
breytingar fyrr en hann kæmi heim.
Með það bréf í höndum varð það
að samkomulagi að sveitaryfirvöld
létu málið kyrrt liggja til vors. Vin-
ir og velunnarar veittu heimilinu
stuðning á einn eða annan hátt og
kom það sér vel og auðveldaði það
að hægt var að halda öllu óbreyttu.
Um vorið tók Pétur við bústjóm
hjá mömmu og síðar tóku þau sam-
an. Þau giftu sig 2. júní 1940. Þau
eignuðust þijú böm og allan hópinn
var hægt að ala upp án þess að
sundra honum. Oft við lítil efni en
við bömin nutum mikillar hlýju og
alúðar.
Þetta var stórt heimili. Auk okkar
bamanna var föðuramma mín á
heimilinu frá 1920 þar til hún lést
1957. Þá var móðuramma mín á
Bergsstöðum frá 1940 til dánar-
dægurs 1954.
Það fór því ekki hjá því að
mamma hafði mikið að gera. En
ekki man ég eftir því að hún kvart-
aði. Hún var létt í lund og raulaði
oft við vinnu sína og við bömin.
Hún kenndi okkur að hjálpa til. Og
mikið var unnið og húsmóðirin virt-
ist óþreytandi við heimilisverkin sem
vora bæði mikil, margbrotin, og
erfið á þeim tíma.
Bergsstaðahjónin vora gestrisin
og var hlýlega tekið á móti fólki og
tjaldað því besta sem til var á hveij-
um tíma. Þegar nætuigestir vora
var ekki hikað við að ganga úr rúmi
til að sem best færi um gestina.
Allt þetta þótti sjálfsagt. Ekki var
nóg að sjá bömunum fyrir fæði og
fatnaði. Það þurfti að sjá þeim fyrir
ekki hleypt heimdraganum svo
neinu næmi, en bóndi hennar var
liðlega þrítugur, hafði ungur lokið
námi við nýstofnaðan Kennarahá-
skóla íslands í Reykjavík og þegar
í stað hafið fræðslu- og uppeldis-
störf á æskuslóðum sínum í Svína-
vatns- og Bólstaðarhlíðarhreppum í
Austur-Húnavatnssýslu. Á þessum
tfmum léku sterkir straumar breyt-
inga um íslenskar byggðir, þar var
andblær nýs aldarfars og áður
óhugsandi tækifæri í augsýn til
framfara og batnandi mannlífs. ís-
lensk alþýða var sem óðast að ganga
fræðslu. Þótt mamma nyti ekki
menntunar bjó hún yfir miklum
fróðleik til að miðla. Húu kenndi
okkur kristnifræðin. Og hún kenndi
okkur að lesa, skrifa og reikna. Hún
kenndi okkur ljóð og lög og margt
fleira sem gagnlegt gæti reynst.
Hún yildi búa okkur sem best úr
garði. Farskóli var í sveitinni en
fáir vora þeir staðir sem treystu sér
til að hafa skólann til húsa. Þá var
ráðist í það 1925 að fá skólann að
Bergsstöðum. Hann stóð í 10 vikur.
Þriggja stafgólfa baðstofa þar sem
inni vora 6 rúm var eina vistarvera
heimilisins og þar fór kennslan
fram. Böm af næstu bæjum sóttu
skólann og höfðu sum þeirra aðset-
ur heima nema um helgar. Og ekki
var slegið stöku við. Ég man að
einu sinni var mamma kennaranum
ósammála en það var um það hvort
kenna ætti á sumardaginn fyrsta.
Það vildi mamma ekki og við það
stóð. Tveimur áram síðar var far-
skóli aftur í 8 vikur en þá var hægt
að nota skála 9-10 ferm. að stærð
í framhýsi sem kennslustofu en jafn-
framt varð skálinn að vera svefn-
staður kennarans. Þetta var öll
skólagangan sem við tvö elstu böm-
in nutum. Að öðra leyti var lesið
utan skóla með hjálp heima.
Mömmu þótti vænt um ef við
gátum aflað okkar frekari mennt-
unar. Þegar ég fór í Héraðsskólann
á Laugum þá 22 ára gamall gekk
hún með mér á leið. Hún fagnaði
þessu en þótti miður að geta ekki
stutt bömin sín til náms fjárhags-
lega og segir svo: „en ég get beðið
fyrir ykkur". Ég efa það ekki að
bænimar hennar mömmu hafa verið
okkur mikils virði og mikill styrkur
á lffsleið okkar.
Mamma var húsfreyja á Bergs-
stöðum í 52 ár. Miklar breytingar
urðu á þessum tfma. Gamli torfbær-
inn lauk hlutverki sínu og ný hús
vora byggð. Ræktunin útrýmdi
engjaheyskapnum. Vélar konu í stað
orfsins og hrífunnar. Innanhúss
urðu einnig miklar breytingar. Ekki
þurfti lengur að sitja við að gera
skófatnað á alla fiölskylduna og
halda honum við. Tóvinnan lét und-
an síga. Ýmis tæki komu til að létta
störfín innanbæjar. Rafmagnið tók
við af olíuljósum og taðeldavélinni
og hlóðaeldhúsinu og margt fleira
mæti telja.
Árið 1947 urðu þær breytingar
að móðir mín og Pétur drógu saman
seglin og Ingibjörg systir mín og
maður hennar Pálmi Jónsson fluttu
að Bergsstöðum og tóku við hálfri
jörðinni. “
Árið 1972 hættu eldri hjónin bú-
skap, skiptu á jörðinni við Hjálmar
Pálmason og konu hans Guðlaugu
Sigurðardóttur og húsi þeirra á
Hvammstanga og fluttu þangað.
út úr jarðhýsum sínum, rétta úr sér
og ná áttum. í hverri byggð vora
vormenn íslands að verki og Bjami
Jónasson var þegar orðinn virtur í
þeirra hópi er þau Ánna hófu upp-
byggingu bús síns í Blöndudalshól-
um. Ekki er ofsagt að hann hafi
átt dijúgan hlut í að leiða kynslóðir
samferðamanna sinna til skóla-
göngu, félagslegra framfara og
bættrar verkmenntunar, og það
kann að vera að Önnu hafi vaxið
það nokkuð í augum að verða föru-
nautur hans. Hafi svo verið, þá átti
hún eftir að sanna svo að ekki varð
um villst hver vormaður Islands hún
var sjálf. Þau tóku við gömlum
bæjarhúsum og búskap í þeim dúr
er verið hafði um aldir í sveitum,
byggðu þegar myndarlegt íbúðar-
hús, hýstu jörðina að öðra leyti og
breyttu henni smám saman í nútí-
malegt fyrirmyndarbýli, sem þau
sátu með reisn í nær íjóra áratugi.
Anna og Bjami eignuðust sex
böm og era fimm á lífí: Ingibjörg,
fædd 1925, Elín, fædd 1927, Jónas,
fæddur 1932, Kolfinna, fædd 1937,
og Ólafur Snæbjörn, fæddur 1944.
Soninn Siguijón, sem fæddur var
1941, misstu þau fjögurra ára gaml-
an.
Lengst af var Bjarni að heiman
mikinn hlpta hvers vetrar vegna
starfa sinna og það kom í hlut Önnu
að hafa búsforráð í orðsins fyllstu
merkingu. Þeim störfum sinnti hún
svo að af bar í hæglátu dagfari sínu
og af því hyggjuviti sem glöggu
fólki ávinnst af striti kynslóðanna,
enda var hún ekki verkhrædd kona
Aima Margrét Sigur-
jónsdóttir - Minning
í
í
í
í
í