Morgunblaðið - 21.04.1993, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. APRÍL 1993
Ræða Jóhannesar Nordals á ársfundi Seðlabankans í gær
FRAMHALD AF MIÐOPNU
höft voru afnumin og neytendum
buðust nýir lántökukostir á fijáls-
um markaði, þar sem innlánsstofn-
anir, greiðslukortafyrirtæki, verð-
bréfafyrirtæki og fleiri kepptu um
viðskipti þeirra. Við þetta bættust
síðan stórauknir lántökumöguleik-
ar hjá hinu opinbera húsnæðislána-
kerfi, sem tók stökkbreytingum á
þessu sama tímabili, fyrst með
lánakerfinu frá 1986 og síðan með
húsbréfakerfinu og vaxandi félags-
legum lánveitingum með stórlega
niðurgreiddum vöxtum. Þannig
hafa breyttar aðstæður á lánsfjár-
markaðnum samfara aðgerðum
ríkisvaldsins hvort tveggja stuðlað
að skuldaaukningu heimilanna og
þar með meiri neyzlu en þróun ráð-
stöfunartekna hefur gefið tilefni til.
Tiltækar tölur benda til þess, að
síðastliðin þtjú ár hafi skuldaaukn-
ing heimilanna umfram fjársparnað
þeirra jafngilt að meðaltali um 4%
af landsframleiðslu. Og jafnvel þótt
fjármagnsmvndun lífeyrissjóðanna
sé bætt við sparnað heimilanna,
nær fjársparnaður heimilageirans
ekki 1% af landsframleiðslu aðjafn-
aði þessi ár. Af þessu má draga
þá ályktun, að brýnt sé að leita
allra leiða til þess að hvetja heimil-
in til þess að draga úr skuldasöfnun
og auka fjárhagslegan sparnað,
enda leggja þau í flestum þjóðfélög-
um til verulegan hluta þess sparn-
aðar, sem nýttur er til fjárfestingar
fyrirtækja og opinberra aðila, og
svo þyrfti einnig að vera hér á landi.
Er því full ástæða til þess, að fram
fari kerfisbundin athugun á því,
hvaða heildaráhrif skattareglur um
sparnað og vexti ásamt margvís-
legri fyrirgreiðslu ríkisins á sviði
húsnæðislána hafa á hreinan fjár-
sparnað hér á landi, og leita leiða
til úrbóta.
Fjárhagsstaða ríkis-
sjóðs áhyggjuefni
Verulega dró úr hallarekstri
ríkissjóðs á síðasta ári, og lækkaði
hrein lánsijárþörf hans úr 3,8% af
landsframleiðslu árið 1991 í 1,9%.
Má þakka þennan árangur strang-
ara útgjaldaaðhaldi og mun minni
aukningu gjalda umfram fjárlög
en viðgengizt hefur árum saman.
Engu að síður er fjárhagsstaða rík-
issjóðs áhyggjuefni, enda hefur
verið umtalsverður halli á ríkis-
rekstrinum samfellt síðastliðin átta
ár, og nema skuldir ríkissjóðs nú
tæpum 40% af landsframleiðslu og
munu hækka enn verulega á þessu
ári. Vegna hinna miklu skulda þjóð-
arbúsins út á við er óhjákvæmilegt
að halda áfram þeirri stefnu að fjár-
magna meiri hlutann af lánsfjár-
þörf ríkissjóðs á innlendum mark-
aði. Á meðan svo er ástatt í ríkis-
fjármálunum og skuldasöfnun
heimilanna heldur áfram, að veru-
legu leyti fyrir milligöngu hins op-
inbera húsnæðislánakerfis, er ólík-
legt að vextir lækki nægilega til
þess að hafa æskileg áhrif á hag-
vöxt og atvinnustig.
Einnig er ástæða til þess að
íhuga tilgang og áhrif ríkis-
ábyrgða, en á þær hefur áður verið
drepið á þessum vettvangi. Því skal
vissulega ekki haldið fram, að ríkis-
ábyrgðir geti ekki átt fullan rétt á
sér og jafnvel verið nauðsynleg
tæki til þess að tryggja íjármagn
til brýnna þarfa og með viðunandi
kjörum, sérstaklega á erlendum
lánamörkuðum. Ofnotkun ríkis-
ábyrgða til þess að hvetja til fjár-
festingar, hvort sem er á vegum
fyrirtækja eða heimila, er hins veg-
ar líkleg til þess að hafa bæði í för
með sér óeðlilega hvatningu til
skuldasöfnunar og gáleysi í fjár-
festingum, sem margir hefðu ekki
lagt í án slíkrar hvatningar. Lengi
vel voru menn þeirrar skoðunar,
að slíkar ábyrgðir væru ríkinu
áhættulitlar, þar sem viðhlítandi
veð ættu jafnan að vera fyrir hendi.
Því miður hefur þetta farið á annan
veg, enda hefur ríkið að undan-
förnu tekið á sig vaxandi byrðar
af þessum ástæðum.
Afskriftir banka þrefölduðust
Sannleikurinn er reyndar sá, að
vanmat á útlánaáhættu er ein meg-
inástæða fyrir þeim vandamálum,
er iánastofnanir á Norðurlöndum
og víðar hafa átt við að glíma að
undanförnu. Þótt nokkur aukning
yrði á afskriftaþörf innlánsstofn-
ana hér á landi á árunum 1989-
1991, var hún þó enn á þessu tíma-
bili mun lægri en annars staðar á
Norðurlöndum. Þannig voru af-
skriftir banka og sparisjóða hér á
landi aðeins 1,3% af útlánum og
ábyrgðum á árinu 1991 miðað við
nálægt 4% að meðaltali í Noregi
og Svíþjóð. Á þessu varð hins veg-
ar veruleg breyting á síðasta ári,
en þá hækkuðu færslur á afskrifta-
reikninga banka og sparisjóða í
3,5% af útlánastofni eða nálægt
þrefalt hærri tölu en árið áður.
Leiddi þetta til þess, að eiginfjár-
hlutfall Landsbankans fór niður
fyrir það lágmark, sem ákveðið er
í hinum nýju alþjóðlegu reglum um
eigið fé innlánsstofnana, sem
gengu í gildi hér á landi í byijun
árs 1992, þrátt fyrir 1.250 millj.
kr. víkjandi lán frá Seðlabankanum
í desember. Við þessum vanda hef-
ur verið brugðizt með þeim hætti,
að ríkissjóður, sem er eigandi bank-
ans og ábyrgðaraðili, leggur honum
til tvo milljarða í nýju eigin fé, en
auk þess fær hann einn milljarð í
formi víkjandi láns hjá Tryggingar-
sjóði viðskiptabanka, sem fær til
þess stuðning ríkisins. Alls hefur
verið ákveðið, að ríkissjóður ábyrg-
ist þriggja milljarða fjáröflun til
tryggingarsjóða viðskiptabanka og
sparisjóða, ef þörf verður á, en í
því felst mikilvæg stuðningsyfirlýs-
ing ríkisvaldsins við bankakerfið,
sem væntanlega eykur traust á ís-
lenzkum innlánsstofnunum bæði
innan lands og utan.
Eftir þessar aðgerðir uppfylla
allar íslenzkar innlánsstofnanir
hinar nýju (úginfjárkröfur og flest-
ar reyndar mjög ríflega. Þótt það
sé mat Seðlabankans, að þessar
aðgerðir nægi til þess að treysta
vel stöðu innlánsstofnana við nú-
verandi aðstæður er mikil þörf að-
gerða af hálfu innlánsstofnana
sjálfra til þess að bæta afkomu sína
með lækkun rekstrarkostnaðar og
endurskoðun útlánastefnu og ann-
arra þátta starfsemi sinnar.
Tímamót í stjóm peningamála
Fyrir ári fjallaði ég á þessum
vettvangi um þau vandkvæði, sem
verið hafa á stjórn peningamála
hér á landi vegna óhefts aðgangs
ríkisins að fyrirgreiðslu í Seðla-
bankanum og ófullkomins peninga-
markaðs. Höfðu þessar aðstæður
m.a. valdið því, að ríkissjóður gat
boðið ríkisvíxla- og spariskírteini
með vöxtum, sem ekki voru í sam-
ræmi við markaðsvexti á hveijum
tíma, þar sem fjármögnun var ætíð
hægt að fá í Seðlabankanum, ef
sala brást. Með þessu voru bein
áhrif Seðlabankans á skammtíma-
vexti í reynd að engu gerð og eðli-
leg markaðsákvörðun vaxta gat
ekki átt sér stað. Grundvallarbreyt-
ingar hafa nú verið gerðar á þessu
fyrirkomulagi með samkomulagi
fjármálaráðherra og Seðlabankans,
sem markar tímamót í stjórn pen-
ingamála hér á landi.
í byijun júní var undirritaður nýr
samningur um lánafyrirgreiðslu
Seðlabankans við ríkissjóð, en þar
var mörkuð sú stefna, að ríkissjóð-
ur fullnægði lánsfjárþörfinni á fjár-
magnsmarkaðnum, en skuld á við-
skiptareikningi við Seðlabankann
færi á árinu 1992 aldrei yfir þijá
milljarða, en félli síðan niður í árs-
bytjun 1993. Þetta var síðan stað-
fest með nýjum samningi fjármála-
ráðuneytisins og Seðlabankans,
sem markar framtíðarstefnu um
viðskipti þessara aðila og fjármögn-
un ríkissjóðs á innlendum markaði.
Er þessi samningur í samræmi við
ákvæði í frumvarpi til nýrra seðla-
bankalaga, sem nú liggur fyrir
Alþingi.
Mikilvægur þáttur í þessu nýja
fyrirkomulagi er sú meginregla, að
frumfjáröflun ríkissjóðs á mark-
aðnum fari fram með uppboðum.
Strax í kjölfar samningsins í júní
fór fram fyrsta uppboð á sex mán-
aða ríkisbréfum, en eftir góða
reynslu af því fór fyrsta uppboð
spariskírteina fram í október, og
hafa slík uppboð farið fram mánað-
arlega síðan með góðum árangri.
Síðasta og stærsta skrefið var
síðan stigið með fyrsta uppboði
ríkisvíxla í nóvember, en síðan hafa
slík uppboð farið fram að jafnaði
tvisvar í mánuði, og fer nú öll ríkis-
víxlasalan fram með þessum hætti.
Um leið og teknir voru upp flokkar
staðlaðra þriggja mánaða ríkis-
víxla, hófst skráning þeirra á Verð-
bréfaþingi, og eru viðskipti með
ríkisvíxla nú orðin langfyrirferðar-
mesti þáttur verðbréfaviðskipta hér
á landi. Fara peningalegar aðgerð-
ir Seðlabankans nú að miklu leyti
fram með kaupum og sölum á ríkis-
víxlum, en í þeim felst mikilvægt
tæki fyrir Seðlabankann til að hafa
áhrif á lausafjárstöðu bankakerfis-
ins og vaxtaþróun.
Tvískipting verð-
bréfamarkaðarins
Þótt mikilsverður árangur hafi
þegar náðst á þessu sviði, er þróun
peningamarkaðsins enn skammt á
veg komin. Auk þess eru sérstök
vandamál fólgin í tvískiptingu verð-
bréfamarkaðsins, þar sem annars
vegar eru skammtímabréf til
þriggja til sex mánaða, en hins
vegar langtímabréf frá fimm árum
til tuttugu og fimm ára, sem öll
eru verðtryggð. Vegna samkeppni
milli sparifjár í innlánsstofnunum
og verðtryggðra markaðsbréfa
hafa vextir á langtímamarkaðnum
haft óeðlilega mikil áhrif á banka-
vexti. Úr þessu þyrfti að bæta með
því að heíja útgáfu eins til tveggja
ára óverðtryggðra ríkisverðbréfa,
en vextir af þeim gætu þá orðið
viðmiðun við vexti af bundnu spari-
fé í innlánsstofnunum.
Samtímis þessu þarf að stefna
markvisst að því að draga úr notk-
un verðtryggingar í bankakerfinu,
enda veldur hið tvöfalda vaxtakerfi
innlánsstofnunum verulegum erfið-
leikum og eykur áhættu í rekstri
þeirra. Þegar verðbólga hér á landi
er orðin jafn lág eða lægri en í
öðrum OECD-ríkjum, ættu að hafa
skapazt skilyrði til þess að draga
verulega úr notkun verðtryggingar
á lánsfjármarkaðnum, þannig að
hún verði innan fárra ára eingöngu
bundin við markaðsbréf til fimm
ára eða lengri tíma. Hefur Seðla-
bankinn að undanförnu átt viðræð-
ur við innlánsstofnanir um fyrstu
skrefin í þessa átt.
Loks er þess að geta, að undir-
búningi að millibankamarkaði með
gjaldeyri er nú nánast lokið, en
hann hefur tekið nokkru lengri tíma
en ætlað hafði verið. Er nú gert
ráð fyrir því, að markaðsviðskipti
með gjaldeyri geti hafizt um miðjan
næsta mánuð. Allar stefna þær
breytingar á peninga- og gjald-
eyrismarkaðnum, sem hér hafa
verið nefndar, að því að aðlaga
stjórn og skipulag peningamála hér
á landi því, sem almennt tíðkast í
öðrum löndum Vestur-Evrópu.
Væntanlega er þess skammt að
bíða, að samningurinn um evrópskt
efnahagssvæði gangi í gildi og all-
ar hömlur á fjármagnsflutninga
milli íslands og annarra landa verði
úr sögunni. Þá mun Seðlabankinn
þurfa að einbeita sér í enn ríkari
mæli en áður að því að tryggja
stöðugleika á gjaldeyrismarkaðn-
um og í gengi íslenzku krónunnar.
Er því mikilvægt að hraða þeim
umbótum, sem unnið hefur verið
að á peningamarkaðnum að undan-
förnu, en þeim fylgja einnig ýmsar
breytingar á innra skipuiagi bank-
ans, svo sem niðurfelling gjald-
eyriseftirlits, jafnframt því sem
upplýsingasöfnun og virk starfsemi
á peninga- og gjaldeyrismarkaðn-
um verður efld.
Ég mun þó ekki fara út í nánari
umræðu um þær margvíslegu
tæknilegu breytingar á stjórn pen-
inga- og gjaldeyrismála, sem nú
er verið að vinna að, enda mun
ábyrgð á framkvæmd þeirra brátt
hvíla á annarra herðum. í stað
þess er e.t.v. tilefni til þess að fara
fáeinum orðum um stöðu Seðla-
bankans og íslenzks þjóðarbúskap-
ar í nokkru víðara samhengi.
Vaxandi kröfur til
almennrar hagstjórnar
Þegar litið er yfir þróun efna-
hagsmála í heiminum síðustu ára-
tugi er lítill vafí á því, að hinn rauði
þráður hennar hefur verið stöðug
sókn í átt til markaðsbúskapar og
opnara hagkerfis. Tækniþróun í
samgöngum, fjarskiptum og upp-
lýsingamiðlun hefur brotið niður
múra milli þjóða og ólíkra hag-
kerfa, jafnframt því sem flestir
hafa horfið frá miðstýringu efna-
hagsstarfseminnar eftir að í ljós
hefur komið, að henni hefur reynzt
um megn að ráða við stjórn sífellt
flóknara framleiðslukerfis.
Eins og margar aðrar vestrænar
þjóðir drógust íslendingar inn á
braut hafta og ríkisforsjár á fjórða
og fimmta áratug aldarinnar fyrir
áhrif kreppu og heimsstyijaldar.
Urðu tök haftastefnunnar á ís-
lenzkum þjóðarbúskap harðari og
langvinnari en víðast annars staðar
í Vestur-Evrópu, og það er ekki
fyrr en 1960, sem þetta breytist
og íslendingar snúa aftur á braut
fijálsari markaðsbúskapar. Síðan
hefur þróunin haldið áfram í þessa
átt, þótt oft hafi gengið hægar en
skyldi vegna rótfastrar trúar
margra á forsjárhlutverk ríkisins.
Eftir afnám innflutningshafta 1960
fylgdu áratug síðar samningar um
aðild íslendinga að EFTA og gagn-
kvæmar tollalækkanir við Efna-
hagsbandalagið, en í kjölfar þeirra
var á næstu árum rutt úr vegi allri
hafta- og tollvernd íslenzkrar fram-
leiðslu á öðrum sviðum en landbún-
aði. Um miðjan síðasta áratug var
síðan hafizt handa um afnám verð-
lagshafta og fijálsræði aukið á fjár-
magnsmarkaðnum, unz íslending-
ar standa nú á þröskuldi aðildar
að evrópsku efnahagssvæði og
fullrar þátttöku í hinum sameinaða
Evrópumarkaði.
Þessari þróun frá haftabúskap
til opins markaðskerfis hafa fylgt
sífellt nýjar og vaxandi kröfur til
almennrar hagstjórnar, ekki sízt á
sviði peningamála og ríkisfjármála.
Lögin um Seðiabanka íslands sem
sjálfstæða stofnun voru reyndar
sett árið 1961 í sambandi við fyrsta
áfanga þessarar þróunar og þá
endurskoðun hagstjórnar, sem
hann krafðist. Þótt hin breytta
efnahagsstefna næði verulegum
árangri á sjöunda áratugnum, kom
síðar æ betur í ljós, að miðstýring
vaxta og pólitísk áhrif á lánsfjár-
markaðnum hömluðu bæði hag-
kvæmri nýtingu íjármagns og voru
fjötur um fót virkrar stjórnar pen-
ingamála. Þannig drógu neikvæðir
raunvextir úr sparnaði og hvöttu
til óhagkvæmrar notkunar lánsfjár,
en hvort tveggja stuðlaði- að þrá-
látri verðbólgu, einkum á áttunda
áratugnum. Það er ekki fyrr en
menn loks bijótast úr þessum viðj-
um og verðmyndun á fjármagns-
markaðnum fær að lúta sömu efna-
hagslögmálum og aðrir markaðir,
sem skilyrði til varanlegri stöðug-
leika í verðlagsþróun skapast að
nýju hér á landi.
Þótt mikilvægur árangur hafi
þannig þegar náðst með lægri verð-
bólgu og virkari markaðsstarfsemi
er ijóst, að mikil verkefni bíða enn
framundan til að tryggja sam-
keppnisstöðu íslenzks þjóðarbú-
skapar, þegar þær hömlur, sem enn
eru eftir á fjármagnshreyfingum
og á öðrum sviðum, falla niður með
öllu.
Við þessi nýju skilyrði hljóta
áherzlur í stjórn efnahagsmála og
verkaskipting í þeim efnum að
breytast verulega. Við skilyrði fast-
gengis og fijálsra fjármagnshreyf-
inga verður það meginhlutverk
Seðlabankans að tryggja jafnvægi
á gjaldeyrismarkaðnum og stöðug-
leika gengisins, en til þess þarf
hann virkari stjórntæki en áður,
eins og ég hef þegar drepið á, og
meira sjálfstæði í ákvörðunum sín-
um. Það verður hins vegar verkefni
ríkisfjármálanna að viðhalda heild-
aijafnvægi í þjóðarbúskapnum og
skapa þau skilyrði til öflugrar at-
vinnustarfsemi, sem hagsæld þjóð-
arbúsins hlýtur að byggjast á.
Náð verði jafnvægi
í ríkisbúskapnum
Eins og áður er drepið á, er hinn
þráláti haliarekstur ríkissjóðs
undanfarin ár áhyggjuefni út frá
þessu sjónarmiði, enda stafar aukn-
ing erlendra skulda fyrst og fremst
af honum og öðrum lántökum með
ríkisábyrgð. Þessu til viðbótar
munu falla á ríkissjóð í framtíðinni
vaxandi byrðar vegna lífeyrisskuld-
bindinga og annarra útgjalda vel-
ferðarkerfisins. Vissulega er sífelld
aukning ríkisútgjalda fjarri því að
vera séríslenzkt vandamál, og sem
betur fer nema heildarútgjöld ríkis
og sveitarfélaga enn sem komið er
verulega lægra hlutfalli af lands-
framleiðslu hér á landi en víðast
hvar í Vestur-Evrópu. Ef almenn-
ari skilningur og vilji væri fyrir
hendi, ætti því ekki að vera óraun-
hæft markmið að ná jafnvægi eða
helzt rekstrarafgangi í ríkisbú-
skapnum innan fárra ára. Með þeim
hætti væri hægt að losa fjármagn
til lækkunar erlendra skulda og til
arðbærrar íjárfestingar fyrir milli-
göngu lánsfjármarkaðsins. Bætt
fjárhagsstaða ríkissjóðs er því bæði
lykillinn að lægra vaxtastigi og
sterkari stöðu þjóðarbúsins út á við.
Þótt framtíðarmarkmiðin í þess-
um efnum ættu að vera skýr, verð-
ur ekki horft framhjá þeim tíma-
bundnu vandamálum samdráttar
og vaxandi atvinnuleysis, sem nú
heija í þjóðarbúskapnum. Við slíkar
aðstæður er fárra góðra kosta völ
og nokkru fórnandi til að ná samn-
ingum og tryggja þannig áfram
stöðugleika í gengi og verðlagsþró-
un og sátt ríkisvalds og aðila vinnu-
markaðsins um stefnuna í launa-
og atvinnumálum.
Þótt þau viðfangsefni, sem
stjórnvöld og aðilar vinnumarkaðs-
ins glíma við þessa dagana, mótist
þannig öðru fremur af efnahags-
samdrætti og fylgifiskum hans, er
hvorki ástæða til þess að vanmeta
það, sem áunnizt hefur að undan-
förnu, né horfa svartsýnum augum
til framtíðarinnar. Þótt aðlögun ís-
lenzks atvinnurekstrar að aukinni
samkeppni, fijálsri verðmyndun og
markaðsvöxtum hafi að undan-
förnu reynzt mörgum erfið og sum-
um jafnvel ofviða, hefur hún áreið-
anlega þegar knúið fram margvís-
legar endurbætur á skipulagi fyrir-
tækja og rekstri, sem munu bera
fullan ávöxt, þegar betur árar á
ný. Einnig mun þátttaka í evrópska
efnahagssvæðinu opna íslending-
um tækifæri til aukins og fjöl-
breyttari útflutnings á vörum og
þjónustu, en jafnframt laða erlent
áhættufjármagn til landsins í ríkari
mæli.
Góðir áheyrendur. Ég er nú kom-
inn að lokum þessa máls og á það
eitt eftir að þakka ykkur öllum, sem
hér eruð stödd, fulltrúum fjármála-
stofnana, atvinnulífs og opinberra
aðila, fyrir góða samvinnu og sam-
skipti öll þau ár, sem ég hef gegnt
störfum í Seðlabankanum. Þótt við
stefnum nú út í heim harðari sam-
keppni og strangari leikreglna,
mun þó gagnkvæmur skilningur
og vilji til samstarfs áfram verða
forsenda farsællar hagstjórnar.“
<
(
(
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
I
«