Morgunblaðið - 20.06.1995, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 20. JÚNÍ1995 41
hafi aldrei iðrazt þeirrar ákvörðunar
sinnar að snúa heim og helga ætt-
jörðinni líf sitt og starf. Áratugum
síðar trúði hann mér fyrir því, -
eftir ferð til Bandaríkjanna, þar sem
hann hitti nokkra gamla skólabræð-
ur, - að þá hefði sér orðið ljósara
en nokkru sinni, að hann hefði val-
ið rétt. Hann hefði undrazt, hve
gamlir þeir virtust orðnir, jafnvel
útslitnir af streitu og lafhræddir
um, að yngri menn græfu undan
þeim í miskunnarlausri samkeppni
um vel launuð störf. Hér heima
hefði lífið verið með meiri ró og
næði meira til einbeitingar, a.m.k.
mestan hluta ævistarfsins.
Um margvísleg störf Jóhannesar
í nær hálfa öld brestur mig þekk-
ingu til mikillar umfjöllunar, þar
munu væntanlega mér fróðari koma
til skjalanna. Ekki er ég þó í vafa
um, að af kunnáttu og samvizku-
semi hefur verið unnið, annað hefði
verið honum ólíkt.
Og nú er komið að leiðarlokum.
Ég er og mun ævilangt verða
frænda mínum og fjölskyidu hans
þakklátur fyrir samvistirnar á löngu
liðnum árum. Aftur horfir ellin grá,
mælti eitt sinn mikið skáld, - en
bætti við: Sólarlag liðinn dag laugar
í gulli þá.
Jón S. Guðmundsson.
Nú þegar Jóhannes Bjarnason
mágur minn er allur, hvarflar hug-
urinn til þess tíma er ég kynntist
honum. Ég var táningur þegar eldri
systir mín kynnti okkur í fjölskyld-
unni fyrir Jóhannesi. Hann bar með
sér nýtt andrúmsloft enda búinn
að vera langdvölum í námi og starfi
erlendis. Fyrir mér var það allt
mjög spennandi.
Á þessum tíma var ekki algengt
að fjölskyldur ættu bíla en Jóhann-
es átti bíl og nutum við þess, því
hann var ólatur við að bjóða okkur
í ferðir um nágrennið og mína
fyrstu ferð til Norðurlands fór ég
með honum og Margréti systur.
Var þá meðal annars heimsótt
skyldfólk Jóhannesar bæði á Akur-
eyri og Húsavík og var þessi ferð
mikil upplifun fyrir mig.
Þar sem þau bjuggu fyrstu hjú-
skaparárin í húsi foreldra minna
þá kynntumst við betur en ella.
Jóhannes var mjög dagfarsprúður
maður en gat verið fastur fyrir ef
því var að skipta. Ég fylgdist af
áhuga með utanlandsferðum og
heimkomum og var þá oft margt
fallegt að skoða, sérstaklega fatn-
aðurinn sem var gerólíkur því sem
hér fékkst.
Árið 1950 fór ég til New York
að vinna og nokkrum mánuðum
síðar komu þau því Jóhannes var
að fara í framhaldsnám. Þá áttu
þau eina dóttur, Ástu Ragnheiði,
sem þá dvaldi hér heima hjá foreldr-
um okkar og í desember þetta ár
eignuðust þau aðra dóttur, Guð-
rúnu. Um tíma bjuggum við, ég og
vinkona mín, á heimilinu hjá þeim.
Um vorið þegar náminu lauk og
Jóhannes átti fyrir höndum að
starfa um tíma við verksmiðju í
Tennessee-dalnum var okkur vin-
konunum boðið að koma með. Þetta
varð til þess að við kynntumst stór-
um hluta landsins sem við höfðum
ekki séð fyrr og nutum vel. Ekið
var niður með austurströndinni til
Flórída, síðan í vestur til New Orle-
ans og svo í norður til ákvörðunar-
staðarins en þar skildu leiðir.
Eftir námið kom Jóhannes aftur
heim. Fjölskyldan stækkaði og árið
1957 fæddist Ragnar og Bjarni
1960. Jóhannes starfaði alla tíð hér
heima og var um það bil að ljúka
störfum þegar hann veiktist hastar-
lega og náði sér aldrei eftir það.
Hann helgaði líf sitt starfinu og
fjölskyldunni. Fáa hefi ég þekkt
sem báru hag fjölskyldu sinnar jafnt
fyrir bijósti og hann. Fórum við sem
tengdumst honum ekki varhluta af
því. Hann var mjög úrræðagóður,
alltaf tilbúinn að hjálpa ef þess var
kostur og oft var leitað ráða hjá
honum. Að lokum vil ég þakka hon-
um allt það sem hann gerði fyrir
mig og mína. Ég bið Guð að varð-
veita minningu hans.
Sigurveig Ragnarsdóttir.
MINNIIMGAR
EIRÍKA ANNA FRIÐ-
RIKSDÓTTIR
+ Eiríka Anna
Friðriksdóttir
hagfræðingur fædd-
ist í Essen í Ruhr í
Þýskalandi 3. apríl
1911. Hún lézt á
hjartadeild Borgar-
spítalans mánudag-
inn 6. júní síðastlið-
inn 84 ára að aldri.
Foreldrar hennar
voru dr.chem. Fritz
Spitzer, f. 23.12.
1877, d.
magns-og efnaverk-
fræðingur, og Else
Spitzer, f. 31.8. 1885,
d. 1943, enskukenn-
ari. Foreldrar hennar voru
bræðraböm og Eiríka var einka-
barn þeirra. I fjölskyldu Eiríku
vom margir verkfræðingar,
arkitektar og vísindamenn sem
m.a. hönnuðu rafhiöður, sem enn
em í fullri notkun, rannsökuðu
oliulindir og hönnuðu og sáu um
byggingu á fyrstu járnbrautar-
línu Kinavcldis. Eiríka lauk stúd-
entsprófi í Berlín árið 1930 og
hagfræðiprófi í Prag 1936. Hún
stundaði nám í tölfræði við Kaup-
mannahafnarháskóla 1936-38,
og var þar í doktorsnámi í hag-
fræði en lauk því ekki vegna
þess að seinni heimsstyrjöldin
skall þá á. Á árunum eftir strið-
ið starfaði Eiríka
hjá Sameinuðu
þjóðunum, fyrst í
London 1946-47,
síðan í New York
1947-53. Þegar
seinni heimsstyij-
öldinni lauk og
hungurvofan blasti
við Evrópubúum
sljómaði Eiríka
flutningi á hveiti
frá Bandarikjunum
til Evrópu. Árið
1955 flutti hún til
Islands og fékk ís-
lenskan ríkisborg-
ararétt árið 1955
og var sæmd fálkaorðunni árið
1991 fyrir rannsóknarstörf.
Árið 1947 giftist Eiríka séra
Kára Valssyni frá Prag, sem síð-
ar varð prestur í Hrísey. Þau
skildu árið 1960 og voru bam-
laus. Kári átti eina dóttur af
seinna hjónabandi, Elínu. Kári
Valsson dó árið 1992. Eirika bjó
til margra ára í Ljósheimum 22
í Reylgavík, en dvaldi á Elli-og
hjúkmnarheimilinu Grand síð-
ustu ævimánuðina. Engin athöfn
fer fram vegna andláts hennar
þar sem hún gaf likama sinn
iæknadeild Háskóla Islands til
notkunar í vísindalegum til-
gangi.
ÁÐUR en Eiríka kom til íslands
vann hún við rannsóknir á þjóðar-
tekjum Breta fyrir ýmis ráðuneyti í
London ásamt Richard Stone, Nó-
belsverðlaunahafa. Eiríka vann þar
á vegum United Nations Relief and
Rehabilitation Administration í ýms-
um deildum stofnunarinnar í Lond-
on. Hún dvaldi einnig í hálft ár í
Afríku á vegum Rauða krossins við
þjálfun starfsfólks, fyrst á vegum
læknadeildar bresks háskóla við at-
huganir á farsóttum í Evrópu, Asíu
og Afríku og síðar við athugun á
áhrifum matarskömmtunar í Eng-
landi og einkum á ungbarnadauða.
Árið 1953 flutti Eiríka til Bandaríkj-
anna til að vinna hjá Sameinuðu
þjóðunum við hagfræðilega skýrslu-
gerð.
Fyrst eftir að Eiríka settist að á
Islandi starfaði hún sem staðgengill
sjúkraþjálfara á Elli- og hjúkrun-
arheimilinu Grund. Þrem mánuðum
síðar fékk hún stöðu hagfræðings
og deildarstjóra hjá hagdeild Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga.
Síðar réð Eiríka sig sem kennara
að Núpsskóla í Dýrafirði og kenndi
þar dönsku og bókhald í tvö ár. Ei-
ríku bauðst síðan staða við hagdeild
Framkvæmdastofnunar sem síðar
varð Þjóðhagsstofnun. Á árunum
1962-65 var hún háskólakennari og
kenndi hagfræðinemum og lækna-
nemum tölfræði við Australian Nati-
onal University. Frá 1965 starfaði
Eiríka aftur hjá tjóðhagsstofnun þar
sem hún starfaði fram til ársins
1981, m.a. við útreikninga á einka-
neyslu íslendinga.
Aðal áhugamál Eiríku var þó fyr-
irbygging slysa. Til að koma í veg
fyrir slys er nauðsynlegt að vita um
slysavalda og tildrög slysa. Eirika
ákvað því að veija næstu árum ævi
sinnar til rannsókna á tildrögum
slysa, sérstaklega meðal barna hér
á landi. Eiríka vann merkar braut-
ryðjendarannsóknir á barnaslysum
hér á landi og vakti fyrst íslendinga
athygli á hæstri tíðni barnaslysa i
Evrópu á íslandi. Eiríka beitti sér
mjög fyrir verndun barna gegn slys-
um og forvörnum þeirra. Arið 1987
birtust niðurstöður Eiríku á rann-
sóknum á 7.562 bömum sem komið
höfðu á slysadeild Borgarspítala sem
fylgirit við Heilbrigðisskýrslur á veg-
um Landlæknisembættis. Rannsókn-
arniðurstöður þessar vöktu mikla
athygli víða í Evrópu vegna þess hve
rannsóknarhópur barnanna var stór
hér á landi og slysatíðni há. En um
30% barna fjögurra ára og yngri á
höfuðborgarsvæðinu koma árlega á
slysavarðstofu vegna slysa í heima-
húsum.
Eiríka gerði einnig merkar rann-
sóknir á barnaslysum á árunum
1983-88 á vegum umferðarnefndar
Reykjavíkur og Landlæknisembætt-
is. Einnig var Eiríka kunn fýrir störf
sín að neytendamálum. Hún var um
árabil í stjórn Neytendasamtakanna
(1972-77). Hún tók virkan þátt í
norrænum samvinnuverkefnum á
sviði neytendamála (NÆK) á árun-
um 1976-1985. Eiríka stuðlaði að
því að hafín var notkun neyðar-
hnappa eða bjallna á vegum Securit-
as. Einstaklingar sem búa einir og
eru lasburða geta fengið neyðar-
hnapp eða bjöllu til að kalla á hjálp
ef eitthvað amar að. Einnig kom
Eiríka því til leiðar að einstaklingar
sem búa einir fá símaþjónustu hjá
Securitas sem kannar daglega hvort
allt sé í lagi.
Á 82. aldursári var Eiríka elsti
nemandi Háskóla íslands. Hún lauk
BA-prófi í ensku og dönsku frá HÍ
árið 1981, þegar hún hætti í fastri
vinnu. Síðan lagði hún stund á rúss-
nesku og spænsku og lauk MA-námi
í ensku. Eiríka var mikil málamann-
eskja og talaði reiprennandi tékk-
nesku, þýsku, ensku, dönsku og ís-
lensku allt fram að andláti sínu.
Þrátt fyrir háan aldur vann Eiríka
að minni verkefnum, sem tengjast
öryggismálum íslendinga. Hún
kannaði m.a. eldvarnakerfi í hótel-
um, neyðarútganga, athuganir á
merkingum í lyftum og á matvælum,
bætt skipulag á bankaafgreiðslu,
endurskinsmerki fyrir böm og full-
orðna og fleira. Eiríka hefur skrifað
íjölda greina um öryggismál og neyt-
endamál á undanförnum árum, eink-
um og sér í lagi í DV.
Óhætt er að segja um Eiríku líkt
og sagt var um Kára Valsson fyrr-
verandi eiginmann hennar að hún
hafí verið mótuð af reynslu og þekk-
ingu margra kynslóða. Þau báru
bæði með sér framandi menningar-
hefðir, sem hvað virðulegastar og
merkastar þóttu í Evrópu. Þennan
menningarheim kynntu þau fyrir
íslendingum með margvíslegu móti
pg reyndust þau bæði meiri og betri
íslendingar en margir barnfæddir
hér á landi. Eiríka tók ástfóstri við
landið og fólkið og helgaði Iíf sitt
hin síðari ár forvörnum í þágu þeirra
sem minnst mega sín, eða barna,
og var það hennar aðal áhugamál.
Eiríka varðveitti barnið í sálu sinni,
því hún trúði á barnið í hveijum
manni og að börnin séu framtíð þjóð-
arinnar.
Það fór ekki milli mála að Eiríka
hafði afburða gáfur og hæfileika til
að afla sér þekkingar og tii að fræða
aðra. Eiríka sökkti sér gjarnan ofan
í málefni sem henni urðu hugléikin.
Andlegt afl hennar var slíkt að henni
voru engin takmörk sett í fróðleiks-
fýsn og þekkingaröflun. Sterkasti
þáttur í skapgerð hennar var gagn-
rýni og oft beiskja sem gat stuðlað
að því að Eiríka gat orðið óvægin í
garð annarra. Lífshlaup Eiríku var
ekki einungis litríkt og óvenjulegt
heldur merkilegra og aðdáunarverð-
ara en flestra annarra. Eiríka var
hvað þakklátust fyrir að vera íslend-
ingur og hafa fengið íslenskan ríkis-
borgararétt, vegna þess að „á ís-
landi er enginn Hitler“. Samræður
hennar um og þekking á Hitler og
fyrirlitning hennar á honum og
grimmd nasismans og kommúnism-
ans munu mér seint úr minni líða.
Eiríku féll aldrei verk úr hendi og
er ótrúlegt hveiju hún afkastaði á
níræðisaldri. Hún vissi að hverju dró
í lífi hennar og tók því með æðru-
leysi og gekk frá öllum sínum mál-
um.
Ég mun ætíð minnast Eiríku með
djúpri virðingu og þakklæti fyrir
tryggð og vináttu hennar og örlæti
og ómetanlegan stuðning í minn
garð í tengslum við rannsóknir mín-
ar á börnum. Blessuð sé minning
hennar.
Helga Hannnesdóttir.
Eiríka Anna Friðriksdóttir hag-
fræðingur er látin. Fyrir hönd Neyt-
endasamtakanna vil ég minnast
hennar með nokkrum orðum.
Þegar Eiríka fluttist til íslands
árið 1953, eignuðumst við íslending-
ar hámenntaðan og dugmikinn hag-
fræðing. íslenskir neytendur eignuð-
ust um leið dugmikinn og óeigin-
gjarnan bandamann. Eiríka hafði
kynnst öflugu starfi bandarísku
Neytendasamtakanna þegar hún bjó
þar á árunum 1947-1953. Og þegar
til íslands var komið jókst áhugi
hennar enn meir á þessum málum,
hér sá hún óplægðan akur í neyt-
endamálum og hélst þessi áhugi allt
til dauðadags. Eiríka var kosin í
stjórn Neytendasamtakanna í upp-
hafi árs 1971 og sat í stjórn til árs-
ins 1977, þar af var hún gjaldkeri
í nokkur ár.
Þó að Eiríka hyrfi úr stjórn Neyt-
endasamtakanna, hvarf ekki áhugi
hennar á neytendamálum. Hún tók
þátt í norrænu neytendasamstarfi
allt til ársins 1985. Raunar má segja
að áhugi hennar hafi verið ódrep-
andi. Hún var stöðugt á varðbergi
um hagsmunamál neytenda og
óþreytandi við að koma með ábend-
ingu um það sem bætur mætti fara.
Það sannar fjöldi blaðagreina sem
birst hafa eftir hana á undanförnum
árum. Ég minnist einnig margra
símtala minna við Eiríku, þar sem
hún kom með ábendingar um verk-
efni sem Neytendasamtökin þyrftu
að sinna. Verkefni sem síðar urðu
til að styrkja stöðu íslenzkra neyt-
enda.
Eiríka eignaðist ekki börn, en
umhyggja hennar fyrir börnum var
mikil. Eiríka var stöðugt með ábend-
ingar um hvernig búa mætti börnum
okkar öruggara umhverfi. Eftir hana
liggur m.a. rit um slys í heimahúsum
og varnir gegn þeim, en slys á börn-
um í heimahúsum hafa einmitt verið
mikið vandamál hér á landi. Sem
betur fer hefur þeim farið fækkandi
á síðustu árum og það má m.a.
þakka Eiríku. Þegar nokkur samtök
og stofnanir ákváðu að standa fyrir
sameiginlegu átaki, „Öryggi barna,
okkar ábyrgð", og áð veita sérstakar
viðurkenningar vegna starfa í þágu
öryggis barna, var samhljóða sam-
þykkt að veita Eiríku sérstaka heið-
ursviðurkenningu vegna starfa
hennar að öryggi bama. Eiríka var
vel að þeim heiðri komin. Og fyrstu
kynni mín af Eiríku voru einmitt á. ^
þessum vettvangi fyrir fimmtán
árum, en þá bað Eiríka mig að að-
stoða sig lítillega vegna könnunar
sem hún var þá að gera á reiðhjóla-
slysum og hvað mætti gera til að
fækka þeim slysum.
Fyrir hönd Neytendasamtakanna
og okkar allra sem störfuðu með
Eiríku á vettvangi neytendamála,
vil ég þakka henni ómetanlegt fram-
lag. Megi minningin um Eiríku lifa.
Jóhannes Gunnarsson.
Flestir munu hafa þekkt Eiríku
af blaðagreinum hennar um neyt-
endamál. Hún var þó einnig áhuga-
söm um menningarmál almennt, og
vil ég nefna hér nokkur dæmi þar
um:
Fyrir nokkrum árum skrifaði ég
kjallaragrein í DV um Martein Lút-
her. Nokkru síðar hringdi í mig kona
sem kynnti sig sem fyrrum kunn-
ingja móður minnar sálugu. Vissi
ég vel hver hún var, og ræddum við
nokkra stund um lífshlaup okkar.
Hún benti mér á bók eina um Lút-
her, og lá ekki á þeirri skoðun að
hann hefði verið sinnissjúkur að
mati sérfræðings. Hún var skelegg
og afdráttarlaus í tali og talaði hratt
og skipulega. Þakkaði hún að lokum
fyrir sig og lagði á er hún hafði lok-
ið erindi sínu.
Fyrir vikið sendi ég henni seinna
ljóðabók sem ég setti saman í minn-
ingu mömmu, enda höfðu þær unnið
saman á Hagstofunni forðum daga.
En Eiríka hafði líka skrifað tvær
greinar í tímarit móður minnar,
Amalíu Líndal, en það rit kom út á
íslandi á árunum 1967-1970 og hét
65 Degrees, Icelandic Life. Var það
á ensku um íslensk málefni. En af
þeim hafði ég þekkt Eiríku fyrst.
Vil ég nú grípa niður í grein hennar
þar frá árinu 1970, sem nefnist „Af
hverju hélt ég áfram að búa hér?“
Snara ég hér menningarlega kaflan-
um: _
„Ég fékk fyrst áhuga á íslandi
þegar ég fékk þýðingu af Skálda-
Eddu í fermingargjöf, en þá var ég
unglingsstúlka í Tékkóslóvakíu. ís-
land, með sínar fornu bókmenntir,
reyndist vera frægt um heim allan
og vakti hjá mér rómantíska þrá.
En frá Mið-Evrópu séð virtist ísland
vera enn lengra í burtu en sjálf
Bandaríkin.
Ég hitti fyrstu íslendingana þegar
ég var í námi í Kaupmannahöfn.
Þeir buðu mér til borðs með sér í
stúdentamatsalnum, sem var kall-
aður „mannætueldhúsið". Ég hafði
alltaf ímyndað mér að fólk yrði jafn-
lyndara eftir því sem norðar drægi.
Þó hófst nú upp hatrömm deila er
ég spurði í sakleysi mínu hvaða nú-
tímahöfund ég ætti helst að lesa í
þýðingu. Nemarnir gátu ekki komið
sér saman um hvort ég ætti að lesa
leikrit Guðmundar Kamban eða
skáldsögur Halldórs Laxness. Þetta
olli mér mikilli furðu: Fólk sem gat
æst sig svona mikið upp út af bók-
menntum, það var mér að skapi.
Nú fóru í gang alls konar áætlanir
um að útvega mér ódýrt far með
fraktskipi til íslands."
Eiríka Friðriksdóttir var greini-
lega ein þeirra kvenna sem hafa.
gefið íslensku mannlífi vítamín-
sprautu með komu sinni hingað.
Tryggvi V. Líndal.
Minnismerki úr steini
Steinn er kjörið efni í allskonar minnismerki. Veitum
alla faglega ráðgjöf varðandi hverskonar minnismerki.