Morgunblaðið - 30.10.1994, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1994 17
minni mótstöðu og lélegri fyrir-
myndir, bregðist við á ýkjukennd-
ari hátt en þeir gerðu áður. Þol
manna er þó mismunandi og sum-
ir yppta öxlum vegna atburða sem
slá aðra felmtri. Ofbeldið getur
verið merki um að menning okkar
sé að breytast í einhveija veru sem
menn gera sér ekki alveg grein
fyrir. Það er kannski ekki skrýtið,
því bandarískt myndefni er langt-
um meira hérlendis en t.d. í ná-
grannalöndum okkar. Það er ekk-
ert leyndarmál að ágreiningur
manna á milli og harkaleg „lausn“
í mynd ofbeldis er afar fyrirferðar-
mikill þáttur í þessu myndefni,
hvort sem um teiknimyndir eða
leikið efni er að ræða,“ segir Guð-
jón.
Hann vann um tíma við eftirlit
með sumardvalarstöðum barna og
segir starfsfólk þar hafa sömu
sögu að segja og margir kennar-
ar; kæmi upp ágreiningur á milli
bama leystu þau hann á miklu
harkalegri hátt en fyrir örfáum
áram eða áratugum. Sömu heim-
ildir segi að börn beri ekki lengur
jafn mikla virðingu fyrir yfírvaldi
og reglum og áður tíðkaðist, og
„fari sínu fram án þess að spyija
kóng eða prest“.
Ofbeldi oröið „f jölskylduvinur"
Guðmundur Guðjónsson, yfir-
lögregluþjónn í Reykjavík, tók
sapan skýrslu um alvarlega glæpi
á íslandi fyrir réttu ári. Þar kemur
meðal annars fram að þótt um 7%
ofbeldistilfella sem koma til kasta
bráðamóttöku Borgarspítala hafi
átt sér stað í skólum, séu slík til-
vik „varla nokkum tímann tilkynnt
til lögreglunnar. Þetta gefur til
kynna að skólasvæði séu algengur
vettvangur ofbeldis án þess að
vera að fullu viðurkennt eða rann-
sakað. Lögreglu virðist aðeins vera
bent á þessi atvik þegar sjúkrabif-
réiðar hafa verið kallaðar til.
Hæstráðendur í skólum leita varla
nokkum tímann aðstoðar lögreglu
þegar ofbeldi á sér stað innan
þeirra marka.“ í skýrslunni kemur
fram það mat höfundar að í gegn-
um kvikmyndir og tölvuleiki, sem
séu sjúkleg árátta margra ung-
menna, hafi ofbeldi breyst frá því
að vera utanaðkomandi fyrirbæri
til þess að vera „fjölskylduvinur
og jafnvel hluti af uppeldinu" og
„eðlilegu lífí barna“. Börn og ung-
menni skynji ofbeldi æ meir sem
„eðlilegt, karlmannlegt og síðast
en ekki síst, alls ekki hættulegt,
þar sem árásir á fólk og pyntingar
séu nánast hluti af leik“. Að sögn
Guðmundar er lögreglunni í
Reykjavík „kunnugt um tilvik þar
sem kvikmyndir hafa verið kveikja
eins eða áþekkra atburða í raun-
veraleikanum. I þessu sambandi
má minnast á rán, ástæðulausar
árásir á saklaust fólk og árásir
barna á önnur börn. Þar að auki
geta óbein áhrif slíkra kvikmynda
haft í för með sér minnkandi virð-
ingu og raglingslega afstöðu
gagnvart lífi og limum annarra á
lengra tímaskeiði. Það er þó erfitt
að meta þessi áhrif af fullu raun-
sæi, en rétter að benda á breyting-
ar sem orðið hafa á áverkum
vegna ofbeldisverka á seinustu
árum, þar sem beitt hefur verið
aðferðum sem áður voru lítt eða
ekki þekktar og fólk er líklega að
framkvæma tillærða hluti, fremur
en eigin hugmyndir.“
Ofbeldi í skólum er tíðara nú
en það var fyrir nokkrum árum
að sögn Víðis Kristinssonar, for-
stöðusálfræðings hjá Fræðslu-
skrifstofu Reykjavíkurumdæmis.
„Annað slagið hefur jafnvel komið
í ljós að böm og unglingar hafa
endurgert í leik fyrirmyndir sem
þau hafa séð í kvikmyndum,
myndböndum og tölvuleikjum.
Eftir því sem þau eru yngri og
óvitaskapurinn meiri, gera þau sér
minni grein fyrir raunverulegum
afleiðingum atburða sem þau hafa
séð í ofbeldismyndum, þar sem
fólk sætir meðferð sem ganga
ætti af því dauðu en lifír samt af.
Dómgreind þeirra ruglast fyrir
vikið. Nýlega heyrði ég af atburði
sem gerðist í skóla hér á höfuð-
borgarsvæðinu fyrir skömmu, þar
sem smástrákar réðust á telpu
með höggum og spörkum. Þegar
farið var að fínna að þessu við þá,
vitnaði einn þeirra í myndbands-
spólu sem hann hafði séð og full-
yrti að þessi meðhöndlun gæti al-
veg hreint gengið, fólk stæði upp
á eftir. Mér fínnst full ástæða til
að hafa áhyggjur af þessari þró-
un,“ segir Víðir.
Styöur viö ranghugmyndir
Samkvæmt lögum um vernd
barna og unglinga er bannað að
„framleiða í landinu eða flytja til
landsins ofbeldiskvikmyndir. Sala,
dreifíng og sýning mynda af þessu
tagi er bönnuð í íslenskri lög-
sögu“. Ofbeldiskvikmynd er skil-
greind í lögunum sem kvikmynd
þar sem „sérstaklega er sóst eftir
að sýna hvers kyns misþyrmingar
á mönnum og dýrum eða hrotta-
legar drápsaðferðir". Bannið tekur
hvorki til kvikmynda með listrænu
eða upplýsingagildi, né kvikmynda
sem hlotið hafa viðurkenningu
skoðunarmanna. Auður Eydal,
forstöðumaður Kvikmyndaeftirlits
ríkisins, hefur starfað að skoðun
og eftirliti með því efni sem kemur
í kvikmyndahús og á myndbanda-
markað síðan 1984. Kvikmynda-
eftirlitið skoðar um 800 kvikmynd-
ir á ári og era 4-5 myndir bannað-
ar alfarið árlega vegna ósæmilegs
efnis. 60% mynda á myndbanda-
markaði á seinasta ári vora bann-
aðar bömum yngri en 12 ára.
Auður segir að á liðnum áratug
hafí ofbeldi ótvírætt farið. vaxandi
í myndefni. Breytingin sé mikil.
„Áður fyrr var gróft ofbeldi nær
einangrað við hreinræktaðar of-
beldismyndir sem höfðu að mark-
miði að sýna hvert atriði öðra
verra. Þetta voru lélegar myndir
og lítið í þær lagt. í dag er enda-
laust, botnlaust ofbeldi hins vegar
að fínna í stórmyndum frægustu
leikstjóra og stórstirna í Holly-
wood. Þröskuldur áhorfanda hefur
einnig færst til að mínu mati, í
dag horfír fólk athugasemdalaust
á atriði sem vakið hefðu mikla
umræðu í fjölmiðlum og meðal
almennings fyrir áratug," segir
hún. Auður viðurkennir að verið
geti að mörk Kvikmyndaeftirlits
hafí einnig færst neðar á sama
tíma, sem endurspegli að mat-
reiðsla þess í kvikmyndum hafí
breyst og það nú sé samofið sögu-
þræði og listrænni heild mynda.
Nýjasta dæmið um þetta sé kvik-
myndin Fæddir morðingjar, sem
sýni hóflaust ofbeldi frá upphafí
til enda.
Lögum ekki framfylgl
Hún kveðst telja eftirlitið gott
og þótt gagnrýni sú sem hún verði
vör við beinist yfírleitt að umburð-
arlyndi þess, álíti hún að viðmiðan-
ir þess séu fremur íhaldssamar og
torsótt að þrengja nálaraugað enn
frekar. Hins vegar sé ýmsu ábóta-
vant í eftirleiknum og misbrestur
á að þau aldursmörk haldi sem
Kvikmyndaeftirlitið setur.
„Ákvaeðin vantar ekki í lögin, held-
ur er þeim ekki framfylgt sem
skyldi. Lögregla og barnaverndar-
nefndir eiga að hafa eftirlit með
framkvæmd þessa þáttar, en því
er mjög lítið sinnt og aðgengi
barna og unglinga er of mikið af
þeim sökum. Okkur er einnig tjáð
af þeim sem sinna miðasölu og
dyravörslu í bíóhúsum og af-
greiðslustörfum á myndbandaleig-
um, að þeir þurfi iðulega að standa
í stappi við foreldra sem heimta
að fá að fara með barnið sitt inn
á tilteknar myndir og engar refj-
ar, þau ráði á hvað bömin sín
horfí. Einnig er það svo að börn
sitja eftirlitslaus við skjáinn, hvort
sem þau horfi á myndbönd eða
sjónvarpsstöðvarnar. Við endum
því alltaf inni á heimilunum. For-
eldrar, kennarar og aðrir upp-
alendur þurfa að veita börnum sín-
um handleiðslu gegnum þennan
frumskóg, einhveija siðfræði og
útskýringar sem aðstoði böm við
að gera greinarmun á réttu og
röngu, uppspuna og veruleika,
hvort sem um teiknimyndir eða
fullorðinsefni er að ræða,“ segir
hún.
Karl Ottó Schiöth, fram-
kvæmdastjóri Stjörnubíós, sem er
í stjórn samtaka kvikmyndahúsa-
eiganda, segir útilokað að hætta
að sýna ofbeldismyndir á meðan
stóra framleiðslufyrirtækin fram-
leiði slíkt efni. Hann vildi þó gjarn-
an taka ofbeldismyndir úr sýn-
ingu, en annað efni sem gangi
eins vel sé oftast ekki í boði og
menn verði að huga að íjárhags-
legum ávinningi í þessum rekstri
sem öðram. Ljótustu ofbeldis-
myndir sem í boði eru séu þó
sjaldnast sýndar hérlendis vegna
lélegrar aðsóknar á þær. ■
I
Auka ó viivaranir í sjónvarpi
í reglugerð um Kvikmyndaeftir-
lit er ákvæði sem segir að sjón-
varpsstöðvar eigi að hafa samráð
við það um sýningar mynda og
þátta, en í útvarpslögum er
ábyrgðin lögð á herðar stjómenda
stöðvanna. Samráðið hefur verið
í formi funda eftirlitsins með
starfsfólki sjónvarpsstöðva sem
velur efni til sýningar og raðar
því niður í dagskrá, auk þess sem
eftirlitið sendir reglulega frá sér
skrá með dómum um myndir og
æskileg aldurstakmörk.
„Það má til sanns vegar færa
að ofbeldi sé of mikið í sjónvarps-
þáttum og kvikmyndum sem börn
hafa aðgang að, og það verður að
viðurkennast að þróunin á sein-
ustu áram hefur verið í ofbeldi-
sátt. En umræðan um þetta mál
hefur átt sér stað í fleiri löndum
en hérlendis og ég tel að þróunin
sé að snúast við og menn séu orðn-
ir meðvitaðir um að ekki gengur
að gera út á gegndarlaust of-
beldi,“ segir Guðmundur Krist-
jánsson, varadagskrárstjóri er-
lendrar dagskrárdeildar Sjón-
varpsins. Guðmundur og Lovísa
Óladóttir, dagskrárstjóri Stöðvar
2, segja að reynt sé eftir föngum
og bestu samvisku stjómenda að
sneiða hjá barnaefni sem sé börn-
um hættulegt á einhvern hátt.
Lovísa segir að á upphafsárum
Stöðvar 2 hafi verið sýnt ofbeldis-
fullt barnaefni en það sé með öllu
liðin tíð. „Hinn hörmulegi atburður
í Noregi var í fjölmiðlum tengdur
ofbeldisfullu barnaefni sem sýnt
hefur verið á Norðurlöndum og
víðar. Sýnt var úr þættinum í
fréttatíma Sjónvarpsins og það
liggur við að banna hefði átt það
innskot, en þar var sverð rekið á
kaf í hjarta manns sem dró það
úr sér og stóð heill á eftir. Okkur
bauðst þetta efni í fyrra en við
höfnuðum því,“ segir Lovísa.
Hvað annað erlent efni varðar,
segja fulltrúar sjónvarpsstöðvanna
að liðir sem innihaldi ofbeldisverk
séu seint á kvölddagskrá, þótt
nefna megi þætti sem séu sýndir
frekar snemma kvölds og megi
jafnvel líta til frétta í því sam-
bandi. Ströngum reglum sé fylgt
í hvívetna og jafnvægis sé gætt á
milli mýktar og hörku í dagskrá.
Lovísa kveðst ekki vita hversu
hátt hlutfall kvikmynda á Stöð 2
sé með ofbeldisívafí en það sé í
samræmi við tísku hvers tíma í
kvikmyndagerð erlendis. Hún við-
urkenni þó að kvikmyndir geti
haft neikvæð áhrif á böm. „Við
getum ekki verið með þá forsjár-
hyggju að sýna ekki bannað efni
og teljum að þegar líða tekur á
kvöldið sé ábyrgðin á herðum for-
eldra. Á íjarstýringu nýju mynd-
lyklanna okkar er þó bamalæsing
sem á að vera eins öragg og hægt
er. Foreldrar sem vilja ekki að
börn þeirra horfi á dagskrána
rugla útsendingu og fela síðan
ijarstýringuna og finni barnið
hana, þarf það að kunna á læsing-
una,“ segir Lovísa. Guðmundur
kveðst telja að foreldrar, fjölmiðlar
og skólar verði að taka höndum
saman til að verulegur árangur
náist í baráttunni gegn þessari
þróún. „í því sambandi skipta
miklu þær reglur sem gilda á
heimilum og ég held að foreldrar
verði að rækja hlutverk sitt aðeins
betur. Við vitum að börn era oft
ein heima á kvöldin og geta séð
ofbeldisefni."
Hann segir ágætlega staðið að
viðvöranum með ofbeldisefni í dag.
Hann sé þó sannfærður um að
auka mætti áhrifamátt þeirra.
„Umbun limlestinga"
Ekkert eftirlit er með tölvuleikj-
um, þótt Auður segir að Kvik-
myndaeftirlitið hafí bent á nauð-
syn yfírsýnar yfir þann markað
frá árinu 1989. Tækninni fleygi
fram á því sviði og nýjustu leikirn-
ir séu lítt frábrugðnir kvikmyndum
hvað varðar myndgæði og fátt sem
minni á klunnalega grafík fyrri
ára. Sýndarveruleikinn sé einnig á
næsta leiti, þar sem fólk er þátt-
takandi í leiknum. „Þarna er oft
á ferð efni sem er alls ekki við
hæfi barna og byggist umbun og
árangur í leiknum á að ganga sem
lengst í að drepa, pynta og nauðga.
Á þessu sviði vantar gagnrýna
skoðun.“
Guðný Danivalsdóttir, inn-
kaupastjóri tölvuleikja hjá Japís,
sem er umboðsaðili Sega og einn
stærsti innflytjandi leikja hérlend-
is, segir mikla breidd í viðfangs-
efni tölvuleikja. Kaupendur séu á
aldrinum ijögurra ára til þrítugs
að jafnaði. Hún áætli að á milli
30 og 40% þeirra leikja sem era
á markaðinum byggist á því að
„söguhetjan" lumbri á andstæð-
ingum sínum með höggum og
spörkum á leið sinni að settu
marki. Blóð og dauðsföll séu hins
vegar sjaldséðari. „Þessir ofbeldis-
leikir þykja þó voðalega vinsælir
og má nefna leikinn „Mortal Com-
bat 2“ í því sambandi, sem hefur
selst í milljónum eintaka um allan
heim. Við keyptum tiltölulega fá
eintök af honum þrátt fyrir mikla
eftirspurn og ætlum að hafa 16
ára aldurstakmörk fyrir kaupend-
ur, sem akkur þykir sjálfsagt þrátt
fyrir að erfitt sé að sanna að gróf-
ir leikir valdi skaða,“ segir Guðný.
Umræddur leikur og forveri
hans eru raunsæir í útliti og
gánga út á að „söguhetjan" murk-
ar lífið úr andstæðingum sínum
á margvíslegan hátt, s.s. með því
að rífa hjartað úr þeim með berum
höndum og höggva af höfuðið.
Japís seldi ekki fyrri leikinn undir
sama heiti vegna efasemda um
innihald hans, en Guðný kveðst
vera kunnugt um aðrir seljendur
hafi haft hann á boðstólum, aug-
lýst hann sem hrottalegan og selt
mikið. Aðspurð um ástæður þess
að verslunin hyggst selja seinni
leikinn, segir Guðný að ákvörðun
hafi verið tekin eftir nokkra um-
ræðu. Byggist hún á því að fyrir-
tækið sé þjónustuaðili sem geti
ekki sest í dómarasæti yfir vali
fullorðinna viðskiptavina sinna.
„Við munum gæta þess að halda
aldurstakmörkin, en kaupi for-
eldri leikinn fyrir barnið sitt get-
um við ekki bannað það, því þá
aflaði viðkomandi sér hans bara
með öðrum hætti. Hið forboðna
er spennandi og engin ráð að
stöðva fólk, nema kannski með
því að stöðva framleiðsluna al-
veg.“