Morgunblaðið - 18.07.1995, Blaðsíða 25
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 18. JÚLÍ 1995 2
um. Verið er að hanna dælu- og
hreinsistöðvar og útrásir. Fráveitu-
vatni verður veitt til viðtaka, þess
staðar í náttúrunni sem tekur við frá-
veituvatninu, um 2,5 km langa útrás.
Til stóð að taka kerfið í notkun á
næsta ári en líklegt er að það verði
ekki fyrr en 1998-2000. Tafið hefur
fyrir framkvæmdum að Hagvirki sem
sá um verktökuna varð gjaldþrota.
Gerður hefur verið samningur um
kaup á dælum og hreinsitækjum.
Áætlaður heildarkostnaður í fráveitu-
málum fyrir Hafnaríjörð fullbyggðan
er á milli 700 og 800 milljónir kr.
Núna er fráveituvatni veitt út í tveim-
ur útrásum stutta leið. Hafnfirsk frá-
veita uppfyllir því ekki kröfur meng-
unarvarnarreglugerðar enn sem kom-
ið er fremur en fráveitur annarra
sveitarfélaga.
Tilskipun ESB
íslendingar standa nokkuð að baki
öðrum Evrópuþjóðum í fráveitumál-
um. Því má þó ekki gleyma að hér-
lendis eru aðstæður með öðrum hætti
en hjá öðrum Evrópuþjóðum sem búa
margar við innhöf og eru mun íjöl-
býlli lönd. Auk þess er mengun frá
iðnaði minna vandamál hérlendis.
Samkvæmt tilskipun ESB um frá-
veitumál sem íslendingar þurfa að
uppfylla sem aðilar að EES-samn-
ingnum er almenna reglan sú að beita
þurfi fyrsta stigs og annars stigs
hreinsun áður en skólpi er veitt í við-
taka. Þó segir að fyrir þéttbýli af
þeirri stærð sem höfuðborgarsvæðið
er, þar sem viðtaki er sjór, dugi fyrsta
stigs hreinsun ef viðtakinn er skil-
greindur sem minna viðkvæmur.
Þetta er afar mikilvægt ákvæði fyrir
Islendinga því afar kostnaðarsamt er
að taka upp annars stigs hreinsun.
Með fyrsta stigs hreinsun eru ýms-
ir fastir hlutir íjarlægðir með botnfell-
ingu, síun eða tætingu en í annars
stigs hreinsun er súrefnisþörf frá-
veituvatnsins minnkuð á líffræðilegan
hátt. Þriðja stigs hreinsun er alls
ekki talin nauðsynleg hér við land en
með henni er dregið úr næringarefn-
um í fráveituvatni. Davíð Egilsson
hjá Hollustuvernd ríkisins segir að
almennt séð sé helsta vandamálið við
skólp næringaefnaauðgun í viðtaka
og fylgi þessu yfirleitt mikill vandi í
innhöfum.
„í Faxaflóa þar sem búast má við
mestri næringaefnaauðgun frá íbúða-
byggð hér við land er lægra næringar-
efnamagn nærri ströndu en í flóanum
sjálfum. Skýringin er væntanlega sú
að íslenskar ár eru flestar næringar-
efnasnauðari en sjórinn. Þess vegna
skýtur skökku við að leggjá í mikinn
kostnað við að draga úr streymi þess-
ara efna til sjávar hér við land. Okk-
ar vandamál er hins vegar saurgerla-
mengun við strendur þar sem gerlar
virðast lifa lengur hér við land en á
heitari svæðum, sérstaklega á vet-
urna þegar sólarljósið er rninnst,"
segir Davíð.
Gatnamálastjóri segir að þess hafi
verið gætt í hönnun fráveitukerfisins
----------- að unnt verði að bæta við
dlS eru frekari hreinsun ef þörf
æður krefur. Fylgst verður með
.» viðtakanum (sjónum) í
torum framtíðinni og verði meng-
un meiri en ásættanlegt er
verður hægt að bæta við
öðru þrepi. Það verður því ekki fylli-
lega ljóst fyrr en nokkru eftir að frá-
veitukerfið hefur verið tekið í notkun
hver heildarkostnaður við það verður.
Sigurður segir jafnframt að kröfur
um hreinsun fráveituvatns kunni að
breytast og hugsanlegt er að fram
komi strangari kröfur. Viðbótar-
kostnaður vegna annars stigs hreins- •
unar við hreinsistöðina í Ánanaustum
eina verður á bilinu Vh til tveir millj-
arðar kr. eða 4,5 til 6 milljarðar kr.
verði stöðvarnar þrjár.
Bandarísku kjarnavopnin í Thule-herstöðinni á Grænlandi
B 52 SPRENGJUFLUGVÉL getur borið allt að 11 kjarnorkusprengjur sem eru eitt megatonn hver. Herflugvöllur Bandaríkjamanna á ísnum
við Thulebæ var einn hinn stærsti í heimi á sjötta áratugnum.
BANDARÍKJAMENN létu ekki
nægja að fljúga yfir græn-
lenskt land með kjarnavopn,
þeir geymdu einnig slík vopn í Thule-
herstöðinni um hríð. Dönsk stjórn-
völd birtu skýrslu 29. júní þar sem
fram kemur að þáverandi forsætis-
ráðherra Danmerkur, H.C. Hansen,
hafi árið 1957 veitt eins konar þög-
ult samþykki sitt við því að vopnin
yrðu varðveitt í stöðinni, í trássi við
opinbera stefnu Dana. Hefur málið
allt, ekki síst þáttur Hansens, valdið
miklu uppnámi í Danmörku.
Árið 1968 hrapaði B-52 sprengju-
vél á Grænlandi og var varnarsamn-
ingi Dana og Bandaríkjamann þá
breytt í þá veru að Bandaríkin hétu
því að ekki yrði flogið með kjarna-
vopn yfir Grænland nema stjórnvöld
í Kayupmannahöfn gæfu til þess
samþykki sitt. Fyrstu dagana eftir
óhappið sagði þáverandi forsætisráð-
erra, Jens Otto Krag, að Bandaríkja-
menn hefðu verið búnir að lofa að
vera aldrei með kjarnavopn á dönsku
landi. Fréttaritari Berlingske Tidende
í Washington segir að bandarískir
ráðamenn hafi minnt á fyrrnefnt
þögult samþykki Hansens og hafi þá
auðveldlega tekist samningar um að
leysa deiluna með því að bæta ákvæði
við varnarsamninginn frá 1951.
Hans Moller Christensen er fræði-
maður sem hefur dvalist í Washing-
ton fyrir samtök danskra Grænfrið-
unga í nokkur ár og unnið að rann-
sóknum á bandarískum skjölum um
stefnu Dana í kjarnorkuvopnamálum
og samstarfinu við Bandaríkin. Hann
fann fyrir nokkru gögn sem bentu
til þess að Danir hefðu samþykkt að
Bandaríkjamenn mættu fljúga með
kjarnavopn yfir Grænland þótt það
væri bannað samkvæmt opinberum
samningum Dana og Bandaríkja-
manna.
Niels Helveg Petersen, utanríkis-
ráðherra Danmerkur, sneri sér til
bandarískra stjórnvalda er upplýs-
ingar Grænfriðunga birtust og bað
um nánari upplýsingar, m.a. um
kjarnavopn á Grænlandi. William
Perry, varnarmálaráðherra Banda-
ríkjanna, taldi í fyrstu að ekki hefðu
verið geymd nein kjarnavopn í Thule-
stöðinni en lét undirmenn sína kanna
málið betur. Kom í ljós að fjórar
vetnissprengjur voru geymdar í
Thule-herstöðinni um margra mán-
aða skeið árið 1958 og árið síðar
voru fluttar þangað 48 sprengjur sem
að vísu voru ósamsettar. Fullyrt er
að þær hafi verið fjarlægðar 1965.
Þáttur Hansens
Fyrir rúmum þrem vikum var stað-
fest að jafnaðarmaðurinn H. C. Han-
sen, sem var forsætis- og utanríkis-
ráðherra Danmerkur um árabil á
sjötta áratugnum, sendi árið 1957
Bandaríkjastjórn svar við bréfi um
varnir Grænlands. Bandaríkjamenn
höfðu spurt hvort hann vildi fá upplýs-
ingar um kjarnavopn á Grænlandi ef
svo færi að þeim yrði komið fyrir
þar. Hansen lét í svarbréfinu hjá líða
að tjá sig um málið, nú telja menn að
í Washington hafi þessi þögn verið
skilin sem samþykki við því að vopnin
yrðu flutt til Grænlands. Afrit af bréfi
Hansens hefur verið í skjalasafni
embættis forsætisráðherra frá 1957
en þeir dönsku stjómmálamenn sem
síðan hafa verið við völd keppast um
að svetja af sér alla vitneskju um það.
Ákveðið hefur verið að opinber
stofnun í Danmörku kanni alla sögu
málsins en ekki lengur en til 1968,
um það eru stærstu stjórnmálaflokk-
arnir sammála. Uffe Ellemann-Jen-
YAR ÞOGN
SAMAOG
SAMÞYKKI?
Margt bendir til þess að danskir ráðamenn
hafi leyft Bandaríkjamönnum að geyma
kjamavopn í Thule-herstöðinni á Grænlandi
þótt opinberlega væri það stefna Dana að
ekki skyldu vera slík vopn á dönsku landi.
sen, fyrrverandi utanríkisráðherra,
segir að það hafi herfræðilega verið
skynsamlegt af Bandaríkjamönnum
að hafa kjarnavopn á Grænlandi en
þeir hefðu ekki átt að fara á bak við
ráðamenn í Kaupmannahöfn, heldur
segja þeim frá því. Ellemann-Jensen
segist trúa Bandaríkjamönnum er
þeir segi að ekki hafi verið nein
kjamavopn á Grænlandi frá 1968.
„Málið sýnir einmitt að Bandaríkja-
menn fóru eftir
dönskum regl-
um... Og ein-
hvers staðar verð-
ur að setja punkt.“
Niels Helveg
Petersen fullyrti á
blaðamannafundi
að ríkisstjórn H.C.
Hansens hefði
aldrei samþykkt
að vopnin yrðu
geymd á Grænlandi. Síðustu kjarna-
vopnin hefðu verið flutt ábrott 1965.
„Um þær mundir töldu Bandaríkja-
menn að ekki væri hernaðarleg nauð-
syn að hafa vopnin á Grænlandi. Það
hlýtur að vera skýringin," sagði ráð-
herrann. Hann telur enga ástæðu til
að gruna Bandaríkjamenn um að
hafa brotið samningsákvæði frá 1968
um að allt danskt landsvæði, þ. á
m. Grænland, skyldi vera kjarnorku-
vopnalaust.
Bent hefur verið á að Bandaríkja-
menn hafí ávallt varðveitt öll kjarn-
orkuvopn sín í sérstaklega traustum
geymslum og gætt fyllstu varúðar.
Viðbúnaðurinn sé umfangsmikill,
afar ósennilegt sé að danskir liðsfor-
ingjar, sem gegndu hlutverki
tengslaforingja í Thulestöðinni, hafi
ekki gert sér grein fyrir því að slík
vopn væru á staðnum.
Líklegt er að H.C. Hansen hafi
leikið tveim skjöldum í vopnamálinu,
látið sem ekki væru kjarnavopn neins
staðar á danskri jörð en leyft það
með leynd. Hann kann einnig vísvit-
andi að hafa forðast að fá upplýs-
ingar um vopnin og staðsetningu
þeirra til að þurfa ekki beinlínis að
skrökva að þjóð sinni. Bandaríkja-
menn gátu auk þess vitnað í samn-
inginn frá 1951 sem veitti þeim mik-
ið athafnafrelsi á Grænlandi en einn
hængur er þar á.
Samþykkt NATO
Atlantshafsbandalagið, NATO,
samþykkti nefnilega á fundi sínum í
París 1957 að ekki mætti koma fyrir
kjarnavopnum á landi aðildarríkis
nema fullt og ótvírætt samþykki
umrædds ríkis lægi fyrir. Áðurnefnd-
ur Hans Moller Kristensen segir að
samþykktin frá 1957 bendi eindregið
til þess að einhvers staðar í skjala-
skápum danskra ráðuneyta sé að
finna plagg um formlegt samþykki
við því að vopnin megi vera á Græn-
landi, ella hafi um hreint samnings-
brot verið að ræða.
Bent er á að það hafi lengi verið
stefna Banda-
ríkjamanna að
neita að tjá sig um
staðsetningu
kjarnavopna sinna
og hafa þeir borið
fyrir sig öryggis-
hagsmuni. Þeir
hafa m.a. neitað
að upplýsa í hvaða
herskipum slík
vopn séu. Upplýs-
ingagleði Perrys bendi hins vegar til
þess að þessi stefna sé nú á undan-
haldi og rétt sé að biðja þá um að
skýra frá því sem þeir hafi verið að
gera eftir 1968 á Grænlandi, að sögn
eins af þingleiðtogum vinstrisinna á
danska þinginu, Kjelds Albrechtsens.
Dönsku ráðuneytin liggja nú undir
þungum ásökunum þess efnis að þau
séu treg að leyfa fræðimönnum að-
gang að skjalasöfnum sínum er þeir
reyni að varpa ljósi á stefnu Dana í
samskiptunum við Bandaríkin. Skipti
í því sambandi litlu þótt samþykkt
hafi verið ný lög 1992 um frjálsari
aðgang að opinberum skjölum. Ríkis-
skjalavörður Dana, Johan Peter No-
ack, gagnrýnir utanríkisráðuneytið
sérstaklega í skýrslu sem Jytte Hild-
en menningarmálaráðherra lét birta
fyrir helgi.
Grænlendingar mótmæla
Lars Emil Johansen, formaður
grænlensku landsstjórnarinnar, segir
það „skelfilegt“ að kjarnavopnin hafi
verið á Grænlandi án vitundar íbú-
anna. Hans Pavia Rosing, sem er
einn fulltrúa stjórnarflokksins Sium-
ut á grænlenska þinginu, segir enn-
fremur að Grænlendingar muni fram-
vegis krefjast þess að hafa meiri
áhrif á öryggismál Grænlands sem
eru ásamt utanríkismálunum í hönd-
um Dana.
í Thulebæ, sem herstöðin er kennd
við, eru íbúarnir um 900. Þeir eru
eðlilega slegnir yfir þeim upplýsing-
um sem fram hafa komið og krefjast
þess að öll spilin verði nú lögð á
borðið. Bæjarstjórinn, August Eipe,
H.C. Hansen
Niels Helveg
Petersen
vill að stjórnvöld í Kaupmannahöfn
og Nuuk, sem beri ábyrgðina, biðji
Thulebúa afsökunar. Eipe heimtar
að lokið verði við að hreinsa svæðið
í grennd við stöðina þar sem B-52
sprengjuvélin hrapaði árið 1968.
„Danska stjórnin verður að segja
okkur hvort enn sé brak úr vélinni
eða sprengjunum á hafsbotninum,"
segir Eipe. Hann segir að staðfest
hafi verið að ekki hafi öll brot úr
einni sprengjunni náðst, mikilvægi
sé að það verði gert vegna hagsmuna
núverandi íbúa og afkomenda þeirra.
Útvörður Norður-Ameríku
Landfræðilega er Grænland aust-
asti hluti Norður-Ameríku og fengu
Bandaríkjamenn fljótt áhuga á að ná
þar fótfestu í síðari heimsstyijöld.
Þjóðvetjar hemámu Danmörku vorið
1940 en 1941 veitti sendimaður Dana
í Washington, Henrik Kauffmann,
Bandaríkjamönnum leyfí til að koma
sér upp bækistöðvum í Syðri-Straum-
firði og Narsassuaq á Grænlandi og
styrkja þannig stöðu sína í baráttunni
um Norður-Atlantshaf. Einnig var
mikilvægt fyrir Bandaríkjamenn að
fá kryolít-námur á Grænlandi til um-
ráða en efnið er notað við álvinnslu.
Samningur Kaufmanns var gerður
með vitund og vilja Kristjáns konungs.
Árið 1947 fundu Bandaríkjamenn
heppilegan stað fyrir flugbækistöð
við Thule þar sem ís var sléttur á
stóru svæði. Er kalda stríðið magn-
aðist vildu Bandaríkjamenn halda
stöðvum síðan og 1951 gerðu þeir
samning við stjórnvöld í Kaupmanna-
höfn um varnir Grænlands, byggt
var á samningnum frá 1941. Banda-
ríkjamenn notuðu þessa aðstöðu sína
fyrst og fremst til að fylgjast með
hreyfingum flota og flughers Sovét-
ríkjanna.
Framkvæmdir hófust í Thule 1951
og lauk ári síðar, völlurinn var einn
sá stærsti á Vesturlöndum. Öflugar
ratsjárstöðvar og fjórar eldflauga-
stöðvar voru til varnar ásamt loft-
varnabyssum og orrustuvélum. Her-
menn nutu þjálfunar í styijaldar-
rekstri í heimsskautasvæðum og
Bandaríkin prófuðu þar ýmsan dýran
búnað.
B-47 og síðar B-52 sprengjuvélam-
ar gátu nú með viðkomu í stöðinni
flogið með kjarnasprengjufarm sinn
langt inn á landsvæði Sovétmanna
en hafa ber í huga að eldflaugar sem
hægt var að skjóta heimsálfanna á
milli komu í reynd ekki til sögunnar
fyrr en síðar, á sjöunda áratugnum.
Thulestöðin á Grænlandi var því
mikilvægur hlekkur í þeirri stefnu
Bandaríkjamanna að umkringja Sov-
étríkin með herbækistöðvum og
tryggja að hægt yrði að svara sér-
hverri árás kommúnista tafarlaust
með gereyðingarstríði.
Mikilvæg aðstaða
í bandarískum skjölum kemur
fram að ráðamenn í Washington voru
oft óánægðir með framlag Dana í
varnarmálum á sjötta áratugnum en
mikilvæg lega Danmerkur í hern-
aðarlegu tilliti og ekki síður aðstaðan
á Grænlandi var hvorttveggja talið
svo mikilvægt að sýna yrði þolin-
mæði. „Danska stjórnin hefur fram
til þessa verið afar samvinnufús varð-
andi fyrirspurnir okkar um Græn-
land,“ segir í skýrslu bandaríska
sendiherrans í Kaupmannahöfn, Ro-
berts Coe, 4. júní 1956 þar sem hann
varar við því að fjárhagsaðstoð við
Danmörku verði skert.
(Helstu heimildir: Berlingskt
Tidende, Politiken)
I