Morgunblaðið - 30.10.1994, Qupperneq 16
16 SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
OFBELDI bama og
unglinga gagnvart
jafnöldrum sínum hef-
ur verið í brenndidepli
íjölmiðla undanfamar
vikur og hafa ný dæmi
komið fram sem styrkt
hafa umræðuna til
muna. Margir þeir sem
hafa tjáð sig vilja rekja
vandann til ofbeldis í
sjónvarpi, kvikmynd-
um og tölvuleikjum. í
grein Sindra Freys-
sonar kemur fram að
aðrir telja valdbeiting-
una sem þar birtist ein-
göngu styðja tilhneig-
ingar sem eigi sér
lengri sögu og aðrar
rætur.
Þrettán þingmenn lögðu í
seinustu viku fram beiðni
um að dómsmálaráðherra
stæði að skýrslu um of-
beldisverk barna og ungl-
inga á íslandi. Valgerður
Sverrisdóttir, einn forvígismanna
beiðninnar, segir að skýrslan verði
sennilega rædd á Alþingi þegar
hún er tilbúin. Valgerður kveðst
búast við vandaðri skýrslu sem
hjálpi mönnum við að glöggva sig
á ástandinu. Hún segist ekki úti-
loka lagasetningu til að stemma
stigu við ofbeldisefni í hinum ýmsu
miðlum, og vísar þá meðal annars
til herts kvikmyndaeftirlits og
setningar laga um eftirlit með
tölvuleikjum. Allra best væri þó
alþjóðlegt samstarf um að stöðva
framléiðslu efnis sem miðsbjóði
almennu velsæmi.
Lagasetning hugsanieg
„Við búum í frjálsu landi en ef
hægt er að leiða að því nokkrar
sönnur að ofbeldisefni valdi
brengluðu hugarástandi barna,
þarf að tala um það á Alþingi
hvort lagasetning sé ráð. Ég er
sannfærð um að verði skýrslan
dökk, sé hljómgrunnur fyrir því á
Alþingi að taka á málum af fullum
þunga, því þetta mál snertir ekki
flokkspólitíska hagsmuni," segir
Valgerður.
Kenningar um árásargirni og
ofbeldishvöt barna og unglinga eru
margar að sögn Siguijóns Björns-
sonar, prófessors í sálfræði. Meðal
annars sé því haldið fram að þess-
ar kenndir séu meðfæddar í ein-
staklingnum á líkan hátt og kyn-
hvöt, og þurfí sína tamningu í
uppeldi. Þegar tamningin sé ekki
fyrir hendi geti illa farið og líklegt
að árásargirnin brjótist út á óað-
lagaðan og óhaminn hátt. Rætt
Morgunblaðið/Kristinn
sé um mótun barna í heimahúsum
og annars staðar í því. sambandi,
fyrirmyndir um hvernig stýra á
hegðun sinni á uppvaxtarárum og
síðar aðrar fyrirmyndir. Aðrar
kenningar telja sennilegra að mað-
urinn sé ekki árásargjarn í eðli
sínu og hafi engar meðfæddar
hneigðir í þá veru, en geti hins
vegar orðið árásargjarn við til-
teknar aðstæður og verði það. Sig-
uijón segir erfitt að sanna skaðleg
áhrif miðla á borð við kvikmyndir
og tölvuleiki, en „hins vegar er
ákaflega líklegt að þeir hafi veru-
lega mikið að segja, á sama hátt
og erfitt er að sanna að reykingar
orsaki lungnakrabba, en böndin
berast samt sem áður að þeim,“
segir Siguijón. „Hafi þetta sjónar-
mið eitthvað til síns máls, þá eru
öll börn í hættu því enginn er
óhultur fyrir þessum áhrifaþátt-
um. En hins vegar geta önnur
áhrif spyrnt á móti eða stutt við
neikvæðu þættina, þá aðallega á
heimilunum. Vissir hópar barna
og unglinga eru því í mun meiri
hættu en aðrir, vegna þess að öll
forsaga þeirra sýnir að þau hafa
takmarkaðra mótstöðuafl. Þetta
hefur verið mikið vandamál og
virðist færast í aukana, enda koma
félagslegir áhrifaþættir miklu nær
börnum og unglingum nú en áður,
sérstaklega eftir að sjónvarpið
kom til sögunnar. Þau voru vemd-
aðri áður fyrr.“
Helgi Gunnlaugsson lektor í
félagsfræði hefur sérhæft sig í
afbrotafræði. Hann segir freist-
andi að benda á sjónvarp eða
tölvuleiki sem sökudólga en það
sé einföldun og jafnvel sjálfsblekk-
ing. Skýringar á ofbeldi liggi
dýpra. „Einnig er hugsanlegt að
ofbeldisefni í fjölmiðlum geti rétt-
lætt ofbeldi, þ.e. í staðinn fyrir
Nýlega réðust smá-
strákar í skóla á
höfuðborgarsvæð-
inu á telpu með
höggum og spörk-
um. Þegar f arið var
að finna að þessu,
vitnaði einn þeirra
í myndbandsspólu
sem hann hafði séð
og fullyrti að þessi
meðhöndlun gæti
alveg hreint geng-
iðf fólk stæði upp
á eftir
að vera orsök geti menn notað það
sér til réttlætingar eða sem skýr-
ingu eftir að ofbeldisverk er fram-
ið,“ segir Helgi.
Hrottaleg dæmi en fá
Dæmi um ofbeldisverk barna
og unglinga eru ekki ýkja mörg
að sögn Guðjóns M. Bjarnasonar,
deildarsérfræðings í barnavernd-
armálum hjá félagsmálaráðuneyti,
en kunn dæmi séu „afár hrottaleg
og sláandi". Hugsanlega séu þau
í samræmi við þróun sem átt hafi
sér stað hjá eldri þjóðfélagsþegn-
um, þar sem meira beri á „tilefnis-
lausu og hömlulausu atferli ein-
staklinga“ sem bijótist út í ofbeldi
án nokkurra tengsla á milli þo-
lenda og gerenda. „Það er eitthvað
fautalegt og siðlaust við þetta at-
ferli sem vekur óhug manna. Ég
veit ekki í hversu miklum mæli
hægt er að herma þessa þróun upp
á ofbeldi barna, en þess ber að
gæta að oft er bent á að börn séu
eftirlitslaus, þau fari sínu fram,
þeim séu ekki settar reglar og
engin samfella sé í hlutunum
o.s.frv. Miðað við þetta ætti ekki
að koma neinum á óvart að sjá
afleiðingar þessara breytinga, þótt
sú sé raunin. Börn þurfa jákvæðar
fyrirmyndir, aðhald, umhyggju og
ástúð og spurningin um hvað ger-
ist fái þau ekki allt þetta, hlýtur
að vakna,“ segir Guðjón.
Tvö dauðsföll
Ofbeldi barna og unglinga gegn
öðrum á sama reiki er að mestu
handan við afskipti barnaverndar-
yfirvalda að sögn Guðjóns, og er
„nánast alveg nýtt fyrir hug-
myndafræði og lög þeirra að fást
við eitthvað sem gerist barna á
milli, vernda þau gegn hvert öðru“.
Guðjón segir vísbendingar frá
lögreglunni í Reykjavík gefa til
kynna að ofbeldisverkum barna
hafi í raun fjölgað lítið, en hins
vegar verði ekki hjá því litið að
þeir atburðir sem gerast séu oftar
en ekki dramatískir. Fyrir nokkr-
um árum hafil2 ára gamall dreng-
ur ráðið barni bana hérlendis, og
sé grunaður um að bera ábyrgð á
öðru dauðsfalli barns, sem vitni
um að persónuleiki hans hafi „þró-
ast í stórkostlega óeðlilega veru.
Þótt að fæst tilvika gangi jafn
langt, er fyrirbærið ekki óþekkt.
Börn eru ómótuð og hafa lítið
mótstöðuafl gagnvart fyrirmynd-
um sem þau sækja til og móta
athafnir sínar eftir,“ segir Guðjón.
Því til stuðnings bendir hann á
viðamiklar rannsóknir um sk.
herminám sem gerðar voru við
Stanford-háskóla í Bandaríkjun-
um. Þær fólust m.a. í að börn
horfðu á myndefni þar sem full-
orðnir leystu ágreining og deilu-
mál og voru síðan sett í aðstæður
þar sem þurfti að takast á við
ýmis vandamál í leik. Rannsóknin
leiddi í ljós að áhrif fyrirmyndanna
voru mjög sterk. „Leiðbeiningar
og munnleg fyrirmæli vega ekki
nándar nærri eins þungt og fyrir-
myndir og hegðunin sjálf, þ.e. það
sem foreldrar gera hefur margfalt
meiri áhrif en það sem þeir segja.
Miðað við áðurnefndar rannsóknir
hefur mér fundist að hægt sé að
draga ályktanir og segja að fyrst
að niðurstöðurnar voru þessar,
skyldi maður ætla að hið sama
eigi við um kvikmyndir og sjón-
varpsefni, sem ég tel mjög líklegt.
Við erum þó alltaf að tala um ein-
staklinga sem eru misjafnlega inn-
réttaðir og mín tilgáta er sú að
viss tegund af einstaklingi komist
verr frá þessum fyr'irmyndum en
önnur, þannig að þeir sem hafa