Morgunblaðið - 26.06.1996, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 26. JÚNÍ 1996
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
„Islenzk portrett“
MYNPLIST
Ilafnarborg
MÁLVERK-ÍSLENZK
PORTRETT Á
TUTTUGUSTU ÖLD
Opið alla daga frá 12-18, lokað
þriðjudaga. Aðgangur ókeypis.
Til 8. júlí.
ÞAÐ hefur sýnt sig, að Hafnar-
borg hefur mikinn og lofsverðan
listrænan metnað, vill í engu vera
eftirbátur þess sem gerist innan
marka höfuðborgarinnar um ris-
miklar framkvæmdir. Því skyldi
engan undra þótt vandað sé val
sýninga meðan á listhátíð Reykja-
víkurborgar stendur.
Mikið er líka færst í fang að
þessu sinni, að setja upp sýningu
á íslenzkri portrettmyndagerð á
öldinni, því henni hefur hvergi ver-
ið nægileg skil gerð, þótt úttekt á
sjálfsmyndum listamanna hafi
brugðið fyrir á Kjarvalsstöðum fyr-
ir nokkrum árum, en hvergi nærri
tæmandi. Það var vissulega kominn
tími til að líta yfir sviðið og eiga
Gaflarar mikið lof skilið að eiga
hér frumkvæðið.
Listrýnirinn hefur áður haldið
því fram, að nokkrar ranghug-
myndir séu uppi hérlendis á eðli
þessa geira málaralistarinnar, og
sér ekki betur en að sýningin í
Hafnarborg staðfesti þá ályktun
hans. Hugtakið er í senn markað-
ara og víðara en menn gera sér
grein fyrir hér á landi og það kem-
ur á óvart að menn skuli ekki vera
betur upplýstir í ljósi sögunnar og
nútímans.
Fyrir hið fyrsta er alrangt sem
fram kemur í sýningarskrá, að
módernistar eigi þátt í að litið sé
niður á listgreinina, því hún var
ekki mjög hátt skrifuð á tímum
endurreisnarinnar, ef marka má
skrif Giorgio Vasari. Þá voru mód-
ernistarnir sumir hveijir alls ekki
frábitnir porterettmyndagerð eins
og við blasir, einungis þröngur
geiri þeirra, og því miður átti hann
full sterk ítök á norðurslóðum.
Sjálfur höfuðpaurinn, Pablo Pic-
asso, iðkaði alla tíð portrettmynda-
gerð í stórum stíl svo sem allt hans
lífsverk ber með sér, og því er fjarri
að hugtakið „fígúran er dauð“ sé
frá honum komið, einungis fram-
slátturinn. Aðrir gerðu hann að
hugtaki, stefnumörkum, trúar-
brögðum og útnesjamennsku um
leið. Hafa menn gleymt Matisse,
Bonnard, Braque, Miró, Giacometti
og m.fl.?
Hins vegar hefur hin svonefnda
,jakkafataportrettgerð“ aldrei ver-
ið hátt skrifuð hjá listmönnum og
hugtakið á ekki endilega við jakka-
föt, heldur alla yfírborðslega og
fegraða gerð andlitsmynda, þar
sem meginveigurinn er settileg
endurgerð ytri byrði viðfangsefn-
isins.
— Til glöggvunar í knöppu máli,
er skilgreiningin „portrett“ komin
úr latínu „protrahere“ = draga
fram, og enn eldra er orðið „con-
trafakere“-mynd, andlitsmynd, og
á við eftirgerð ákveðinnar persónu
með því að draga fram einstakling-
seinkenni hennar og þjóðfélags-
stöðu. Ritaðar heimildir geta um
slíka andlitsmyndagerð í Grikk-
landi á sjöttu öld fyrir okkar tíma-
tal og texti eftir Aristoteles gefur
til kynna að á fimmtu og fjórðu
öld f.Kr. hafi verið til ýmis afbrigði
hennar. Á 1. öld f.Kr. getur um
Stórgrikkjann Jaia frá Kysikos,
sem á að hafa unnið í Napoli og
Róm og borið af öðrum i gerð and-
litsmynda. Portrettlist telst svo eitt
af yfirburða afreksverkum Róm-
verja sbr. Pompei og Heraklion.
Sannanlega elstu varðveittu
heimildir um skipulagða gerð mál-
aðra andlitsmynda eru hin svo-
nefndu múmíuportrett frá síðara
Ptólemaska tímaskeiðinu, 1.-4. öld,
sem fundust í Fayum-eyðimörkinni
og markar samruna egypskra
greftrunarsiða og síðgríska mál-
verksins í Egyptalandi. Talið er að
hér sé um áhrif að ræða sem bor-
ist hafi frá Rómveijum. Um var
að ræða vaxmálverk (Enkaustik),
einnig Tempera og blönduð tækni,
á tré eða dúk, sem brugðið var
yfir höfuð hins látna og var hluti
múmíuhjúpsins. Margir telja þetta
hátind mannamyndagerðar yfirhöf-
uð, og arfurinn barst til Byzan, sem
breytti hinu lifandi beina og fals-
lausa persónugerða portretti í yfir-
hafna helgimyndagerð, Ikon. Frá
4.-14. öld hafði hin einstaklings-
bundna portrettlist óverulegu hlut-
verki að gegna í málverkinu og
myndir frá tímabili keisara og kon-
unga Karolínska og Ottómanska
tímabilsins eru öðru fremur valda-
tákn, tengjast vígsluathöfnum og
finnast í myndlýstum handritum.
Kímið að endurreisn hins ein-
staklingsbundna portrettmálverks
finnum við svo í myndum meistara
eins og Giotto t.d. freskumynd hans
af Enrico Scrovegni í Padúa og
málverki Piero della Francesca af
Frederico de Montefeltro og konu
hans, Battistu Sforza, Piero della
Francesca og Jan van Eyck, sem
auk þess að mála fursta og dípló-
mata málaði einnig embættismenn
og kauphéðna. Með Eyck hófst tími
portrettmálverksins svo sem við
þekkjum það á síðari tímum og nú
hófu efnaðir að leita til málara og
miðla þeim verkefnum, jafnframt
því að portrettlist verður afmarkað-
ur geiri málaralistarinnar. Ekki þó
alltaf í miklum metum af skrásetj-
urum, sem hefur þótt hún of nálæg
raunveruleikanum og hinu hvers-
dagslega.
Portrettlistin hefur svo gengið í
gegnum hefðbundið ferli ailt fram
á þessa öld, er listamenn módernis-
mans rústuðu hefðinni um hið
sannverðuga yfirborð, þrengdu sér
inn í sálarkirnuna og gerðu hina
innri kviku úthverfa. Sköpunarferl-
ið skipti nú öllu og einna skýrast
kemur það fram í óhemjuskap Pic-
assos, sem eins og étur myndefni
sín upp og tortímir, rífur sálina út
úr þeim og skilur eftir í valnum.
Þótt Picasso hafi einnig gert frá-
bærar portrettmyndir á hefð-
bundna vísu málaði hann aldrei
slíkar eftir pöntun, taldi sig ekki
geta það og svo hafði hann að eig-
in sögn efni á að hafna slíkum til-
boðum.
Þetta allt er vert að vita við skoð-
um framkvæmdarinnar í Hafnar-
borg, en þar kennir margra grasa
enda mikið kraðak mynda saman-
komið í samanlögðum húsakynnun-
um. Það sem athygli vekur eftir
nákvæma skoðun og lestur bókar/
sýningarskrár er að upphengingin
lýtur síður almennri venju slíkra
framkvæmda, en að fara eftir rituð-
um texta Aðalsteins Ingólfssonar
listsögufræðings. Aðferðin gengur
að vonum ekki upp eins og augljós-
ustu dæmin undirstrika, svo sem
hin frammúrskarandi sjálfsmynd
Louisu Matthíasdóttur í ganginum,
mynd Sigurðar Sigurðssonar af
Lárusi Pálssyni leikara í Sverrissal
og mynd Baltasars af Thor Vil-
hjálmssyni uppi. Allar þessar mynd-
ir hafa verið sýndar annars staðar
og notið sín ólíkt betur.
Maður tók strax eftir þessu og
fjölmörgu öðru sem betur hefði
mátt fara og hefði gert sýninguna
markvissari, og þetta er enn eitt
dæmi þess, að listasagan fer ekki
eftir hentisemi sýningarstjóra og
tilfallandi söguskoðun þeirra, heldur
lýtur sínum eigin lögmálum sem ber
að virða.
Eins og sýningin er sett upp hef-
ur hún svip af stórmarkaði myndlist-
ar og það frekar fljótfærnislega
skipulögðum, þótt rétt sé að ýmsar
perlur séu innan um, en stundum
er hart að þeim sótt af lakari mynd-
um í nágrenninu.
Listamönnum er enginn greiði
gerður með dreifingu mynda á þann
veg sem gert er, hvorki þeim sjálfum
né öðrum listamönnum, og þannig
hverfur flest sem er í námunda við
myndir Jóns Stefánssonar, sem ber
ægishjálm yfir aðra hvað hreinar
portrettmyndir snertir. Það er ein-
mitt í upprunalegum anda listgrein-
arinnar að mála fólk í þeirri umgerð
sem þeim var eðlilegust og því er
Markús ívarsson í vinnufötum, sr.
Guðmundur Einarsson í hempu, Jón
sjálfur í málaraslopp og Árni Páls-
son í jakkafötum, ímynd hins virðu-
lega bókavarðar og fræðimanns.
Hið sama má segja um Jón sem
málara og Sverrir Kristjánsson
sagði um Árna varðandi ritstörf
hans: „Fegurðartilfinning Árna var
ákaflega næm, en hvergi næmari
en frammi fyrir orðlistinni.“ Báðir
létu ekkert frá sér fara fyrr en þeir
höfðu formað það og meitlað, mál-
verk sem ritmál, og í því felst virð-
ing þeirra tilfinning og næmi fyrir
miðlinum.
Jón varð aldrei vinsæll portrett-
málari, því hann var of stór fyrir
málamiðlanir og myndum hans var
ei haldið fram. Ekki veit ég hvað
örvaði hann til að mála myndina
af Árna, en ég man eftir henni á
vinnustofu hans á Stóru Kóngsgötu
í Kaupmannahöfn og svo aftur á
Bergstaðastræti nokkrum árum síð-
ar og mátti á öllu sjá að hún olli
honum miklum heilabrotum. Og
hvað sem öllum áhrifum frá Céz-
anne viðvíkur sem alltaf er verið
að tönnlast á, er það skoðun mín
að portrettmyndir Jóns séu eitt hið
mikilfenglegasta sem norrænn andi
hefur fram borið á sviðinu á þess-
ari öld. Mynd hans af Laxness virð-
ist eldast eftir sömu lögmálum og
koníakið! Annað sem óskipta at-
hygli vakti voru framúrskarandi vel
málaðar myndir eftir Þoi’vald Skúla-
son og Nínu Tiyggvadóttur af
skáldjöfinum. Mynd Nínu en hún
málar hann blautt í blautt er einstæð
fyrir kraftmikinn tjákraft og fágætt
öryggi.
Ovænt var svo að sjá sjálfsmynd
Höskulds Björnssonar frá 1933, sem
segir okkur að duldir hæfileikar
bjuggu í þessum yfirmáta hógværa
listamanni. Val verka ýmsra ann-
arra listamanna kemur spanskt fyr-
ir sjónir og það hlýtur að heyra
undir brot á höfundarétti, að taka
myndir úti í bæ að listamönnunum
forspurðum. Hví eru engin verk eft-
ir ýmsa nafnkunna málara svo sem
Snorra Arinbjarnar, Jóhannes Jó-
hannesson og Kjaitan Guðjónsson,
og hversu veldur að ungir voru
beðnir um að mála myndir sérstak-
lega fyrir sýninguna? Þessi ófrum-
lega „innsetning" gengur ekki upp,
hefur enda ekki hið minnsta með
þróun íslenzkrar portrettlistar að
gera. Þá er mjög til efs að hin stóra
mynd Jóns Engilberts úr vinnustofu
málarans falli undið hugtakið port-
rett.
Dæmi þess sem vel er gert og
af hugrekki, er að lyfta undir mynd
Freymóðs Jóhannsonar af Halldóri
Vilhjálmssyni búfræðingi, því menn
hljóta að sjá pentverkið risastóra í
alveg nýju ljósi, eftir að and-list,
hnoð og glingurlist hefur sótt fram
og hlotið umtalsverðan hljómgrunn
í listheiminum. Hún persónugerir
jafnframt tíma og manngerð sem
ekki er lengur til, sem kemur jafn-
framt vel fram í hinni hrjúfu mynd
Kjarvals af Þingvallabóndanum.
Textar við hlið myndanna eru marg-
ir mjög upplýsándi, sumir bráð-
skemmtilegir, en þetta form er
óþjált á almennri sýningu.
- Portrettið er að mínu mati fjarri
því best varðveitta leyndarmál ís-
lenzkrar myndlistar, en kannski
einn mest vanrækti þáttur hennar
og mega listsögufræðingar og sýn-
ingarstjórar líta hér í eigin barm.v
Hún réttlætir svo hvorki né gefur
tilefni til neins konar uppátækja frá
þeirra hálfu til nýrrar og þeim þókn-
anlegrar söguskoðunar, heldur eiga
verkin að fá að tala fyrir sig sjálf,
fá málið, og það gerist ekki nema
með skilvirkri og undanbragðalausri
úttekt.
Bókin sem gefin var út í tilefni
sýningarinnar er augljóslega fljót-
færnisverk með áherslu á ritað
mál, sem er svo stundum úr sam-
hengi við það sem til sýnis er, auk
þess sem síðurnar eru illa nýttar.
Er meiri heimild um höfundinn en
sýninguna. Hún er of stór miðað
við þykkt og slíkum hættir til að
vinda upp á sig og eldast illa. Bók-
band og litgreining hefðu mátt vera
vandaðri.
Bragi Ásgeirsson
Ottóí
Fríkirkj-
unni
OKTETTNN Ottó heldur tón-
leika í Fríkirkjunni í Reykjavík
á morgun, fimmtudag, kl.
20.30. Á efnisskránni eru tvö
verk; Septett í Es-dúr op. 62
eftir Conradin Kreutzer og
Oktett í F-dúr D-803 eftir
Franz Schubert.
Hópinn skipa fiðluleikararnir
Sigurlaug Eðvaldsdóttir og
Margrét Kristjánsdóttir, Herdís
Jónsdóttir víóluleikari, Lovísa
Fjelsted sellóleikari, Hávarður
Tryggvason kontrabassaleik-
ari, Kjartan Óskarsson klarí-
nettuleikari, Emil Friðfinnsson
hornleikari og Rúnar H. Vil-
bergsson fagottleikari.
Tímarit
• ÚT erkomið 4. tbl. Æskunnar
og abc 1996. „ Vernharð Þorleifs-
so/ijúdókappi svarar aðdáendum."
Bjarni Þórisson, 10 ára Dalvíking-
ur, segir frá ferð sinni tii Kolumbíu.
Eðvarð Ingólfsson, rithöfundur rab-
bar við stráka á Skagaströnd - og
krakka á Dalvík. Stígur Þórhalls-
son segir frá starfi ungmennastú-
kunnar Eddu og liðnu keppnistíma-
bili í körfuknattleik. Sagt er frá
söngvaranum Coolio og verðlauna-
bókunum Grilluðum bannönum,
Sossu litlu skessu og Herra Zippó
og þjófótta skjónum. Magnús Gísla-
son ræðir við Þórunni Thelmu
Jónsdóttur, einn af ráðgjöfum blaðs-
ins, en hún er „alltaf í boltanum"
eins og frændur hennar, Hemmi
Gunn og fleiri kunnir kappar. Teikni-
myndasögurnar um Evu, Adam og
Bert eru að sjálfsögðu á síðum blaðs-
ins og nú hefst ný, spennandi saga
um Ónnu og félaga hennar. í kvik-
myndaþættinum er sagt frá Tom
Cruise, Demi Moore og Meg Ryan,
í Póstinum frá Strandvörðum, Brad
Pitt og „Back Street Boys“, í Popp-
þættinum frá Nirvana og Stingandi
strái. - Birt eru úrslit áskriftarget-
raunar blaðsins. Heppnust reyndist
Aðalbjörg Katrín Oskarsdóttir á
Selfossi. Hún hreppti ferð fyrir fjóra
til Lundúna auk aðgöngumiða í Le-
goland-Windsor skemmtigarðinn og
gistingar í tvær nætur á hóteli. Þijá-
tíu og fimm aðrir þátttakendur voru
líka heppnir og hlutu Akai-ferðaút-
vörp með geislaspilara frá Sjónvarp-
smiðstöðinni, Russel-Athletic-
íþróttagalla frá Hreysti, tölvuleiki frá
versluninni Míþríl, fjölskyldubó-
kapakka og stóra lukkupakka.
Hundrað krakkar, sem lituðu mynd
af íþróttaálfinum í bókinni Áfram
Latibær! fá bol og áritaða mynd af
Magnúsi Scheving - nokkur hundr-
uð þátttakenda fá einnig myndina!
Þijátíu og fjórir lesendur fá verðlaun
fyrir rétta lausn á ýmsum þrautum
í 2. tölublaði. í þessu tölublaði eru
líka margs konar þrautir eins og
nærri má geta - skrýtlur ogýmis-
legt annað, segir í kynningu.
/ ritnefnd Æskunnar og abc eru
Dröfn Halldórsdóttir, Eðvarð Ing-
ólfsson, Hilmar Jónsson, Jens Kr.
Guðmundsson og Magnús Gíslason.
Ritstjóri er Karl Helgason. Útgefandi
er Stórstúka íslands. Barnablaðið
Æskan kom fyrst út 5. október 1897
-Abc 1979.
Nýjar bækur
• HAFIN er útgáfa nýrrar ritraðar
á vegum vestfírska forlagsins, Mann-
lífogsaga íÞingeyrarhreppi. Rit-
stjóri er Hallgrímur Sveinsson og
segir hann tilganginn með útgáfunni
vera þann, að halda til haga ýmsum
þáttum úr mannlífi og sögu í Þing-
eyrarhreppi.
1 þessu fyrsta hefti ritraðarinnar
er m.a. ljallað um námugröft í Með-
aldal og brugðið upp svipmyndum
úr Bakaríinu á Þingeyri.
Heftið telur 61 síðu og kostar
1.000 krónur.