Morgunblaðið - 05.11.1995, Blaðsíða 28

2§ SUNNUDAGUR 5. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUIM
ER S VEIN SPRÓFIÐ
TÍMASKEKKJ A?
Hugleiðing um menntun málmiðnaðarmanna
Lærlingar, sveinar,
meistarar
Skiptingin í lærl-
inga, sveina og meist-
ara er ævafom og á
rætur að rekja til mið-
alda. Handverksmeist-
arar sáu um menntun
iðnaðarmanna fyrr á
öldum. Þeir byrjuðu
sem lærlingar, unnu
sig upp í sveindóm og
enduðu sem meistarar
í sinni grein. Kapítal-
isminn hefur erft þetta
menntunarform, að
Ólafur Grétar
Kristjánsson
þeir yrðu hluti af fram-
haldsskólakerfínu hér
á landi. Tíminn sem
það tók að ljúka málinu
sýnir að þingmenn
hafa ekki sýnt iðn-
fræðslunni í landinu
mikinn skilning á þess-
um árum. Ný iðn-
fræðslulög voru sett
1955 og tók hið opin-
bera þá við menntun
iðnaðarmanna á ís-
landi. Endurskoðun
laganna hófst síðan
1961 og lauk með nýj-
um lögum í apríl 1966,
SÍÐUSTU árum hefur
framhaldsskólakerfið á ís-
landi verið gagnrýnt fyrir
að beina ungu fólki um of í stúd-
entsnám og vanrækja starfsmennt-
un. Á íslandi ljúka mun færri ung-
menni prófí af starfsnámsbrautum
en jafnaldrar þeirra í útlöndum.
Brottfall nemenda í framhaldsskól-
um er hærra hér á landi en í þeim
löndum sem við berum okkur gjam-
an saman við. Þennan vanda hafa
skólamenn á íslandi brotið heilann
um og snýst skýrsla nefndar um
mótun menntastefnu að nokkru um
að fínna lausn á honum. Mig langar
í þessum línum að deila með lesend-
um vangaveltum mínum um starfs-
nám út frá spurningunni sem ljær
þessu skrifí titil sinn. Hér er engar
töfralausnir að fínna, en ég hef átt
þess kost að fylgjast með menntun-
armálum málmiðnaðarmanna frá
sjónarhóli smiðjukallsþis og sem
framhaldsskólakennari og get e.t.v.
séð málin frá fleiri en einni hlið.
Fyrst er við hæfí að átta sig á því
hvað sveinsprófið er og hvaðan það
er sprottið.
Málmiðnaður á íslandi
Vart er hægt að tala um málm-
iðnað á íslandi fyrr en á fyrri hluta
20. aldar. í bændasamfélagi 19.
aldar voru málmiðnaðarmenn kall-
aðir jámsmiðir og viðhöfðu litla
sérhæfingu í iðju sinni. í mörgum
tilvikum var um bændur að ræða
sem voru smiðir af Guðs náð en
höfðu ekki hlotið formlega menntun
í greininni. Á síðari hluta 18. aldar
voru gefnar út tilskipanir sem
leyfðu iðnmeisturum að setjast að
í bæjum og iðka þar störf sín. Þeir
máttu taka lærlinga og útskrifa þá
að loknu námi. Lærlingar tóku ekki
próf, heldur dugði að meistarinn
færi með sveinsefnið með sér til
TTæjarfógeta og færi þess á leit að
lærlingnum yrði veitt sveinsbréf í
iðninni. Sýndi meistari gjaman
nokkur af verkum lærlingsins og
var mat lagt á störf hans á staðnum
(Sumarliði ísleifsson, 17). Árið
1893 vom á Alþingi samþykkt lög
um iðnaðamám og reglugerð um
sama efni kom 10 ámm síðar. Laga-
setningin mun hafa verið undir
áhrifum frá Danmörku, en sams
konar lög vom sett þar 1889. Með
lögunum var reynt að koma fastri
skipan á menntun iðnsveina og skv.
lögunum bar þeim að taka sveins-
próf til þess að öðlast sveinsbréf.
Hins vegar kom það ekki í hlut lög-
gújfans eða framkvæmdavaldsins
að framfylgja þessum lögum. Iðn-
fræðslan var alfarið í verkahring
iðnaðarmannafélaga á landinu, en
þau gátu þó reitt sig á einhver fjár-
framlög frá hinu opinbera (Iðnskól-
inn í Reykjavík 90 ára, 8). Framan
af mun ekki hafa reynt svo mjög á
þessi nýju lög um iðnmenntun,
vafalítið sökum þess að málmiðnað-
ur var lítt eða ekki þróaður hér á
landi. En í upphafi 20. aldar fóra
forsendur að skapast fyrir þenslu í
málmiðnaði með togara- og vélbáta-
útgerð og verksmiðjum af ýmsu
tagi. 1927 komu ný lög um iðnnám
og breytingar við þau árið 1935 sem
miðuðu að því að tryggja hag nem-
enda (Sumarliði ísleifsson, 19). Nú
máttu einungis meistarar kenna
lærlingum og nemar urðu að taka
iðnskólapróf áður en þeir fóm í
sveinspróf. Með lögunum frá 1927
var komin á sú skipan sem ríkt
hefur til þessa dags.
vísu þannig að haldið hefur verið í
það sem nýtilegt er, en hinu kastað
sem til vandræða horfír. Tíminn
sem fór í að mennta vinnuaflið
styttist nokkuð. Á íslandi var t.d.
vélsmiðasamningur til 2ja ára á
fyrri hluta aldarinnar,. á seinni hluta
aldarinnar þurftu jámiðnaðarmenn
að hafa verið á samningi í fjögur
ár áður en þeir máttu fara í sveins-
prófið. Framfarir í fiskveiðum urðu
vafalítið til þess að ýta undir þróun
málmiðnaðar á íslandi eftir fyrra
stríð. Vinnan tengdist í flestum til-
vikum útgerðinni: Viðgerðir á skip-
um, bæði vélum og skrokki. Framan
af var ekki greint á milli plötusmiða
og vélvirkja. Nemar fóm á samning
hjá meistumm og tók námið fjögur
ár. Iðnskólanámið fór fram í fjóram
bekkjardeildum, kennt var á kvöldin
og stóð námið yfír í sex mánuði
hveiju sinni. Þó mun eitthvað hafa
verið kennt á daginn, eftir hádegi
tvo daga í viku. Vinnuveitandinn
greiddi skólagjaldið þar til neminn
komst á verkamannakaup. Framan
af voru lærlingar á lágu kaupi,
höfðu 40-50 aura á tímann (1930)
meðan sveinskaupið var 1,75 kr. á
tímann. Á millistríðsárunum var
ekki lögð ýkja mikil áhersla á að
menn lykju smíði sveinsstykkis. Svo
virðist sem litið hafi verið á iðn-
skólaprófíð sem jafngildi sveins-
prófs (Helgi Kristjánsson, 12). Eftir
seinna stríð var smíði sveinsstykkis
hins vegar orðin óijúfanlegur hluti
sveinsprófsins. Á þessum tíma var
mönnum það talsverð hvatning að
ljúka prófí að þeir hækkuðu vem-
lega i launum að því loknu.
lðnfræðslulögin 1955.
Árið 1941 kom fram á Alþingi
fmmvarp til laga um iðnskóla sem
átti eftir að velkjast fram og aftur
milli deilda í 14 ár. Þar var gert
ráð fyrir að hið opinbera sæi um
rekstur iðnskóla á Islandi og að
þar sem iðnskólum var heimilað að
starfrækja verknám með fullko-
minni verklegri og bóklegri fræðslu.
Námstími verknámsskóla skyldi
vera eitt ár. í framhaldinu var síðan
komið á laggirnar tilraunakennslu
í ýmsum greinum verknáms víðs
vegar um bæinn, þar sem aðstaða
til slíkrar kennslu var nánast engin
í húsakynnum Iðnskólans í Reykja-
vík. Endurskoðun laga um öll skóla-
stig hófst upp úr 1970 og stóð óslit-
ið í á annan áratug. Ný gmnnskóla-
lögtóku gildi 1974. Árið 1971 setti
Jóhann S. Hannesson fram hug-
myndir um samræmdan framhalds-
skóla sem urðu síðan gmnnurinn
að stofnun fjölbrautaskóla á ýmsum
stöðum á landinu, án þess þó að
skýr stefnumörkun hefði áður farið
fram um þessa nýju tegund skóla.
Nýtt frumvarp til framhaldsskóla-
laga var kynnt 1976, en ný lög um
framhaldsskóla voru ekki samþykkt
á Alþingi fyrr en 1988. Allan þann
tíma hafa íslenskir skólamenn verið
að leika af fingmm fram í stefnu-
mörkun sinni. Skilningsleysi yfir-
valda hefur staðið iðnnámi á íslandi
fyrir þrifum alla þessa öld. Vemlega
hefur skort á stefnumótun í
menntamálum iðnaðarmanna og
fjármagn hefur skort til þess að
byggja_ upp viðunandi kennsluað-
stöðu. I þessu Ijósi verður að skoða
stöðu sveinsprófsins nú um stundir.
Prófið sem slíkt er uppmnnið í
menntakerfi miðalda, samfélagi
handverksins. Þar skiptust menn í
lærlinga, sveina og meistara. Lærl-
ingurinn fór á samning hjá meist-
ara og var í námi í ákveðinn tíma,
lærði öll helstu vinnubrögð, tók síð-
an sveinspróf og varð sveinn. Með
nýrri tækni á síðari hluta 19. aldar
varð nauðsynlegt að efla menntun
iðnaðarmanna. I fyrstu kvöldskól-
um þeirra var aðallega kennd iðn-
teikning, en einnig íslenska, enska,
danska og söngur. Verkleg kennsla
Menntamálayfirvöld
verða að átta sig á mik-
ilvægi sveinsprófsins,
----------------------
segir Olafur Grétar
Kristjánsson, í stefnu-
mörkun fyrir fram-
haldsskólann hér
á landi.
fór eftir sem áður fram hjá meist-
ara. Iðnfræðslan hefur liðið fyrir
það að í henni ríkir ákveðinn tví-
skinnungur: bóklega kennslan hef-
ur farið fram í iðnskólum, síðar fjöl-
brautaskólum líka, en verklega
kennslan fer fram á vinnustöðun-
um. Hér er tvöfalt kerfi í gangi.
Menn geta annars vegar farið á
samning hjá meistara og lært fagið
undir handaijaðri hans, farið síðan
í skóla og lokið bóklega hlutanum
og tekið sveinsprófið. Eða farið í
skóla og tekið bóklega hlutann, síð-
an út á vinnumarkaðinn, gert samn-
ing við fyrirtæki, unnið hjá því í
u.þ.b. 3 ár og tekið síðan sveins-
próf, án þess að hafa í raun nokk-
urn tíma notið leiðsagnar meistara.
Iðnfræðslan líður fyrir það að óljóst
er hver það er sem á að gegna
fræðsluhlutverkinu úti á vinnustöð-
unum.
Áhrif þróunar í
málmiðnaði á menntun
Reglugerð um löggiltar iðngrein-
ar, námssamninga, sveinspróf og
meistararéttindi frá 1990 tekur til
um 70 iðngreina af hinum ólíkasta
toga. Aðstæður þeirra eru ákaflega
misjafnar. Nám í tiltekinni grein
hlýtur á hveijum tíma að taka mið
af þróun greinarinnar, bæði innan-
lands og á alþjóðavettvangi. Hún
hlýtur að verða fyrir áhrifum af því
hvort iðngreinin er í vexti, hvort
nýrri tækni fleygir fram og þensla
á sér stað í þekkingarfræði greinar-
innar, eða hvort hún er stöðnuð og
ekkert nýtt hafi gerst þar í 20-30
ár. Hér hlýtur það að ráða úrslitum
hvort fjárfestingar eigi sér stað í
atvinnugeiranum sem greinin heyr-
ir undir. Taka má dæmi af skipa-
smíðaiðnaði sem hefur verið í djúpri
kreppu sl. 20 ár. Skipasmíðastöðv-
um hefur verið lokað víða í heimin-
um, t.d. Kockums í Malmö og Udde-
valla-stöðinni rétt hjá Gautaborg í
Svíþjóð. Þá ku B & W í Danmörku
standa afar höllum fæti um þessar
mundir. Þetta er alþjóðleg kreppa,
sem einníg snertir iðnaðinn hér á
Islandi. Hér eiga stöðvar í miklu
basli og draga fram lífíð í örbirgð
og volæði. Vitanlega hefur þetta
ástand áhrif á menntunarmál
málmiðnaðarmanna: Æ færri leita
í þennan iðnað og stjórnendur fyrir-
tækja einbeita sér að því að þrauka,
en gefa ekki gaum að menntun
þeirra fáu einstaklinga sem villast
inn á verkstæðin hjá þeim. Metnað-
urinn er í lágmarki. Málmiðnaðar-
menn á íslandi em ennfremur með
lægst laun iðnmenntaðra manna og
verður það ekki til þess að auka
áhuga þeirra á að leggja á sig
ólaunað strit (bóknám) tij þess að
verða færari í fagi sínu. Á sjöunda
og áttunda áratug aldarinnar höfðu
jámiðnaðarmenn nóg að starfa við
síldarverksmiðjur, virkjanir og ál-
verið í Straumsvík. En vegna þess
hversu yfirvinna var (og er) stór
hluti launa þeirra skipti mestu máli
að vinnu nógu mikið. Gífurlegt
vinnuálag varð þess valdandi að
tími gafst hreinlega ekki til að sinna
menntun eða endurmenntun. Hvort
sem kenna má skorti á faglegum
metnaði innan stéttarinnar eður ei
varð niðurstaðan allavega sú að á
níunda áratugnum voru menntun-
armál hennar í ólestri og sveinspróf-
ið setti ofan.
Fræðsluráð
málmiðnaðarins
Ákveðin breyting varð hér á með
stofnun Fræðsluráðs málmiðnaðar-
ins 1987. í þessari stofnun samein-
uðust samtök iðnaðarins og félög
launþega um átak í menntunarmál-
um málmiðnaðarmanna. Fræðslu-
ráðið hefur sett sér það markmið
að fylgjast með tækniþróun á sviði
málmiðnaðar, það hvetur atvinnu-
rekendur og stjórnvöld til að fylgj-
ast með framförum í greininni.
Fræðsluráðið ýtir á um að menn
tileinki sér ýmsar nýjungar, nýja
tækni, ný efni o.s.frv. Ráðið er í
forystu fyrir því að innleiða evr-
ópska staðla í málmiðnaði. Fræðslu-
ráð málmiðnaðarins hefur beitt sér
fyrir því að þyngja sveinspróf
málmiðnaðarmanna. Það hefur skil-
greint kröfur um hæfni og þekkingu
þeirra er þreyta sveinspróf í renni-
smíði, vélvirkjun, blikksmíði og stál-
smíði. Kröfurnar voru sendar
menntamálaráðuneyti árið 1991 og
hafa að einhveiju leyti hlotið viður-
kenningu þess. Nýir vaxtarsprotar
í málmiðnaði, ný tækni, hefur orðið
til þess að menn em famir að ugga
að sér. Vinnuveitendur sjá ný tæki-
færi, nýja möguleika og vilja halda
áfram að þróa iðngreinina.
Fræðsluráð málmiðnaðarins hefur
með því að skilgreina kröfur til
sveinsprófs tekið sér ákveðið stýr-
ingarvald í hönd: Nú stjórna þessar
kröfur því hvernig menntun málm-
iðnaðarmanna er hagað. Afrakstur
þessa starfs má sjá i nýrri náms-
skrá sem samin hefur verið fyrir
grunndeild málmiðna og var stað-
fest af menntamálaráðuneyti í júní
1993.
Stefnumörkun
í menntamálum
Einn meginvandi iðnnámsins nú er
skortur á stefnumörkun. Eins og
sést á skýrslu nefndar um mótun
menntastefnu er ákaflega lítill
skilningur þar á vanda verknáms-
ins. Nefndin hefur enga heildarsýn
yfir iðnnámið og er þess vegna
ekki í stakk búin til að marka stefnu
fyrir það. Öll nótt er þó ekki úti
enn því að skv. frv. til laga um fram-
haldsskóla, er lagt var fyrír á sein-
ustu löggjafarsamkomu, skal
mynda samstarfsnefnd um starfs-
nám sem skipuð er 18 fulltrúum,
þar af 12 fulltrúum atvinnulífs. Þar
fyrir utan skipar menntamálaráð-
herra starfsgreinaráð allra starfs-
greina þar sem sitja fulltrúar til-
nefndir af samtökum atvinnurek-
enda og launþega. Þessi starfs-
greinaráð skulu skilgreina kröfur
um hæfni og kunnáttu starfsmanna
og setja starfsnámi markmið (28.
og 29. gr.). Ég tel mikilvægt að
yfirstjórnendur menntamála hugsi
um iðnnámið sem heild. Að þeir
axli loksins þá ábyrgð sem þeir
hefðu átt að gera strax með setn-
ingu laganna 1893. Það er aðeins
tiltölulega nýlega að menntamála-
ráðuneytið tók að sér umsjón með
sveinsprófinu, þ.e.a.s. að Iðnfræðs-
luráð fluttist inn í ráðuneytið. Fram
að þeim tíma var prófíð á ábyrgð
prófanefnda sem störfuðu utan og
ofan við alla stefnumörkun yfír-
valda í menntamálum. Nemendur,
sem hefja nám í grunndeild málm-
iðna, þurfa að sjá sveinspróf í ein-
hverri af greinum iðnaðarins sem
sitt takmark, en ekki bara það að
ijúka tveimur önnum í skóla. Þá er
námið rétt að hefjast. Ef við tengj-
um þetta atriði við það sem
OECD-skýrslan um menntakerfið á
íslandi frá 1987 gagnrýnir einna
helst, þ.e. hið mikla brottfall