Morgunblaðið - 24.04.1994, Side 47

MORGUNBLAÐIÐ SKOÐUN SUNNUDAGUR 24. APRÍL 1994
47
I
I
I
I
i
I
1
I
I
I
4
I
«
#
«
€
«
LÍKBRENN SL A,
HVAÐ ER ÞAÐ?
Líkbrennsluofnar í Fossvogskirkju.
eftir Ásbjörn
Björnsson
BRÁTT verða 45 ár liðin frá því
að fyrsta líkbrennslan fór fram hér
á landi, en nánar til tekið var það
31. júlí 1948 sem jarðneskum leif-
um dr. Gunnlaugs Claessens var
eytt í nýuppsettum ofni bálstof-
unnar í Fossvogskapellu.
Dr. Gunnlagur Claessen hafði
lengi verið í fararbroddi þeirra
mætu manna, sem hvað ákafast
börðust fyrir því að innleiða þann
sið að brenna lík látinna manna í
stað þess að jarða, eins og lengst
af hefir tíðkast. Strax á þriðja ára-
tug aldarinnar birtust skeleggar
greinar í dagblöðum bæjarins, þar
sem dr. Gunnlaugur lýsti fögrum
orðum kostum brennslunnar fram
yfir hina hefðbundnu jarðsetningu.
Hann var einn af aðal forgöngu-
mönnum um stofnun Bálfarafé-
lagsins, sem hafði það að mark-
miði að einfalda útfarir og lækka
útfararkostnað m.a. með því að
ijölga líkbrennslum og helst að þær
verði allsráðandi.
Bálfarafélagið var stofnað 6.
febrúar 1934 og fékk fljótlega til
liðs við sig marga helstu frammá-
menn þjóðfélagsins á þeim tíma,
þ. á m. borgarstjórann Knud Zim-
sen.
Þegar útfararkapellan í Foss-
vogi var byggð og tekin í gagnið
1948 hafði Bálfarafélaginu tekist
að safna fé til kaupa á 2 lík-
brennsluofnum og afhenti þá
skuldlausa til notkunar. Hafa þeir
síðan þjónað öllu landinu. Fljótlega
eftir þetta tók að dofna yfir starfi
Bálfarafélagsins, enda sumir
helstu forvígismennirnir fallnir frá.
Árið 1964 var samþykkt að leggja
félagið niður.
Á þeim tæplega 45 árum, sem
liðin eru síðan fýrsta líkbrennslan
fór fram hefir hlutfallsleg aukning
líkbrennslu hér á landi verið næsta
lítil og var t.d. að meðaltali 1990-
1993 rúm 7% í hlutfalli við hefð-
bundna jarðsetningu.
Þegar litið er til baka til upp-
hafs líkbrennslu hér á landi og
gerður samanburður milli ára kem-
ur í ljós að nokkur stígandi er í
þessu þó langt sé í land að jafnast
á við nágrannaþjóðimar. Við sam-
anburð milli landa sést að mjög
er misjafnt hve langt er komið
þróun þessara mála.
Ef litið er til nágranna vorra á
Norðurlöndum lítur málið svona út:
Danmörk árið 1991 64,4%
Svíðþjóð árið 1991 62,7%
Hvað varðar Noreg og Finnland
þá eru þeir enn langt á eftir Dan-
mörku og Svíðþjóð en engu að síð-
ur _fer brennsla þar ört vaxandi.
í Bretlandi hófst líkbrennsla fyr-
ir rúmum 100 árum og urðu forvíg-
ismenn þessara mála þar að beij-
ast við mikla fordóma, fyrst í stað.
Lengi var þróunin mjög hæg í
Bretlandi og var reyndar fyrstu
hálfu öldina eða svo. Það verður
þó mikil uppsveifla í líkbrennslu
þar upp úr heimsstyijöldinni síð-
ari. Frá þeim tíma hefir verið nokk-
uð jöfn og örugg aukning lík-
brennslu í hlutfalli við venjulega
greft'mn. Nú er svo komið að í
(stór)borgum sem London kjósa
90-95% brennslu, en til sveita eru
mun færri sem velja brennslu. Á
landsvísu em rúmlega 70% fylgj-
andi brennslu. Alls eru 225 lík-
brennslustofnanir starfandi í Bret-
landi og þar af 22 í London.
í löndum þar sem katólsk trú er
í miklum meirihluta hefir lík-
brennsla ekki átt miklu fylgi að
fagna fram á síðustu ár. Þetta
skýrir hið lága líkbrennsluhlutfall
í Frakklandi, þar sem aðeins 7,2%
látinna vom brenndir 1991 og á
Spáni 1,5%.
Breyting hefir orðið á þessu eft-
ir að páfi lýsti yfir samþykki við
brennslu. Sannleikurinn er sá, að
bálfarir em mjög gamall útfarar-
siður. Þær tíðkuðust í fornöld hjá
Rómveijum og Grikkjum þar sem
heldri menn vom brenndir, en
þrælar og flækingar jarðsettir.
Útfararhættir réðust nokkuð af
trúarbrögðum. í Kína vom lík jarð-
sett að boði Konfúsíusar, en
Búddatrúarmenn á Indlandi og í
Japan brenndu líkin. Hefir þessi
venja haldist þar. í fmmkristni
voru lík í Rómaveldi ýmist brennd
eða jarðsett. í nörðanverðri Evrópu
tíðkuðust bálfarir mjög í fomöld,
en vom bannaðar af Karlamagnúsi
keisara árið 785 f. Kr. og vom
menn ekki á eitt sáttir hvað honum
gekk til. Vegna þessa banns lágu
bálfarir niðri í margar aldir og
voru ekki aðrir brenndir en píslar-
vottar og galdramenn.
Um miðja 19. öld fer að komast
vemleg breyting á málið en menn
vildu ógjarnan brenna lík á bál-
kesti, eins og tíðkast hafði fyrr á
öldum.
Vemlegur skriður komst á lík-
brennslu er Þjóðveiji, Fr. Siemens,
bjó til fyrsta nýtísku líkbrennslu-
ofninn árið 1873. Þá skapast skil-
yrði til brennshi í bálstofu (cremat-
orium).
Fyrsta bálstofan var reist í
Mílanó 1876, fyrir gjöf frá sviss-
neskum manni, Keller að nafni.
Hann andaðist um það leyti, sem
bálstofan var fullgerð og var
brenndur þar fyrstur manna. í
Bretlandi tók fyrsta bálstofan til
starfa árið 1885 og fór fljótt þeim
fljótt fjölgandi þrátt fyrir all mikla
andstöðu yfirvalda og fordóma
margra.
Upp úr síðustu aldamótum fór
að koma nokkur hreyfing á þessi
mál hér á landi. Steingrímur Matt-
íasson héraðslæknir ritaði um mál-
ið í Skírni 1905 og Guðmundur
Björnsson landlæknir í sama tíma-
rit 1913. Sveinn Björnsson sendi-
herra og forseti flutti tillögu um
líkbrennslu á Alþingi 1915 sem
varð til þess að lög voru sett og
eru þau enn að mestu í gildi.
Framtíð bálfara á íslandi
Eins og fram kom hér á undan
hefir þróun líkbrennslu hér á landi
verið afar hægfara, eins og raunar
víðast annars staðar framan af.
Menn hafa oft velt fyrir sér
hvort eitthvað mætti gera til að
flýta fyrir þróuninni, þar sem al-
mennari brennsla væri af ýmsum
ástæðum æskileg, t.d. með tilliti
til þess að mikið landrými sparast
með líkbrennslu.
Ekki hefir verið hafður uppi
neinn áróður fyrir aukinni brennslu
í langan tíma, eða allt frá þeim
Ásbjörn Björnsson
Þegar litið er til baka
til upphafs líkbrennslu
hér á landi og gerður
samanburður milli ára
kemur í ljós að nokkur
stígandi er í þessu þó
langt sé í land að jafn-
ast á við nágrannaþjóð-
irnar
tíma er upphafsmenn Bálfarafé-
lagsins hvöttu menn til aukinnar
líkbrennslu.
í starfí mínu hjá Kirkjugörðum
Reykjavíkur undanfarin 9 ár hefi
ég oft orðið þess var að margir
sýna líkbrennslu áhuga, en skortir
kjark til að ganga skrefið til fulls,
þ.e. að ákveða að líkami þeirra
verði brenndur, þegar þar að kem-
ur.
Nokkur dæmi hefi ég um fólk,
þá gjarnan hjón, sem hafa velt
þessu fyrir sér og til að velkjast
ekki í vafa, þá gjarnan haft sam-
band við stofnunina til að fá upp-
lýsingar. Oftast verður niðurstaðan
sú, eftir að viðkomandi aðilar hafa
komið á staðinn og kynnt sér að-
stæður og fengið sínar skýringar,
að þeir taka ákvörðun um að líkam-
ar þeirra skuli brenndir að lokinni
jarðvist.
Enda þótt það dugi í flestum
tilfellum að láta sína nánustu vita
um þennan vilja sinn er því ekki
að neita að upp hafa komið atvik,
þar sem einhver nánustu ættingja
hefir haft uppi mótmæli þegar
stundin er upp runnin og jafnvel
komið í veg fyrir líkbrennslu,
vegna þess að hinn sami var á
móti þessari framkvæmd. Til að
fyrirbyggja slíkan ágreining er
öruggast að undirrita viljayfirlýs-
ingu þess efnis að undirritaður
óski eftir líkbrennslu, þegar þar
að kemur.
Sérstök eyðublöð fyrir slíka
beiðni hafa lengi verið fáanlegt á
skrifstofu Kirkjugarðanna og
verða framvegis, auk þess sem þau
fást hjá kirkjuverði Fossvogs-
kirkju. Ég leyfí mér að hvetja fólk
til þess að ganga þannig frá málum
til að útiloka allan vafa um óskir
sínar.
Eins og allir vita er dauðinn það
eina, sem óhjákvæmilegt er fyrr
eða síðar, en flestir koma sér hjá
Duftgarður við Fossvogskirkju
því að ræða um hann, jafnvel við
sína nánustu.
Þess vegna er það nú svo að
þegar stundin er runnin upp, þá
er oft lítið vitað um óskir hins
látna. Þetta skeður gjarnan, þó um
fjörgamalt fólk sé að ræða og til-
högun í sambandi við útförina
verður þá mál nánustu vanda-
manna.
Af þessari óvissu skapast oft
vandamál, sem hægt hefði verið
að komast hjá ef hinn látni hefði
látið vita hveijar óskir hans voru.
Alls ekki er einhlítt að eftirlif-
andi vandamenn hafi allir sömu
skoðun á því hvernig staði skuli
að málum og geta því orðið
árekstrar í sambandi við undirbún-
ing, allt frá því hvaða prest og
kirkju skal velja til hugsanlegrar
erfidrykkju og allt þar á milli.
Því færri óvissuþættir sem eru
því betra fyrir alla og þar er spurn-
ingin um brennslu eða hefðbundna
greftrun ekki undanskilin, enda
oft mikill vafí á því hver vilji hins
látna var. Þar sem umræða um
málefni líkbrennslu er og hefir
lengi verið í lágmarki er vanþekk-
ing fólks á þessum málum mikil.
Það er t.d. algengt að spurt sé
hvort lík sé tekið úr kistu eftir
athöfn í kirkju og brennt án kist-
unnar.
Þvi er til að svara að kistunni
er að lokinni athöfn í kirkju ekið
í líkhús Fossvogskirkju, þar sem
hún er geymd þar til brennsla fer
fram, oftast næsta dag eða þar
næsta.
Brennsla fer þannig fram í
stórum dráttum:
í Fossvogskirkju eru 2 ofnar
af TABO-gerð, sem kyntir eru með
rafmagni. Oftast er brennsla fram-
kvæmd í upphafi vinnudags, en
kvöldið áður stillir brennslumaður
ofninn þannig að hann kveiki á sér
síðla nætur við 600 gráður á Celc-
íus. Kistan, sem geymd hefir verið
í líkhúsi Fossvogskirkju frá því að
kirkjulegri athöfn lauk með til-
heyrandi moldun, er nú rennt á
þar til gerðum sleða inn í ofninn.
Fljótlega eykst hitastigið í allt að
1.000 gráður og starfsmaðurinn
fylgist með hitastigi og gangi
brennslunnar í gegnum lítinn
glugga á framhlið ofnsins. Þegar
brennslu er lokið, en hún tekur að
jafnaði Wi klst., er slökkt á ofnin-
um og hann látinn kólna. Því næst
er askan fjarlægð í sérstakri
skúffu og sett í svokallað duftker,
sem oftast er úr þunnum málmi.
Duftkerið er síðan innsiglað og
merkt með nafni hins látna, fæð-
ingardegi og dánardægri og
hlaupandi númeri fyrir legstaða-
skrá.
Áhersla er lögð á að fyllsta
hreinlætis og snyrtimennsku sé
gætt. Nokkuð er misjafnt með
framhaldið, þ.e. hvenær jarðsetn-
ing fer fram og hvemig. I flestum
tilfellum eru duftkerin jarðsett í
sérstakan reit sunnan Fossvogs-
kirkju, sem í daglegu tali kallast
duftreitur eða duftgarður. Hitt er
líka leyfilegt og ekki óalgengt að
duftkeri sé komið fyrir í venjuleg-
um grafreit hjá látnum ættingjum
eða ásvtinum, ef vandamenn óska
þess. Það fer eftir óskum eftirlif-
andi ættingja hvenær jarðsetning
duftkers fer fram og hvort þeir
óska eftir því að vera viðstaddir.
Sumir óska eftir því að prestur sé
viðstaddur og flytji bæn, en al-
gengt er að starfsmenn sjái alfarið
um jarðsetningu og frágang.
Þess má geta að sl. tvö ár hefir
verið unnið að gagngerum breyt-
ingum á duftgarðinum og má full-
yrða að loknum þeim framkvæmd-
um verði hann hinn fegursti reitur
með fallegum gróðri, hellulögðum
gangstígum og smekklegri lýsingu.
Nálægð Kristsstyttu Thorvaldsens,
sem stendur á milli garðsins og
Fossvogskirkju, svo og aðrar fram-
kvæmdir við kirkjuna, gera þennan
stað sérlega aðlaðandi, ef mér leyf-
ist að nota það orð um kirkjugarð.
Það er von mín að þetta fallega
umhverfi stuðli að því að fólk fari
að íhuga meira þann möguleika
að feta í fótspor nágranna okkar
á Norðurlöndum og V-Evrópu og
kjósi líkbrennslu í stað hefðbund-
innar greftrunar.
Ýmislegt bendir til þess að var-
anleg aukning sé að verða á lík-
brennslu hér á landi og vonandi
verður framhald á þeirri þróun.
Grein þessi er fyrst og fremst
skrifuð fólki til fróðleiks og til að
hvetja til umhugsunar um þessi
mál.
Þeim sem vilja fræðast frekar
er bent á að hafa samband við
okkur sem að þessum málum
störfum.
Höfundur er forsljóri
Kirkjugarða
Reykjavíkurprófastsdæma.
-f