Morgunblaðið - 31.10.1995, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 31. OKTÓBER 1995 39
AÐSENDAR GREIIMAR
Innifalin er
kennslubók og
fn' askrift aö
Jntemetriu
! .eínnjTiánuð
Kynning / Grunnnám / Heimasíðugerð
Boðið er upp á kvöld- og helgarnámskeið..

Netscape Eudora FTP - IRG
Veraldarvefurinn Póstsendingar Samtalsrásir
fcppiýsingai
og skráning
í sima
561 6699
Tölvuskóli Reyl<javíkur
Borgartúni 28, sími: 561 6699, fax: 561 6696
netfang: tolskrvi k@treknet-is
Samkeppni
og olíuverslun
Önundur
Ásgeirsson
ÁGÚST Sindri
Karlsson, lögmaður og
sérfræðingur í sam-
keppnisrétti, skrifar
grein í Mbl. sjálfan
höfuðdaginn, undir
þessu heiti. Greinin
lýsir svo miklum
ókunnugleika á efninu, •
að ég tel óhjákvæmi-
legt að bæta við nokkr-
um upplýsingum um
efnið, honum og öðrum
til fróðleiks og upp-
byggingar. Kunnug-
leiki á viðfangsefninu
er forsenda þess, að
málið sé rætt af ein-
hveiju viti.
í byijun fyrri heimsstyijaldarinn-
ar 1914 ákvað Alþingi að setja á
fót svonefnda Landsverzlun, sem
sá um innflutning á olíuvörum og
var undir framkvæmdastjórn ungs
hagfræðings, Héðins Valdimars-
sonar. Landsverzlunin starfaði þar
til Alþingi ákvað að leggja hana
niður í lok ársins 1927. Héðinn kom
á viðskiptasambandi við Anglo-
Iranian Oil Company Ltd. í London,
síðar BP, sem leiddi til þess að BP
byggði innflutningsolíustöð á Klöpp
við Skúlagötu 1927, með fjórum
600 rúmmetra olíugeymum. Á sama
tíma byggði Shell innflutningsstöð
í Skeijafirði. Báðar þessar innflutn-
ingsstöðvar voru teknar í notkun
1928, en fram til þess tíma hafði
öll olía verið flutt til landsins á 200
lítra stáltunnum. Olíuverzlun ís-
lands hf. er elzta olíufélag landsins,
og tók við öllum eignum og aðstöðu
Landsverzlunar um áramótin
1927/1928. Landsverzlun hafði
haft skrifstofuaðstöðu í Sambands-
húsinu við Sölvhólsgötu, og starfaði
Olíuverzlun íslands hf. þar áfram í
nánu sambandi við SÍS, svo sem
verið hafði, en flutti síðar skrifstof-
ur sínar í Mjólkurfélagshúsið í
Hafnarstræti 5. Hélt samstarfið við
SÍS áfram til ársins 1946, þegar
Vilhjálmur Þór gekkst fyrir stofnun
Olíufélagsins hf.
Eftir að Bandaríkjamenn höfðu
tekið að sér samningsbundnar varn-
ir íslands 1942, samkvæmt tillögum
Churchills og Roosevelts, byggðu
þeir hina stóru olíustöð í Hvalfirði
til afnota fyrir flotahöfnina þar og
eldsneytisþarfír Varnarliðsins á
Keflavíkurflugvelli og annarsstað-
ar. Hún var síðan yfirtekin af Olíu-
félaginu hf. 1946, þegar gert var
ráð fyrir að Bandaríkjamenn færu
héðan samkvæmt varnarsamningn-
um milli íslands og Bandaríkjanna.
Þannig atvikaðist það, að þegar við
stofnun Olíufélagsins hf. fékk það
betri innflutningsaðstöðu en hin
eldri félögin höfðu, og var td. eitt
um að geta boðið svartolíu til hinna
nýju nýsköpunartogara og annarra
fyrstu árin, eða þar til innflutningur
hófst í olíustöð BP í Laugarnesi.
Samkeppnisumhverfi
Ætla mætti að starfandi lögmað-
ur og sérfræðingur í samkeppnis-
rétti vandaði mál sitt og ályktanir,
sem hann lætur frá sér fara. Hann
segir: „Olíuverzlun hefir í fjölda ára
verið í höndum þriggja fyrirtækja,
sem öll hafa dafnað vel, í skjóli rík-
isafskipta.“ Þessi orð eru mjög vill-
andi. Þótt velta olíufélaganna sé
mikil miðað við íslenzkar aðstæður,
hafa þau aldrei haft fjármagn til
að halda þriggja mánaða lágmarks-
birgðir. Þetta stafar fyrst og fremst
af ábyrgðarleysi íslenzkra stjóm-
málamanna, sem jafnan hafa eytt
öllu fjármagni, sem aflast hefir.
íslenzk króna er nú minni en einn
lO.OOOasti hluti að verðmæti miðað
verðgildi hennar móti dollar árið
1946. Hver einasta gengisfelling
hefir skert fjármagn olíufélaganna
þannig að þau hafa
jafnan orðið að leita á
náðir viðskiptabank-
anna um aukið rekstr-
arfé til að geta viðhald-
ið nauðsynlegum eins
mánaðar lágmarks-
birgðum. Þá gilti sú
regla lengst af, að fé-
lögin skyldu selja
„gamlar birgðir á
gömlum verðum",
þeas. engin leið var til
þess að viðhalda verð:
mæti eldri birgða. í
annan stað stóðu fram-
sóknarmenn fyrir
stofnun opinbers verð-
lagseftirlits árið 1938,
sem stóð fram til ársins 1993,
lengst af undir forsjón þeirra, eða
i yfír hálfa öld. Meginregla í afskipt-
um þeirrar stofnunar var sú, að
fyrirtæki mættu ekki skila hagn-
aði. Ef fyrirtæki skilaði hagnaði,
Skilyrði fijálsrar sam-
••
keppni er, segir Onund-
ur Ásgeirsson í fyrri
hluta svars síns, að
markaðsöflin fái að
ráða.
var álagning vörunnar skorin niður
og miðað við að fyrirtækið kæmi
út á núlli. Þetta er hin fræga núll-
regla framsóknarmanna, sem end-
aði með að þeir létu SÍS fjúka, og
veltu þannig væntanlega um 13-14
milljarða króna skuldum yfir á
Landsbankann, sem varð síðan
gjaldþrota 2 ár í röð, 1992 og 1993.
Engin skýring hefir verið gefin á
þessu fyrirbrigði af hálfu Lands-
bankans eða stjómmálamanna, og
er Landsbankinn þó sameign þjóð-
arinnar allrar. Algjör dauðaþögn
hefir ríkt um þetta mesta fjármála-
hneyksli síðari ára, enda enginn
alþingismaður gert um þetta fyrir-
spum eða athugasemd, svo kunn-
ugt sé, og væri alþingismönnum
skylt samkvæmt umboði þeirra. Það
er þetta atvinnu- eða samkeppnis-
umhverfi, sem ÁSK kýs að kalla
að „dafna vel í skjóli ríkisafskipta."
Honum er auðvitað fijálst að gefa
nánari skýringar á orðum sínum.
Samkeppni í framkvæmd
Skilyrði frjálsrar samkeppni er,
að markaðsöflin fái að ráða, og að
ekki sé um mismunun milli aðila
að ræða af hálfu stjómvalda. Þrátt
fyrir hávært umtal og fögur orð
um einkavæðingu hérlendis að und-
anförnu eru þessi skilyrði aðeins
að litlu leyti til staðar. Mikið af
þeirri einkavæðingu, sem fram hef-
ir farið hefir verið þessu marki
brennd. Hér skulu aðeins til færð
nokkur atriði um íhlutun í málefni
olíudreifingar hérlendis, ÁSK og
öðrum til umhugsunar og fróðleiks:
1. Héðinn Valdimarsson gekk út
frá því, að Bandaríkjamenn myndu
hverfa til síns heima í lok síðari
heimsstyijaldarinnar, eins og þeir
höfðu gjört eftir þá fyrri. Eftir að
hafa samið við BP um byggingu
stórrar olíustöðvar, þar sem BP
greiddi erlendan kostnað en Olís
innlendan, tryggði hann sér í sam-
ráði við Valgeir Björnsson, hafnar-
stjóra, lóð og beztu hafnaraðstöð-
una fyrir tankskip í Reykjavík, og
keypti upp aðstöðu og eignir í Laug-
arnesi. Þá brá svo við, að Alþýðu-
flokkurinn gat komið því til leiðar,
að Olís var synjað um „Ijárfesting-
arleyfi“, sem einskonar pólitísk
hefndaraðgerð fyrir tilraun Héðins
til fyrstu sameiningar vinsri manna
á íslandi 1938. Þessi aðgerð náði
út fyrir dauða Héðins í september
1948 og tafði byggingu Laugarnes-
stöðvarinnar um 3-4 ár. Þessi íhlut-
un kom á þeim tíma, þegar upp-
bygging eftir stríðið stóð sem hæst,
og var því mjög bagaleg fyrir Olís.
2. Yfirtaka Olíufélagsins hf. á
olíustöðinni í Hvalfirði var gjöf en
ekki kaup. Hún var háð því skilyrði
af hálfu Bandaríkjamanna, að við-
skipti þessa nýja félags væru við
Esso, og að baki lá, að Bandaríkja-
menn vildu varðveita aðstöðuna í
Hvalfirði sem flotastöð^ ef síðar
þyrfti á því að halda. I raun var
hér um að ræða erlenda íhlutun um
íslenzk málefni, og að sjálfsögðu
ruglaði þetta alla samkeppnisað-
stöðu olíufélagana á hinum litla ís-
lenzka markaði. Meðan Olís þurfti
að byggja nýja og dýra stöð, fékk
Olíufélagið hf. aðstöðuna að mestu
leyti gefins. Samtímis þessu gerðist
það, að kaupfélögin, sem höfðu víð-
ast haft með höndum söluumboð
fyrir Olís um allt land, söðluðu nú
um og gerðust umboðsaðilar fyrir
Olíufélagið hf. Þetta er þannig sí-
gilt dæmi um, hvernig utanaðkom-
andi íhlutun skekkir samkeppnisað-
stöðu á markaðinum.
3. Ekki er þó allt upp talið. Olíu-
félagið hf. tók strax við öllum við-
skiptum við vamarliðið á Keflavík-
urflugvelli og öðmm vamarstöðv-
um, og hefir búið að þeim viðskipt-
um nú í nær 50 ár með ómældum
hagnaði, því að eins og kunnugt
er fór varnarliðið aldrei frá íslandi.
Aðeins í 3 ár hafði Olís lítinn hluta
af þeim viðskiptum á samkeppnis-
gmndvelli, en þeim lauk með því,
að eftir að innkaupadeild Vamar-
málaráðuneytis Bandaríkjanna
hafði boðið út þessi viðskipti, og
Olís orðið lægstbjóðandi með Mobil
að bakhjarli, var ákveðið að bjóða
viðskiptin aftur út á ný. Jafnvel í
„Guðs eigin landi“ era samkeppnis-
reglur brotnar og klíkuskapur lát-
inn ráða. Aftur var hér í raun um
erlenda íhlutun um innri málefni
íslands að ræða, en enginn hefir
hreyft mótmælum við slíku. Fram-
sóknarmenn hafa vissulega haft
mikið gagn af þessarri einkaað-
stöðu í hálfa öld. Þar hafa ekki
gilt nein samkeppnislögmál og svo
er enn. Hvað skyldu sérfræðingar
í samkeppnismálum segja um þetta?
Höfundur er fyrrverandi forstjóri
Olís.
Röng
staðhæfing
LAUGARDAGINN
21. október sl. birtist í
Morgunblaðinu athuga-
semd menntamálaráðu-
neytisins vegna greina-
skrifa undirritaðs og
Karls Steinars Guðna-
sonar, forstjóra Trygg-
ingastofnunar ríkisins,
í blaðið um þá ákvörðun
ráðuneytisins að hætta
greiðslum til talmeina-
fræðinga vegna þjón-
ustu þeirra við börn á
leikskólum.
í athugasemd ráðu-
neytisins er staðhæft
að um ákvörðunina hafi
verið haft samráð við
Samband íslenskra sveitarfélaga. Sú
staðhæfing er röng eins og fram kom
í grein undirritaðs í Morgunblaðinu
19. október sl. í athugasemdinni
Það er röng staðhæfíng,
segir Þórður Skúlason,
að haft hafí verið sam-
ráð við Samband ís-
lenskra sveitarfélaga.
kemur einnig fram að greiðslur ráðu-
neytisins vegna barna á leikskólum
hafi verið þríþættar.
1. Greiðslur til sveitarfélaga vegna
fatlaðra barna á leikskólum. 2.
Greiðslur launa eins talmeinafræð-
ings hjá Dagvist barna í Reykjavík.
3. Greiðslur til sjálfstætt starfandi
talmeinafræðinga. Ráðuneytið og
sambandið höfðu samráð um breyt-
ingar á greiðslum vegna fatlaðra
barna á leikskólum sbr. 1. tölulið
og vora reglur þar um sendar
rekstraraðilum leikskóla í maí sl. í
þeim viðræðum var fyrst og fremst
rætt um flokkagreiningu fatlaðra og
hveija ráðuneytið viðurkenndi til að
greina fötlunina. Lengra náði ekki
það samráð sem haft var við form-
ann og framkvæmdastjóra sam-
bandsins og um breytingar á 2. og
3. tölulið var ekki rætt við þá.
Hvorki í breyttu reglunum né þeim
sem áður giltu, vegna 1. töluliðar,
er vikið að greiðslum til talmeina-
fræðinga vegna þjónustu þeirra við
böm á leikskólum. Um þær greiðslur
gilti sérstakt samkomulag frá 1. jan-
úar 1987 og reglurnar náðu heldur
ekki til greiðslna vegna starfa tal-
meinafræðings hjá Dagvist bama í
Reykjavík. Menntamálaráðuneytið
tók einhliða ákvörðun um uppsögn á
fyrirkomulagi þessara
greiðslna frá 1. júlí
1995.
Forsvarsmenn sam-
bandsins óskuðu eftir
að ráðuneytið ræddi við
fulltrúa Dagvistar
barna í Reykjavík um
breytingar á reglunum
og áttu sér stað nokkrir
slíkir fundir, sem for-
maður og fram-
kvæmdastjóri sam-
bandsins sátu ekki. í
minnisblaði sálfræð-
ings Dagvistar barna í
_ , , Reykjavík frá 10. maí
Porour gj j.emur fram að ráðu-
okulason neytið muni jafnhliða
endurskoðun á reglunum, sbr. 1.
tölulið, segja upp stöðu talmeina-
fræðings hjá Dagvist bama í Reykja-
vík og hætta greiðslum til talmeina-
fræðinga vegna barna á leikskóla-
aldri. Fulltrúum Dagvistar barna í
Reykjavík var því kunnugt um þau
áform ráðuneytisins. Það virðist
menntamálaráðuneytið telja næga i
ástæðu til að staðhæfa að samráð
hafi verið haft við sambandið um
uppsögn þeirra samninga, sem þar
um giltu. Jafnvel þó formaður og
framkvæmdastjóri vissu af minnis-
blaði sálfræðingsins frá 10. maí sl.
er það langsótt skýring á samráði
um uppsögn samninganna, sem aldr-
ei var rædd á fundum er þeir sátu
með fulltrúum ráðuneytisins.
Af einhverjum ástæðum er
menntamálaráðuneytinu mikið í mun
að láta líta svo út sem samráð hafi
verið haft við sambandið um riftun
umræddra greiðslusamninga við tal-
meinafræðinga þrátt fyrir vitneskju
þess um að forsvarsmenn sambands-
ins vilji ekkert við slíkt samráð kann-
ast. Sú þráhyggja ráðuneytisins er
einkennileg í ljósi þeirrar fullyrðingar
þess í athugasemdinni, að það vilji
áfram eiga góða samvinnu við full-
trúa sambandsins um að bæta úr
hnökram á framkvæmd þeirrar þjón-
ustu sem hér um ræðir. Samband
íslenskra sveitarfélaga er fyrir sitt
leyti tilbúið til slíkrar samvinnu en
eðlilegast er að ráðuneytið ræði þá
hnökra sem stafa af riftun samning-
anna beint við Félag talmeinafræð-
inga og talkennara. Jafnframt verður
að mælast til þess, að forsvarsmenn
sambandsins séu ekki bendlaðir við
framkvæmd á ákvörðunum ráðuneyt-
isins, sem þeir hafa hvergi nærri
komið og ráðuneytið hefur einhliða
tekið og ber alla ábyrgð á.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Sambands íslenskra sveitarfélaga.