Morgunblaðið - 12.03.1996, Blaðsíða 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 12. MARZ 1996______________________________
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Sagan af Islandssól
LEIKLIST
Leikfclag
Reykjavíkur
HIÐ LJÓSA MAN
leikgerð Bríetar Héðinsdóttur eftir
íslandsklukku Halldórs Laxness
Leikarar; Sigrún Edda Björnsdóttir,
Þorsteinn Gunnarsson, Kristján
Franklín Magnús, Þröstur Leó Gunn-
arsson, Guðmundur Ólafsson, Pálína
Jónsdóttir, Margrét Helga Jóhanns-
dóttir, Hanna María Karlsdóttir,
Theodór Júlíusson, Sigurður Karls-
son, Jón Hjartarson, Pétur Einarsson
og fleiri. Leikmynd: Stígur Stein-
þórsson. Búningar: Messíana Tómas-
dóttir. Lýsing: David Walters. Tón-
list: Jón Nordal. Leikstjóm: Bríet
Héðinsdóttir Borgarieikhúsið, laug-
ardagskvöld, 9. mars
SVIÐSETNING Leikféla.gs
Reykjavíkur á Hinu ljósi mani, leik-
gerð Bríetar Héðinsdóttur á íslands-
klukku Halldórs Laxness, er í marg-
an stað glæsileg sýning aðstandend-
um sínum til sóma. Mikill metnaður
einkennir uppfærsluna og fjöldi leik-
ara er til kallaður. Saga Snæfríðar
Björnsdóttur Eydalín er fagmann-
lega upp rakin og fléttuð á ný af
Bríeti. Vinna við sviðsmynd, búninga
og lýsingu er einkar vei heppnuð.
Nokkrir leikaranna fara á kostum
svo unun er á að horfa og margir
aðrir skila sínum hlutverkum sóma-
samlega. En það eru brotalamir í
sýningunni sem óhjákvæmilega
draga nokkuð úr upplifun áhorfand-
ans. Hér er í fyrsta lagi um að ræða
afar. vafasamar túlkanir einstakra
leikara á persónum sínum. Og í öðru
iagi er sýningin langdregin á köflum
og hefði að ósekju mátt stytta sum
atriðanna og fækka persónum.
Að halda áhuga og athygli leikhús-
gesta í þijá og háifan tíma (sýningin
+ tvö hlé) er varla létt verk, en þau
Sigrún Edda Bjömsdóttir, í hlutverki
Snæfríðar, og Þorsteinn Gunnarsson,
í hlutverki Sigurðar dómkirkjuprests,
hefðu auðveldlega getað haldið und-
irritaðri (hug)fanginni í jafnvel enn
lengri tíma. Persónusköpun þeirra
var með slíkum ágætum og samleik-
ur þeirra frábær. Þröstur Leó Gunn-
arsson ieikur júngkærinn Magnús í
Bræðratungu og sýnir sem fýrr
hversu flinkur leikari hann er. Hann
dettur hvergi ofan í ofleik, eins og
mörgum hættir til þegar túlka á
LIST OG
HÖNNUN
Borgarlcikhúsið
LEIKTJÖLD OG
BÚNINGAR
HIÐ LJÓSA MAN
MYNDLISTARRÝNIRINN átti
síður von á því að vera beðinn um
að fjalla um leikmynd og leikbún-
inga, leikgerðar eins af öndvegis-
verkum íslenzkrar skáldritunar á
þessari öld. Eitthvað ófyrirsjáanlegt
er þó alltaf að gerast í lífí hans og
ber að taka því, leysa hnútana eins
og þeir eru lagðir í lófa karls.
Hins vegar verður hann strax að
viðurkenna vanhæfni sína í allri
raunhæfri samanburðarfræði á
þessu sviði hvað íslenzkt nútíma-
leikhús snertir, nema úr þeirri íjar-
lægð sem markast af skoðun smíð-
isverka af leiksviðum á hinum að-
skiljanlegustu sýningum, og svo
auðvitað þess sem fyrir augu hefur
borið í sjónvarpi. Einnegin af heim-
sóknum á leikhússöfn í útlandinu
svo og leikverk, óperur og balletta,
sem hann hefur séð á sviði, en gerði
nú mest af í Róm og Flórenz fyrir
margt löngu.
Trúlega var rýnirinn sendur á
vettvang fyrir þá sök hve einstak-
lega myndræn leikgerðin er í heild
sinni. Og hér má koma fram, að
leikmyndir og leikbúningar skara
dauðadrukkinn mann, en nær á hár-
fínan hátt að laða fram sorg „hins
versta“ eiginmanns sem býr við ást-
leysi sinnar göfugu frúar..
Mest mæðir á Sigrúnu Eddu
Björnsdóttur. Hún þarf að túlka per-
sónu sem allir Islendingar, sem
komnir eru á legg og læsir eru, telja
sig þekkja. Og ekki auðveldar það
leikinn að hún er á sviðinu svo að
segja allan tímann; er uppspretta og
endir atburðarásarinnar. Sigrún
Edda ieysir þessa þolraun glæsilega
af hendi. Túlkun hennar á Snæfríði
er í hæsta máta ásættanleg. Hún er
fögur, stolt, ástríðufull, kaldhæðin,
orðheppin og tragísk - sönn Islands-
sól.
Bríet veiur þá leið að skipta hlut-
verki Snæfríðar í tvennt: aðalpersón-
an er Snæfríður eldri (Sigrún Edda),
en Snæfríði unga leikur reynslulítil
leikkona, Pálína Jónsdóttir. Varla er
hægt að bera þessi tvö hlutverk sam-
an því vægi þeirra er svo ólíkt. Snæ-
fríður hin unga kemur fyrir í nokkr-
um atriðum sem n.k. endurminning
Snæfríðar eldri og í áhrifaríkri loka-
senu verksins er hún, böðuð ljósi, sem
táknmynd um glataða æsku, sak-
leysi og von, draumur sem brást, þar
sem hún stendur og horfír á eftir
hinni svartklæddu Snæfríði bisk-
upsfrú. Þótt hugmyndin að láta tvær
leikkonur leika Snæfríði sé ágæt, þá
er hér fólgin ein brotalöm sýningar-
sjónmenntir í ríkum mæli og þann-
ig telst myndlistamám grunn-
menntun bæði Stígs Steinþórsson-
ar, höfundar leikmyndanna, og
Messíönu Tómasdóttur búninga-
hönnuðar. Messíana er að auki vel
þekkt myndlistarkona með athygl-
isverðan feril að baki, sem byggist
á frjóu ímyndunarafli og dijúgu
hugsæi. Loks má geta þess, að hin-
ir miklu meistarar módernismans
voru flestir viðriðnir leikmynda- og
búningagerð að einhveiju leyti á
ferli sínum. Þannig getur um fræg
og tímamarkandi leiktjöld og bún-
ingar eftir Picasso, sér í lagi frá
árunum 1917-20, er hann vann í
slagtogi við Jean Cocteau með
rússnezka ballettinum, Serge Diag-
hileff, og seinna Igor Stravinsky.
Þá eru sviðsetningar ríkur þáttur í
list aldarinnar, allt frá uppákomum
Marchel Duchamps, dadaistanna og
súrrealistanna og til innsetninga
nútímans.
Það er mikið og vandasamt hlut-
verk sem lagt var í hendur Stígs,
Messíönu, og ljósameistarans
Davids Walters. Að bregða upp trú-
verðugri mynd fortíðar sem skarar
mikil og harmræn örlög í íslenzkri
sögu, þannig að hún falli að sýn
nútímans. Verði ekki of hrá og frá-
innar. Túlkun Pálínu Jónsdóttur á
Snæfríði ungri er engan veginn sam-
ræmanleg túlkun Sigrúnar Eddu.
Þær eru varla að leika sömu mann-
eskjuna. Það er ótrúlegt að Amas
Amæus hafi fallið fyrir hinni sextán
ára Snæfríði sem í túlkun Pálínu er
eins og tólf ára kenjóttur stelpu-
krakki, hún er gjörsamlega sneydd
stoltinu, ástríðunni og kaldhæðninni
sem íslandsklukka Halldórs Laxness
sýnir svo glöggt að bjó með Snæfríði
þegar á unglingsaldri. Þetta misvægi
í persónusköpun Snæfríðar hlýtur að
skrifast á reikning leikstjórans; leik-
konan unga hefði þurft hér ákveðn-
ari ieiðsögn því hún er á slíkum villi-
götum rtúlkun sinni.
Þorsteinn Gunnarsson vinnur leik-
sigur með túlkun sinni á svartstakk-
inum séra Sigurði dómkirkjupresti
og er leikur hans með þeim skemmti-
legri sem ég hef séð á sviði. Aðdáun-
arvert er hvemig hver einasta hreyf-
ing og hvert svipbrigði dýpkar flókna
mannlýsingu hins ástfangna, hú-
morslausa bókstafstrúarmanns.
Hann er „hinn raunverulegi mótleik-
ari Snæfríðar í verkinu", eins og
Dagný Kristjánsdóttir bendir rétti-
lega á í greiningu sinni á verkinu í
leikskrá: „þau tvö eru hinar fuil-
komnu andstæður og standa and-
spænis hvort öðru eins og frelsi gegn
bælingu, ást gegn ótta, óreiða gegn
reglu, heiðni gegn kristni, kona gegn
hrindandi fyrir nútímamanninn sem
í vaxandi mæli dregst að yfírborði,
glysi og sýndarveruleika.
Lausnin sem þau fundu felst í
nokkurs konar hreyfanlegum
myndlíkingum og myndhvörfum
með mikilli áherslu á lýsingu. Mjúk-
um og djúpum skuggum sem eins
og þrengja fortíðinni á vit áhorf-
enda og gera þá að þátttakendum
í atburðarásinni, stig af stigi.
Skuggar, sem líkt og hníga og
líða um sviðið, djúpir staðbundnir
eða flöktandi, em gegnumgangandi
í leikgerðinni allri, ásamt öllum stig-
um lýsingar til áherslu á leik svip-
brigði og iimaburð. Þannig fær
áhorfandinn forsmekk að fram-
kvæmdinni í rissum Messíönu, sem
til sýnis em í forsalnum; „Hinir sjö
skuggar Snæfríðar lýsa sambandi
Snæfríðar Bjömsdóttur Eydalín við
Árna Árnason (Arnas Arnæus). Það
er harmleikur lífs þessarar stór-
brotnu konu að hún er litur, ívaf í
iífsvef Árna Árnasonar, en ekki
sjálf uppistaðan.
í lífsvef Snæfríðar er þessu hins
vegar öfugt farið og sem mann-
eskja hlýtur hún að farast, því Árni
tekur hugsjónir sínar óhjákvæmi-
lega fram yfir Snæfríði og svíkur
hana.“
karli.“ Texti Laxness verður sjaldn-
ast beittari, kaldhæðnari, fyndnari
og merkingarþmngnari en einmitt í
orðaskiptum þeirra séra Sigurðar og
Snæfríðar og tekst þeim Þorsteini
og Sigrúnu Eddu vel að gæða þenn-
an frábæra texta því lífi sem til þarf.
En hver er staða Arnas Arnæus
ef dómkirkjupresturinn er hinn raun-
vemlegi mótleikari Snæfríðar?
Leikstíll Kristjáns Franklíns Magn-
úss er flatur, eintóna. Hann sýnir
okkur mann sem er kaldur og frá-
hrindandi, jafnvel undirförall flagari.
Var ætlunin að leggja hlutverkið upp
svona? Erfitt er að skilja að slíkur
maður geti viðhaldið loganum í
bijósti Snæfríðar. Arnas er frá hendi
Laxness ekki síður tragísk hetja en
Snæfríður. Hann er maðurinn sem
svíkur ástina fyrir bækur og rétt-
læti, sem hvort tveggja er að engu
orðið áður en yfír lýkur, bækurnar
bmnnar og réttlætið fótum troðið.
Hann er tragísk hetja því val hans
reyndist rangt (eins og val flestra
þeirra karla sem svíkja konur í verk-
um Laxness, t.a.m. Steins Elliða og
Arnalds), fórn hans merkingarlaus
þegar upp er staðið. Leikur Kristjáns
Franklíns nær ekki að sýna þessa
tragísku hlið persónunnar; Árnas
Arnæus er óverðugur Snæfríðar í
túlkun hans.
Guðmundur Ólafsson fer með hlut-
verk hins ódrepandi Jóns Hreggviðs-
sonar. Guðmundur er að mörgu leyti
tiivalinn í hlutverkið: lágvaxinn,
grannur og snaggaralegur og hefur
sýnt að hann getur brugðið sér í allra
kvikinda iíki. En eitthvað gengur
ekki upp hér, gervi hans minnir si-
fellt á íslenskan jólasvein og síst sé
Það er kringum þessa atburðarás
sem allt hverfíst, hveija stund leik-
myndarinnar frá upphafí til enda.
Hér hefur afar vel tekist, þannig
að sjónrænt séð er þetta magn-
þmngin opinberun þar sem alltaf
er eitthvað að gerast í beinu sjón-
máli. Möguleikar hringsviðsins eru
nýttir til hins ítrasta, á þann veg að
í sjálfu sér mjög einföld og stórgerð
leikmynd tekur á sig breytilegar
líkingar, sem stigmagnast í sam-
ræmi við atburðarásina á sviðinu.
Snemma í leiknum, er atburðarásin
færist frá Bræðratungu til Skál-
holts, er komið fyrir Kristslíkneski,
sem hangir með missterkum áhersi-
um yfír miðju leiksviðsins og hefur
dijúgu hlutverki að gegna við að
bregða réttu andrúmi yfir leikinn,
birtist, deyfíst og hverfur á víxl.
í upphafi þótti mér hið mikla
hvíta tjald í bakgmnninum stinga
nokkuð í stúf við leikmyndina vegna
þess hve óbifanlegur hinn stóri flöt-
ur er. En þegar farið var að virkja
hann á margan veg, samlagaðist
hann leikmyndinni og á köflum á
meistaralegan hátt sem jók mjög á
áhrifamátt leiksins. Þá var einnig
athyglisvert hvernig áherslum lýs-
ingarinnar var dreift um sviðið,
beint að afmörkuðum svæði en jafn-
ég Jón Hreggviðsson íslandsklukk-
unnar þannig fyrir mér. Hanna Mar-
ía Karlsdóttir leikur Jórunni bisk-
upsfrú og hér er svipað uppi á ten-
ingnum: hún er ekki hin „mikla“
maddama sem bókin lýsir. Sigurður
Karlsson fer vel með hlutverk Eydal-
íns lögmanns, bæði þegar hann ræð-
ir við dóttur sína á Þingvöllum og
þegar hann er gamall maður dæmd-
ur frá æm og eignum. Pétur Einars-
son sýnir góða skoptakta í hlutverki
tildurrófunnar Gullinlós lénsherra.
Ekki er færi á að nefna alla leikara
í aukahlutverkum, en sumir þeirra
mættu vanda sig betur í sínum litlu
hlutverkum.
Eins og ég sagði hér í upphafi er
umgjörð sýningarinnar einstaklega
vel unnin. Búningar Messíönu Tómas-
dóttur em virkilegt augnayndi, litir
fallegir og efni valin af kostgæfni
(hrós tii saumakvennanna). Stílfærð
leikmynd Stígs Steinþórssonar er
hugvitsamleg (minnir á leikmynd
Steinþórs Sigurðssonar við Dökku
flðrildin, í fyrra) og nýtir hann sér
möguleika hins stóra hringsviðs vel.
Lýsing Davids Walters er skemmti-
lega samofin leikmyndinni og lýsingin
milli atriða var bæði falleg og fmm-
ieg um leið og hún „faldi" sviðsskipt-
in vel. Tónlist Jóns Nordal hljómaði
kunnuglega og féll vel að verkinu,
var kannski helst til hlutlaus.
í greinarkorni sem Bríet ritar í
leikskrá kemur fram djúp og einlæg
virðing hennar fyrir verki Laxness.
Af lokaorðum hennar má skilja að
hún búist jafnvel við ákúrum fyrir
það athæfí sitt „að vaða á skítugum
skóm inn í meistaraverk, búta það
niður og taka það út úr fullu sam-
hengi sínu“. Ekki finnst mér nein
ástæða til að finna að þessu athæfí
Bríetar, enda fæ ég engan veginn
séð að göslað sé um verkið „á skít-
ugum skóm“,'síður en svo. Áð hinu
vildi ég heldur finna að Bríet hafi
ekki gengið lengra í að búta verkið
niður - samhengið hefði ekki þurft
að gjalda þess. Ég tel að djarfari
niðurskurður á atriðum og gersónum
hefði gert sýningunni gott. 4 viðleitni
sinni til að vera skáidsögu Laxness
sem trúust, að fá sem mest af at-
burðarás sögunnar með, hefur Bríet
gert leikgerð sem er ívið of löng,
sýningin verður langdregin á köflum
og þá sérstaklega fyrsti hluti henn-
ar. Með því að fækka persónum (og
stytta sýninguna þannig) hefðu
helstu ágallar uppsetningarinnar lík-
lega horfíð.
Enginn -er svikinn af frábærum
texta Halldórs Laxness, þó ekki
væri nema vegna hans og frábærs
leiks Sigrúnar Eddu og Þorsteins
Gunnarssonar er full ástæða til að
hvetja menn til að sjá þessa sýningu.
Soffía Auður Birgisdóttir
framt mögnuð upp með ýmsum
áhrifameðulum í bakgrunninum t.d
dularfullu ljósflæði í gegnum litla
hurð.
Á stundum var sviðið líkast stilli-
mynd og þó fremur málverki úr
löngu liðinni fortíð, þar sem allt í
senn leikmynd, búningar og lýsing
unnu saman svo vart verður betur
gert. Þar nutu markvissir og hóf-
samir litirnir í búningunum sín mjög
vel og mynduðu þokkafullt sam-
ræmi. Sjálf Snæfríður íslandssól
var oftar en ekki líkust málverki,
einkum í upphafi leiks sem var ein-
staklega hrifamikið.
í lokaatriðinu, er leikurinn berst
til Kaupmannahafnar, þótti mér
fullmikill framandleika, glys- og
úrkynjunarbragur á búningi léns-
herra Gullinló, þótt það lífgaði upp
sviðsmyndina og bar keim af mála-
'miðlun. Fannst hann í fljótu bragði
síður falla inn í hina sérstöku leik-
gerð, vera meira í ætt við ævintýr-
ið en hráa og óvæga atburðarásina.
Um leið höfðu turnarnir og gróður-
virktin í bakgrunninum einhvern
veginn fullausturlenzkt yfirbragð. í
heild verður þó að gefa leikmynd-
inni mjög háa og stundum hæstu
einkunn, hún er rós í hnappagat
Stígs Steinþórssonar og Messíönu
Tómasdóttur, einnig ljósameistar-
ans Davids Walters, leiksviðsstjór-
ans Jörundar Finnboga Guðjóns-
sonar og öllum þeim er hér lögðu
hönd að.
Bragi Ásgeirsson
SNÆFRÍÐUR íslandssól; mjúk, litræn dýpt og höfugt samræmi.
Mynd hins ljósa mans