Morgunblaðið - 12.03.1996, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 12. MARZ 1996
AÐSEIMDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGINN
18. febrúar birtist frétt
á baksíðu Morgun-
blaðsins vegna nýlegr-
ar greinar eftir Stefán
Aðalsteinsson í Heil-
brigðismálum um áhrif
bólusóttar á tíðni ABO-
blóðflokka á Indlandi.
Stefán birti fyrst grein
um þetta efni í Annals
of Human Genetics
árið 1985 — og oft síð-
an. Af fréttinni að
dæma virðist sem upp-
lýsingar Stefáns séu
nýtilkomnar og hnekki
í veigamiklum atriðum
hugmyndum um þátt
fólks af írskum og skoskum upp-
runa í landnámi Islands. Svo er þó
ekki. Ári áður en grein Stefáns birt-
ist fyrst (þ.e. fyrir 12 árum) hafði
E.M. Wijsman birt útreikninga sína
í Human Genetics. Þar kom fram
að ABO-blóðflokkahlutfall í íslend-
ingum skæri sig svo úr öðrum
erfðaþáttum að best væri að nota
það ekki við heildarútreikninga í
leit að uppruna íslendinga og skyld-
leika okkar við aðrar þjóðir. Grein
Stefáns er því einkum áhugaverð
sem innlegg í umræðu um viðnám
fólks í ólíkum blóðflokkum við bólu-
sótt en skiptir minna máli þegar
kemur að tengslum okkar við Ira
og Skota. Til þess að lesendur
Morgunblaðsins fái sem gleggsta
mynd af stöðu þekkingar á írskum
og skoskum áhrifum á íslandi virð-
ist því vera full þörf á að skýra
hvers vegna menn hafa litið til Bret-
landseyja í leit að áhrifum á ís-
lenska menningu í öndverðu. Það
er ekki vegna ABO-blóðflokka (þótt
þeir hafi blandast inn í þá umræðu
um skeið) heldur vegna sérstöðu ís-
lenskrar menningar á sviði orðlistar,
sérstöðu sem ber mörg merki þess
að hana megi rekja til menningar-
áhrifa vestan um haf eins og fjöl-
margir fræðimenn hafa bent á, allt
frá því á síðustu öld. Ymsir erfða-
þættir (aðrir en ABO-blóðflokkarnir)
hafa síðan aukið líkur fyrir því að
Islendingar séu ekki eingöngu
komnir af Norðmönnum. Og í þeim
fræðum má vænta mikilla framfara
á næstunni í kjölfar nýrrar tækni
og þekkingar sem hefur hlaðist upp
við rannsóknir í erfðafræði.
Þrælatökur aukast á Irlandi á
sama tíma og ísland er numið
Island var fyrst byggt írskum
klerkum/einsetumönnum sem lögðu
leið sína hingað undir lok 8. aldar
eftir því sem segir í bók írska
munksins Dicuil frá um 825. Um
100 árum áður hafði Beda prestur
á Englandi talað kunnuglega um
eyland í norðri, sem gæti verið ís-
land, hugsanlega eftir frásögn
klerka sem hingað komu. Saga
Dicuils ýellur vel að orðum Ara
fróða í Islendingabók um papa og
'er ástæðulaust að efast um að pap-
ar hafi lagt leið sína hingað. Ekki
er þó hægt að tala um varanlegt
landnám á íslandi fyrr en eftir 870
þegar norrænir menn tóku að
streyma til landsins. Meirihluti
þeirra hefur líklega komið beint frá
Noregi en allmargir komu úr nor-
rænum nýlendum á Bretlandseyjum
þar sem þeir höfðu dvalið um Iengri
eða skemmri tíma og gengið að
eiga innfæddar konur. Þrælahald
tíðkaðist hjá þessu fólki og má
ætla að flestir þrælanna hafi komið
frá írlandi, m.a. vegna þess að töl-
ur í írskum annálum um þá sem
víkingar hnepptu í þrældóm hækka
I mikið á þeim árum sem ísland var
að byggjast, þ.e. um 870-950.
Sérstaða íslendinga á sviði
skáldskapar
íslensk menning á miðöldum
virðist hafa verið ólík norskri á
þeim sviðum sem lúta
að skáldskapariðkun.
íslendingar voru eina
norræna þjóðin á mið-
öldum sem skrifaði
frumsamdar bók-
menntir á þjóðtung-
unni og nær öll nafn-
greind skáld sem við
þekkjum til við nor-
rænar hirðir komu frá
íslandi. Ýmsar kenn-
ingar hafa verið settar
fram til að skýra af
’ hverju sagna- og
kvæða.hefð varð sterk-
ari á íslandi en í Nor-
egi. Þessu gerðu nor-
rænu sagnaritararnir,
Theodoricus og Saxi málspaki sem
skrifuðu báðir á latínu, sér strax
grein fyrir undir lok 12. aldar þeg-
ar þeir báru lof á íslendinga fyrir
að kunna mikið af gömlu sagna-
og kvæðaefni.
Sumir nútímafræðimenn hafa
haldið því fram að íslendingar hafi
ekki verið sérstakir að þessu leyti
(og jafnvel gengið svo' langt að
ímynda sér að sögur Norðmanna
hafi glatast vegna lélegra varð-
veisluskilyrða þar í landi) og aðrir
hafa skýrt blómlegt bókmennta-
starf íslendinga með sérstökum
vaxtarskilyrðum hér norður við ysta
haf, einangruðu samfélagi sem bjó
að st^rkum minningum um þjóð-
flutninga, Alþingishaldi sem gaf
mönnum tækifæri til að hittast og
loks hafi fijó bókmenntaáhrif frá
meginlandi Evrópu á 12. og 13. öld
skapað jarðveg fyrir vöxt þeirrar
bókmenntagreinar sem við köllum
íslendingasögur. En uppruni íslend-
ingasagna er oft rakinn í eldri sög-
ur um norska konunga, sem aftur
eiga að vera afsprengi heilagra
manna sagna sunnan úr álfu.
Margir hafa efast um þessar
skýringar og bent á að latínulær-
dómur 12. og 13. aldar sé ekki
helsta uppspretta þessara sagna
heldur miklu fremur hin munnlega
sagnahefð á íslandi. Sú hefð hafi
verið ólík því sem til var annars
staðar vegna þeirrar einstæðu
menningarblöndu sem landnáms-
menn frá Noregi og Bretlandseyjum
bjuggu til þegar þeir mynduðu með
sér samfélag á íslandi nokkrum
öldum fyrr. Þessi hugmynd hefur
leitt menn til að skýra sérstöðu ís-
lands á bókmenntasviðinu með
framlagi Skota og íra til íslenskrar
menningar í öndverðu. Þessar þjóð-
ir höfðu náð langt í skipulegri iðkun
skáldskapar löngu fyrir íslands-
byggð, þjálfuðu skáld í sérstökum
skólum og létu þau gegna opinberu
hlutverki í samfélaginu.
Hvernig gátugelísk áhrif
borist til Islands?
Þijár leiðir hafa verið nefndar til
að skýra leið írskra og skoskra
menningaráhrifa til Islands: 1) með
Norðmönnum sem komu vestan um
haf þar sem þeir gátu hafa kynnst
menningu innfæddra á 9. og 10.
öld (sbr. norsk tökuorð í írsku, nor-
ræn örnefni á írlandi, hernaðar-
bandalög íra og norrænna manna,
gagnkvæm fóstur barna, tilvísanir
til tvítyngdra „útlendra Ira“ i írsk-
um heimildum, og nýlegan forn-
leifauppgröft í Dyflinni); 2) í gegn-
um menningartengsl á Orkneyjum
þar sem norrænir menn voru í ná-
vígi við gelískt fólk; og 3) með fólki
af gelískum uppruna sem kom til
íslands á landnámsöld, ýmist sem
fijálsir landnemar, eiginkonur nor-
rænna manna, eða sem þrælar —
en þrælum bregður víða fyrir í ís-
lenskum heimildum þótt þeir fái
sjaldnast mikla umfjöllun.
Hlutfall íra og Skota í hópi þeirra
sem byggðu ísland hefur verið á
reiki, hvort sem stuðst hefur verið
við fornar ritheimildir eða blóð-
Gelískra áhrifa gætir
einkum í verkum, segir
Gísli Sigrirðsson, sem
sækja mest í elstu
sagnahefðina.
flokka- og erfðarannsóknir á lifandi
fólki. Tölur á bilinu 2%-98% hafa
komið fram en líkleg áætlun sem
byggist á samanlögðum útreikning-
um á erfðaþáttum (að frádreginni
ABO-dreifingunni, sbr. Wijsman)
og mati á ritheimildum, eftir að til-
Iit hefur verið tekið til eðlilegs
stéttahlutfalls (líkt og Jón Steff-
enssen gerði í Sögu 1971), gæti
verið á bilinu 14-30%.
Til þess að hægt sé að gera ráð
fyrir að gelísk áhrif hafi getað haft
djúptæk áhrif á íslenska menningu
er líklegast að þau hafi borist beint
með írum og Skotum (leið 3). Þó
að leiðir 1) og 2) séu hugsanlegar
hefðu gelísk áhrif allt eins getað
borist til Noregs eftir þeim og því
geta þær ekki skýrt sérstöðu íslend-
inga. Þá koma gelísk áhrif fram í
nokkrum tökuorðum (brekán<bre-
acan/breccán; gjalt<geilt;
kapall<capall; tarfur<tarb) og
eiginnöfnum (Dufgus<Dubgus,
Njáll<Níall, Kormákur<Cormac,
(Mýr-Kjartan<Muircheartach) en
til þess að skýra af hveiju
írsk/skosk tökuorð og nöfn eru
ekki útbreiddari en jaun ber vitni
má benda á að: 1) írar og Skotar
fluttu ekki með sér nýtt verklag eða
tækni inn í það samfélag sem nor-
rænir menn stjórnuðu á íslandi; 2)
vinnu þræla var stjórnað af norræn-
um mönnum; 3) þrælar héldu ekki
upprunalegum nöfnum sínum held-
ur voru þeir kallaðir norrænum
nöfnum; og 4) tungumál þrælanna
hefur líklega ekki notið vinsælda
meðal húsbænda þeirra.
Áhrif á hugmyndaheim
sagnanna og form dróttkvæða
Vegna lágrar þjóðfélagsstöðu
flestra íra og Skota sem komu til
íslands má geta sér þess til að nor-
rænir húsbændur þeirra hafí verið
lítt hrifnir af því að heyra þá segja
sögur af írskum og skoskum hetj-
um. En þrælarnir gátu samt sem
áður sagt sögur sem endurspegluðu
sagnasmekk þeirra og lífsviðhorf.
Gelískra áhrifa gætir einkum í
þeim verkum sem sækja mest í elstu
sagnahefðina sem ætla má að hafi
mótast á íslandi, fornaldarsögur og
goðsagnaefnið. Hér má nefna hug-
myndir um endurholdgun, Ódáins-
akur, ástarævintýri mennskra
manna með huldufólki/álfum, hug-
myndir um Hvítramannaland og
Vínland langt í vestri, fóstur hjá
bergbúum, álagaformúlur og var-
úlfa. Goðafræðin, eins og við þekkj-
um hana úr Snorra-Eddu og kvæð-
unum, er án efa norræn að upplagi
en innan hennar var rúm fyrir nýtt
efni og því gátu einstakar gelískar
sögur bæst við og orðið hluti af
heildinni án þess að breyta hug-
myndaheiminum. Þetta virðist hafa
gerst með Ríg í Rígsþulu, Ixika og
epli Iðunnar, heimsókn Þórs í Geir-
röðargarða og dauða Baldurs sem
ber að með líkum hætti og dauða
Fergusar í írskum sögum, ferð Þórs
til Utgarða-Loka og hugmyndir um
talandi höfuð. Allt á þetta sér hlið-
stæður á írlandi án þess að gelísk
áhrif hafi haft djúptæk áhrif á nor-
ræna goðafræði. Þær sagnagreinar
sem þróuðust á íslandi, konunga-
sögur og íslendingasögur, sýna
færri gelisk einkenni þó að þeirra
gæti að nokkru í sögum sem koma
frá svæðum þar sem gelískt fólk
var sennilega á meðal sjálfstæðra
landnámsmanna, til dæmis í Lax-
dælu og Kjalnesinga sögu. Þá er
írskt og skoskt efni áberandi í lýs-
ingum Njálu og Þorsteins sögu
Síðu-Hallssonar á Bijánsbardaga
fyrir utan Dyflinni árið 1014.
Dróttkvæði falla vel að þessu
heildarmynstri. Dróttkvæðalistin
mótaðist meðal íslendinga og flest
nafngreind skáld komu frá svæðum
þar sem íra og Skota er getið með-
al fyrstu Iandnámsmanna. Það er
líka hægt að leiða getum að því,
með Snorra-Eddu í huga, að íslensk
skáld hafi hlotið sérstaka þjálfun
og það hafi verið nokkuð vel af-
markað hvað þau þurftu að kunna
— líkt og vitað er að tíðkaðist á
írlandi. Á íslandi virðist þetta þó
vera bundið við fjölskyldur og ekki
er vitað um sérstaka skáldaskóla
eins og á írlandi. Það sem vegur
jafnvel enn þyngra er að dróttkvæð-
ir hættir eru einstakir meðal germ-
anskra bragarhátta en líkjast aftur
á móti þeim háttum sem við þekkj-
um úr fornirskum kveðskap.
Til bókmenntasköpunar þarf
meira en gelísk áhrif
Enda þótt kenningin um gelísk
áhrif á íslenska hefð að fornu sé
fýsileg til að skýra sérstöðu íslend-
inga á sviði skáldskapar og sagna-
listar meðal norrænna þjóða er hún
ekki til þess fallin að gera grein
fyrir tilkomu ritaðra verka á borð
við íslendingasögur. Þegar kemur
að slíkum verkum verður að kalla
fleiri þætti til, svo sem lærdóms-
hefð miðalda og snilld einstakra
listamanna sem verður seint hægt
að skýra með heildarkenningu. En
hvorki lærdómurinn né rithöfund-
arnir hefðu skapað þær bókmenntir
sem við eigum ef ekki hefði komið
til sterk, innlend, munnleg orðlistar-
hefð — og sú hefð fékk að öllum
líkindum sitt sérstæða yfirbragð af
þeirri þjóða- og menningarblöndu
frá Noregi og Bretlandseyjum sem
hristist saman á íslandi á land-
náms- og þjóðveldisöld.
Höfundur er sérfræöingur á
Stofnun Arna Magnússonur og
hefur ritað bókina Gaelic Intlu-
ence in Iceland: Historical and
Literary Contacts. A Survey of
Research.
Jón Steinar Gunnlaugsson
Þungvæg
siðaregla
VILHJÁLMUR Ámason heim-
spekidósent er hér í blaðinu sl.
sunnudag sammála mér um, að
hver maður skuli teljast vera sak-
laus þar til sekt hans sannast, sé
bæði mikilvæg lagaregla og þung-
væg siðaregla, eins og hann orðar
það sjálfur. Samt eigi biskup að
segja af sér embætti vegna þeirra
ósönnuðu saka sem á hann hafa
verið bornar, þar sem hann vegna
sakargiftanna skorti þann trúnað
sem hið mikilvæga biskupsembætti
þarfnast. Lítum nánar á þetta.
Ef allir landsmenn tileinkuðu
sér siðaregluna, sem við Vilhjálm-
ur erum sammála um að eigi að
gilda í samskiptum manna, teldist
biskupinn einfaldlega vera saklaus
af sakargiftunum og enginn trún-
aður væri brostinn. En landsins
lýður er breyskur. Margir skeyta
þannig ekkert um þessa siðareglu
og telja ýmist að biskupinn sé
sekur eða vel megi vera að hann
sé það. Þetta er siðlaus afstaða
að mati okkar Vilhjálms. En kirkj-
an þarf líka að búa við trúnaðar-
traust þessara siðleysingja. Heim-
urinn er ófullkominn og kirkjan
þarf að þjóna þessum ófullkomna
heimi. Þetta bendir til þess að
ályktun Vilhjálms sé rétt og að
biskupinn þurfi að segja af sér,
enda hljótum við að taka hags-
muni kirkjunnar sem stofnunar
fram yfir persónulega hagsmuni
biskupsins. En hér kemur fleira
til. Ef fallist yrði á þessa skoðun
væri búið að koma á því fyrir-
komulagi, að nægilegt sé að bera
trúnaðarmenn þjóðarinnar ósönn-
uðum sökum opinberlega til að
koma þeim úr embættum sínum.
Nægilega margir verði ávallt til
að leggja trúnað á slíkan sakará-
burð til að trúnaðartraust teldist
brostið. Með þessu fyrirkomulagi
myndi það varða embættismissi
að verða borinn sökum. Mér finnst
þessi niðurstaða ekki koma til
greina. Hagsmunir almennings
leyfa hana ekki. Enginn skkará-
beri má öðlast slíkt vald yfir okk-
ur hinum að geta ráðið því, hvort
þeir menn, sem við höfum valið
til hinna þýðingarmestu trúnaðar-
starfa, fái að sitja áfram.
Við hugleiðingu Vilhjálms þarf
ég svo í viðbót að gera tvær at-
hugasemdir. í siðferðismálum og
stjórnmálum verða menn, eins og
á öðrum sviðum, að gera greinar-
mun á staðreyndum og afstöðu
sinni til þeirra. Það ræðst þannig
ekki af mismunandi afstöðu
manna, hvort biskupinn teljist
hafa gerst sekur um þá háttsemi
sem honum er gefin að sök. Siða-
reglan, sem við Vilhjálmur höfum
verið að ræða og erum sammála
um að gildi meðal mannanna,
krefst þess nefnilega að við öll
leggjum sama mælikvarða á hvort
sakir teljist sannar eða ósannar.
Við getum heldur ekki leyst úr
þessu með því að beita hugtakinu
„rökstuddur grunur", eins og Vil-
hjálmur gerir. Þar að auki skortir
hjá honum skýringu á því, hvenær
grunur teljist vera orðinn rök-
studdur með þeim hætti að krafa
um afsögn teljist gild.
Þá nefnir Vilhjálmur að biskupi
sé ráðlegt að víkja meðan málið
sé kannað frekar. Og aðrir þátt-
takendur í umræðunum hafa
kvartað yfir því að ekki skuli vera
hægt „að koma málinu í farveg“
og fá .einhvern úrskurðaraðila til
að leysa úr því. Þetta er að mínum
dómi flótti frá viðfangsefninu.
Einhver slík formleg málsmeðferð
þjónar ekki neinum sýnilegum til-
gangi. Málið er þannig vaxið að
engin leið er að færa sönnur á
sekt eða sakleysi, meðan báðir
málsaðilar halda fast við frásagn-
ir sínar. Menn sitja því uppi með
það vandasama siðferðilega við-
fangsefni að gera sjálfir upp hug
sinn miðað við þær staðreyndir
sem nú þegar virðast allar liggja
fyrir. Því viðfangsefni geta menn
ekki skotið ann^ð. Lausnin er að-
eins ein: Að beita hinni þungvægu
siðareglu, sem Vilhjálmur nefnir
svo, og telja biskup saklausan.
Að gefnu litlu tilefni úr grein
Vilhjálms og til að forða misskiln-
ingi er í þessum hugleiðingum um
laga- og siðferðisreglur ekki fólgin
nein afstaða til þess, hvort við-
brögð biskups, eftir að mál þetta
kom upp, bendi til þess að honum
sé illa sætt í embætti sínu. Leiði
ég það hjá mér að sinni.
Gelísk áhríf á íslenska sagna-
og kvæðahefð að fornu
Gísli
Sigurðsson