Morgunblaðið - 16.11.1995, Blaðsíða 42

42 FIMMTUDAGUR 16. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
í HVALAUMRÆÐUNNI að
undanfömu er ýjað að nýrri forsendu
fyrir hvalveiðum með því að gefa í
skyn að veiða verði hvalina vegna
þess að þeir rýri langtíma afrakstur
þorskstofnsins. Fram til þessa hefur
meginforsendan að baki útreikning-
um á hvalveiðikvótum hjá vísinda-
nefnd Alþjóðahvalveiðiráðsins og ís-
ienskum sérfræðingum verið sú að
vemda hvalategundimar og stuðla
að sjálfbærum veiðiháttum með því
að ná upp langtíma afrakstri fyrir
hveija tegund. Slíka aflareglu hefur
ríkisstjómin samþykkt nýlega fyrir
þorskinn og er samþykktin tvímæla-
laust í anda boðskaparins um sjálf-
bæra þróun lífríkis og atvinnuhátta
sem vísindamenn og umhverfís-
verndarsinnar hafa haldið á lofti um
alllangt skeið. Sú afstaða margra
að nýta beri hvali, seli og sjófugla
vegna þess að dýrin eru skaðleg
fyrir tiltekna atvinnugrein er ekki í
anda sjálfbærrar þróunar. Slík af-
staða felur í sér að auðvelt verður
fyrir hagsmunaaðila að réttlæta nýt-
ingu sem ekki fylgir aflaveiðiregl-
unni góðu fyrir þorskinn. í versta
falli býður slík afstaða þeirri hættu
heim að nýting ,meindýranna“ verði
meira eða minna haftalaus.
„Ofát“ og „offjölgun" hvala
Á síðustu ámm hefur hvalaum-
ræðan hér á landi verið í skötulíki.
Hún hefur öðm fremur einkennst
af óbeit í garð hvalanna vegna
meints afráns þeirra á
nytjafiskum. Þá hafa
verið uppi alls kyns
klisjur og óvísindalegar
staðhæfingar um svo-
kallaða „offjölgun",
,jafnvægi“ í hafinu og
fleira. Iþn þetta og
tengd mál hef ég m.a.
fjallað í greinum í Kím-
blaðinu, blaði líffræði-
nema við Háskóla ís-
lands (1992 og 1994).
Ofsjónir yfír því
magni, sem talið er að
hvalir við Island éti,
stafa mest af því að
vistfræðilegur. þanka-
gangur er sniðgenginn.
Mikið ber á því að menn jafni saman
áti hvala og fískveiðiafla og eigi
ekki til orð yfír græðgi hvalanna
vegna þess að áætlanir benda til að
um svipað magn sé að ræða, um 1
milljón tonna. Mönnum ætti ekki
síður að verða orða vant yfir því
magni af fiski sem ýmsir hryggleys-
ingjar í sjónum, fuglar og fískarnir
sjálfír, éta. Þorskurinn einn sér étur
minnst 1 millj. tonna af físki á ári.
Þá benda áætlanir til að heildarát
helstu nytjafíska við landið nemi um
20 milljónum tonna á ári. Það er
4-5 sinnum meira en heildarát allra
hvalategunda í N-Atlantshafí. Uppi-
staðan í áti nytjafískanna eru
krabbadýr, um 10 milljónir tonna,
sem er um 5 sinnum meira en
krabbaát hvalanna.
Vegna skorts á rann-
sóknum er ekki gott
að meta hve mikið
hryggleysingjar, eink-
um smokkdýr, holdýr,
burstaormar og pílorm-
ar, éta af fiski. En út
frá orkufræðireglum er
öruggt að það er mun
meira en t.d. þorskur-
inn étur. Jafnframt er
víst að hvalimir eru
aftarlega á merinni í
fiskaáti hinna ólíku líf-
veruhópa í hafinu.
Mestu skiptir að ekki
er hægt með vísinda-
legum rökum að full-
yrða neitt að hve miklu leyti sá físk-
ur sem hvalir éta sé tapaður fískveið-
iafli. Skýringin á þessu er í stuttu
máli sú að í hafínu eru margir líf-
veruhópar auk físka og hvala sem
geta keppt sín á milli og innbyrðis
um fískana. Einnig geta hópamir
keppt um fæðu neðar í fæðukeðj-
unni. Vegna tengsla milli fæðuþrepa
hafa hópamir víxlverkandi áhrif
hverir á aðra. Þorskur getur t.d.
étið loðnu frá langreyðum og öfugt,
loðna getur étið krabbadýr frá skíð-
ishvölum og öfugt og smokkfískar
geta étið fisk frá hvölum og öfugt.
Dæmið flækist enn frekar þegar
haft er í huga að lífríki sjávar er
afar sveigjanlegt kerfí þar sem fjöldi,
þyngd og aldurs- og stærðarsam-
setning einstaklinga í dýrastofnun-
um er breytilegur í tíma og rúmi.
Stofnar lífvera sveiflast upp og niður
vegna breytileika í samspili lífver-
anna og vegna breytilegra umhverf-
isþátta á borð við hitastig, birtu,
seltu og vinda.
Að framansögðu á að vera ljóst
að hvalir eru hluti af flóknu vist-
kerfí. Jafnramt á að vera ljóst að
hvalir em ekki ráðandi þáttur í sjáv-
arlífríkinu, né eru þeir ráðandi um
ástand nytjafiskistofna. Viðkoma
hvala er háð svipuðum lögmálum og
almennt giida um fjölgun í dýra-
stofnum. Það skýtur því skökku við
að menn hafí sérstakar áhyggjur af
„offjölgun" hvala, en ekki annarra
dýra, séu þeir ekki veiddir. Aðstoðar-
forstjóri Hafrannsóknastofnunar
óttast „offjölgun" hvala svo mikið
að hann hefur fært málefnið í tal
Hvalveiðar, segir Hilm-
ar J. Malmquist, á að
stunda í anda sjálfbærr-
ar nýtingar.
við nefndarmenn ESB í Bmssel.
Viðkoma hvala og annarra lífvera
ræðst einkum af fæðuframboði.
Engar vistfræðikenningar em uppi
í dag né styðja rannsóknir það að
bara hvölum fjölgi (eða fækki) batni
(eða versni) skilyrðin í sjónum.
Ahrif hvala í lífríkinu
Hafrannsóknastofnun hefur ný-
lega stigið fyrstu skrefin í þá átt
að meta á vísindalegan hátt áhrif
hvala í sjávarlífríkinu. Með grófu
fjölstofnalíkani er reynt að spá fyrir
um áhrif þorsks, loðnu, rækju,
hnúfubaks, hrefnu og langreyðar á
langtíma afrakstursgetu þorsks og
loðnu. Líkanið er mjög einfalt og í
það vantar marga mikilvæga þætti
sem hafa bein og óbein áhrif á dýr-
in. Þá gefur augaleið að niðurstaðan
úr líkaninu verður aldrei áreiðan-
legri heldur en gæði gagnanna sem
líkanið er matað á. Áreiðanleiki
gagnanna hjá dýrategundunum sex
er afar mismunandi. Minnstur er
hann í hinum ýmsu magntölum fyrir
hvalategundirnar. Þar ríkir almennt
mikil óvissa um stofnstærð og baga-
legar gloppur em um fæðuval, bú-
svæðaval og dvalartíma hvala á
svæðum. Hvalasérfræðingamir vita
að sjálfsögðu um þessa óvissu. Það
er heldur ekki við þá að sakast að
gagnagmnnurinn er ekki betri en
raun ber vitni. Að baki því liggja
einkum stjómmálalegar ástæður,
t.d. ákvarðanir um rannsóknarfé.
En sem dæmi um óvissuna má nefna
að 95% öryggismörk um meðalstofn-
stærð langreyðar í N-Atlantshafi,
sem er um 16 þús. dýr, era frá 10
þús. dýmm og upp í 24 þús. dýr og
munar þarna mest um rúm 100%.
En hvað leiðir líkanið í ljós? Jú,
ef gengið er út frá því að hvölunum
fjölgi umtalsvert frá því sem nú er,
m.a. að hrefnustofninn tvöfaldist og
vaxi 40% umfram áætlaða hámarks-
stærð!, og að allir stórir fískar sem
hrefnan étur séu íslenskir þorskar,
en ekki aðrar tegundir sem búast
má við, og að allur fískur sem lan-
greyður og hnúfubakur éta sé loðna,
sem er ólíklegt, þá em vísbendingar
um að eftir um 20 ár muni langtíma
afrakstursgeta þorskveiðistofnsins
verða 309 þús. tonn, í stað 344 þús.
tonn ef hvalimir ætu engan físk. Át
hvalanna þýðir í mesta lagi um 10%
rýrnun á langtímaafrakstri þorsk-
veiðistofnsins. Kjörstærð loðnu-
stofnsins breytist nær ekkert við til-
vist hvalanna og verður um 645 þús.
tonn. í forsendunum felst að flotinn
veiði ár hvert 25% af lífþyngd þorsk-
veiðistofnsins og skilji eftir 400 þús.
tonn af loðnu til að hrygna. Einnig
er gert ráð fyrir sjálfbæmm veiðum
á rækjunni. Með vísan til þess hve
Af hvölum
og þorskum
Hilmar J.
Malmquist
FYRIR skömmu var í bresku sjón-
varpi viðtal við tvo hagfræðikennara
við London School of Economics and
Politics. Tilefnið var 100 ára afmæli
skólans. Aðspurðir tilgreindu þeir
tvö höfuðvandamál í efnahagslífi
heimsins, - að við núverandi tækni-
stig þyrfti ekki nema helming vinnu-
aflsins til að sinna eftirspuminni, -
og að hið opinbera hefði ekki efni á
starfsemi sinni. Um framtíðarhorfur
vildu þeir lítið spá. Þeir sögðu þó
ljóst að miklar sviftingar á mark-
aðsaðstæðum væru í vændum og að
óviturlegt væri að reikna með
óbreyttu viðskiptaumhverfí við
áætlanagerð, að nánasta framtíð
yrði sem sagt ekki vegið meðaltal
nánustu fortíðar.
Spararinn, frumorsök
eftirspumarvandans
Hinir virtu menn em þama að
ræða um kreppuna, samdráttar-
spunann sem fræðilega er nánast
stöðugt við þröskuldinn. Forsenda
samkeppni er skortur á eftirspurn.
Baráttan um viðskiptin þvingar
þánnig framleiðendur til framboðs
betri og ódýrari afurða. En forsenda
hverrar fjárfestingar á markaði og
markmið hvers athafnamanns er að
kosta minnu til framleiðslunnar en
fyrir hana fæst, að skapa hagnað.
Svo vill til að kostnaðarverð fram-
leiðslunnar, þ.e. aðföngin, aðstaðan,
launin, skattamir, hagnaðurinn og
vextimir em um leið ráðstöfunar-
tekjur samfélagsins, þ.e. kaupmátt-
urinn. Meðan allir kaupa fyrir kaup-
máttinn sinn þá viðhelst jafnvægi
framboðs og eftirspurnar. En spari
einhver af sínum hlut teknanna þá
rofnar hringrásin og hluti framleiðsl-
unnar selst ekki. Gróðinn fer á lag-
er. Þá er dregið úr vömframboðinu,
störfum fækkar, kaupmáttur minnk-
ar, salan minnkar o.s.frv. Margir
þættir vinna þó gegn
þessu óheillaferli krepp-
unnar og það er hlut-
verk hagstjómarinnar
að virkja þá.
Undirrót eftirspurn-
arvandans er ætíð sú
að hluti hagnaðarins og
vaxtateknanna finna
ekki ábatasama kosti til
fjárfestinga, aurinn er
sparaður til betri tíma.
Sé hann settur í skúffu
þá dregst sala saman
sem því nemur og
kreppuspuni skapast.
Sé sparnaðurinn hins
vegar lánaður til eyðslu
þá viðhelst hringrásin.
Þeir sem eyða meiru en þeir afla
halda þannig uppi jafnvægi milli
framboðs og eftirspumar með lán-
tökum. Ókosturinn er sá að lánsfé
(sparifé) verður sífellt stærri hluti
heildareigna í hagkerfínu og hlut-
deild vaxtatekna og spamaðar í ráð-
stöfunartekjum þjóðarinnar (heims-
ins) fer sífellt vaxandi. Einhver verð-
ur að taka þetta nýja sparifé að láni
og versla, annars magnast upp
kreppa.
Skuldarinn, bjargvættur
markaðarins
Skuldasöfnun heimsbyggðarinnar
er tiltölulega nýit fyrirbæri og fram
að síðari heimsstyrjöld skulduðu op-
inberir aðilar og launafólk nánast
ekki neitt. Síðan hefur skuldsetning
neytenda verið helsta hagstjómar-
tæki heimsins. Nú skulda langflest
ríki, sveitarfélög og almennt launa-
fólk í hinum ríka heimi meira en það
getur nokkum tíma endurgreitt. Á
sama tíma eykst sparifjármyndunin
og þar með þörfin fyrir nýja lántak-
endur. Eyðsluseggjamarkaðurinn er
hins vegar orðinn magur, varanlegar
eignir em allar að kom-
ast í veðsetningu eða
eigu lánaranna. Hætti
hið opinbera að taka
lán við þessar aðstæður
þá hrynur eftirspumin,
síðan vinnan, þá tekj-
umar og þar með allur
skuldasirkusinn.
Vandinn er sem sagt
sá að lækningarmeðal
markaðarins, skulda-
söfnunin, er orðinn
helsti sjúkdómurinn.
Hjá íslendingum eykur
það vandann að nú er
komið að endimörkum
húsnæðisþarfar þjóðar-
innar. Lán til fasteigna-
kaupa hafa þann ótvíræða kost að
neysluvaran (íbúðin) er veðhæf,
þ.e.a.s. íbúðareigandinn getur þar
veðsett áætlaðan tekjuafgang sinn
í framtíðinni. Þegar þetta veð þrýtur
er hætt við að veðhæf eign í landinu
muni ekki aukast í takt við aukningu
sparifjárins.
Ofurskuldsetning, nýtt siðferði
til framfara
Þó svo illa horfí eru engar efnis-
legar aðstæður til að örvænta. Fram-
leiðslugetan er orðin gríðarleg og
heimurinn er fullur af reddumm.
Ég held líka að lausnin sé í raun
furidin. Ég tel að auknar lántökur
hins opinbera séu orðnar svo mikil-
vægar fyrir viðvarandi eftirspurn,
og þar með viðgang hagkerfisins,
að hjá þeim verði ekki komist. Að
stefna á hallalaus fjárlög er aðför
að innanlandsmarkaðnum og þar
með tekjustofnum hins opinbera. Þá
eru skuldir opinberra aðila komnar
á það stig að með öllu er óraunhæft
að tala um endurgreiðslu þeirra.
Eigi hið opinbera að borga niður
skuldir sínar þá þarf það að draga
mjög vemlega úr neyslu sinni, eyða
minnu en það aflar! Það sér hver
heilvita maður að ef ríkið fer að
spara í stað þess að eyða um efni
fram, þá hrynur eftirspumin. Mark-
aðurinn verður að aðlaga sig þeirri
staðreynd að skuldaaukning hins
opinbera er nauðsynleg, eðlileg og
varanleg staðreynd.
Markmið yfírstjórnar ríkisskulda
á ekki að vera að minnka skuldirnar
heldur að standa í skilum, taka ný
lán til að borga eldri lán. Auknar
lántökur eiga að taka mið af eftir-
spurn á lánamarkaði hverju sinni
þannig að framleiðslan búi við viðun-
andi vaxtakjör. Þetta þýðir alls ekki
að einstök ríki geti farið í neyslu-
sukk út á lánsfé. Lánshæfni ein-
stakra ríkja og þar með styrkur við-
komandi gjaldmiðla ræðst af skulda-
stöðu þeirra í samanburði við helstu
iðnríkin. Það gildir að rata veg hóf-
seminnar.
Er hin raunverulega
dyggð okkar tíma sú,
spyr Sigurður Gunn-
arsson, að halda eftir-
spum uppi með því að
lifa um efni fram?
Mjúk lending
neyslusamfélagsins
Aukning opinberra skulda og þar
með aukin hlutdeild opinberra út-
gjalda í neyslunni felur í sér að hlut-
ur markaðarins í heildarstarfsemi
samfélagsins minnkar. Þetta er í
fullu samræmi við þarfír markaðar-
ins, hann þarf stöðugt minni hluta
mannaflans til að annast framleiðsl-
una. Allt frá því Adam Smith skrif-
aði sitt tímamótaverk Auðlegð þjóð-
anna, árið 1778, hefur spurningin
um hjöðnun markaðarins við uppfyll-
ingu allsnægtanna verið óleyst.
Fræðilega Séð hlýtur þetta allt að
enda með ósköpum, fræðilega hryn-
ur markaðurinn ef hann hættir að
stækka!
En þökk sé skuldasöfnun hins
opinbera virðist lausn í sjónmáli.
Heildarávöxtun fjármagnsins er
tryggð með því að stöðugt stærri
hluti þess ávaxtar sig sem auknar
ríkisskuldir en stöðugt minni hluti
ávaxtar sig með athafnasemi á
markaðnum. Til lengri tíma hlýtur
þetta reyndar að hafa í för með sér
gjaldmiðlahmn og þar með raun-
lækkun skulda. Verðbólga af völdum
ofurskulda mun þá aðlaga skulda-
massann raunvemlegum verðmæt-
um í heiminum, en hún mun örugg-
lega ekki valda neinum skaða sem
ekki er hægt að bæta með opinberri
lántöku!
Ég sé því ekki annað en að hin
mjúka lending hagvaxtarins sé fund-
in. Ekki fyrir tilstilli meðvitaðrar
stjórnunar á markaðsaðstæðum
heldur sem síendurtekin nauðvörn,
framkvæmd í andstöðu við allar
kenningar. Nú þegar markaðssam-
félagið er laust úr viðjum áróðurs-
stríðs austur og vesturs þá hafa
fegmn aðstæðna og fræðilegir holl-
ustueiðar ekkert gildi lengur. Mark-
aðssamfélagið getur horfst í augu
við eðli sitt. Það er sögulega sannað
að markaðsbúskapur er áhrifarík-
asta meðalið til eflingar framleiðslu-
kraftanna og til dreifingar afurð-
anna. Gagnrýnin snýst ekki lengur
um það að skjóta kapítalismann út
af kortinu heldur um að ná lendingu
inn í neyslusamfélagið. Þar er minna
fyrir hlutunum haft og tímanum er
í vaxandi mæli varið til annarra
hluta en brauðstrits.
Hver veit nema að í kennslubók
framtíðarinnar um síðasta aldar-
fjórðung 20. aldarinnar muni standa
að hin raunverulega dyggð þess tíma
hafí falist í því að lifa um efni fram.
Það hafi haldið uppi eftirspurninni
og komið í veg fyrir kreppu sem á
þeim tima hefði auðveldiega getað
endað með allsheijar tortímingu
mannkynsins! Og hver veit nema
fóm skuldarans verði tíunduð, ör-
væntingin og angistin, uppboðið og
niðurlægingin. Já, það er eins og
góði dátinn tapi hverri einustu orr-
ustu þó svo hann virðist vinna stríð-
ið að lokum.
Höfundur er fnwikvæmdnstjóri.
Það er dyggð að
lifa um efni fram...
Sigurður
Gunnarsson