Morgunblaðið - 26.06.1996, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 26. JÚNÍ 1996
AÐSENDAR GREINAR • FORSETAKJÖR
MORGUNBLAÐIÐ
Hinn þögli
meirihluti
Pétur Hafstein -
ópólitískur forseti
ÞJÓÐIN er oft skipt
í tvo hópa. Lítill minni-
hluti lætur mikið að sér
kveða í umræðu dags-
ins og mótar stefnuna.
Margir úr þessum hópi
sitja á Alþingi eða í
sveitarstjórnum og
fylla flestar nefndir.
En mikill meirihluti
fólks skipar hinn þögla
meirihluta, er lætur lít-
ið á sér bera í umræðu
dagsins, hlustar á rök
manna og tekur síðan
ákvörðun án þess að
barðar séu bumbur.
Forsetakjör á ís-
landi er raunar dálítið einkennilegt
fyrirbrigði.
Öll þjóðin gengur að kjörborðinu
til að ákveða, hver gegna skuli
æðsta embætti landsins næstu
fjögur árin og þó raunar lengur
því að sú hefð hefur skapazt, að
forseti sitji í embætti svo lengi,
sem hann óskar eftir. Forsetakjör
hefir því sjaldan farið fram, eins
og bezt sést af því, að nú gengur
íslenska þjóðin í fjórða sinn að
kjörborðinu til að velja nýjan for-
seta. Forsetar í öðrum löndum eru
ýmist þingkjörnnir eða þjóðkjörnir.
Það mun almenn regla að þing-
kjörinn forseti hafi mjög takmörk-
uð völd, þau liggja hjá þinginu.
En sé forseti þjóðkjörinn hefur
hann yfirleitt mikil og sjálfstæð
völd og skipar m.a. ríkisstjórn.
Við höfum valið þriðju leiðina,
þar sem við höfum þjóðkjörinn
forseta, en afar valdalítinn nema
við vissar aðstæður.
Og eitt er það enn, sem er afar
óvenjulegt við forsetakjör á ís-
landi. Það má heita óskráð regla,
að stjórnmálaflokkarnir hafi sem
allra minnst afskipti af forseta-
kjöri. Sú spurning hlýtur því þegar
að vakna, hvernig velja skuli fram-
bjóðendur í forsetakjöri, eftir
hveiju skuli farið, þegar forseta-
frambjóðendur geta raunverulega
ekki sett fram mótaða stefnuskrá,
er þeir ætli að vinna að, ef þeir
ná kjöri. Það er mikill akkur í því
að hafa komið oft fram í fjölmiðl-
um, ekki síst í sjónvarpi, svo að
þjóðin kannist vel við það fólk, er
býður sig fram til forsetakjörs.
Þetta hefir oft ráðið mestu um
úrslitin.
Eftir því sem nær dregur for-
setakjöri, hefur undrun mín farið
vaxandi, því að mér finnst flestir
frambjóðendur hafa fallið fyrir
þeirri freistingu að reyna að draga
upp glansmynd af sjálfum sér, þar
sem þeir tíunda allrækilega þau
afrek, sem þeir ætla að vinna,
eftir að þeir eru sestir að á Bessa-
stöðum. Og það er hreint ekki svo
lítið, þegar allt er meðtalið.
Einn vill „virkja Bessastaði"
hvemig svo sem það væri unnt,
og vera sífellt á faraldsfæti, reiðu-
búinn að fljúga milli helstu valda-
manna heimsins til að hafa vit
fyrir þeim og kenna þeim að
stjórna heiminum.
Annar telur sig eiga dijúgan
hluta af helstu valdamönnum ver-
aldar að einkavinum, svo að honum
yrði ekki skotaskuld úr því að
bjarga heimsfriðinum. Sennlega
yrði hann að ferðast allmikið, en
kannski mundi honum nægja að
taka upp símann og spjalla við þá
stundarkorn til að leysa vandamálin.
Þá tala sumir um nauðsyn þess
að efla stórlega menntun lands-
manna og stuðla að aukinni menn-
ingu og listum, jafnframt því sem
einhveijir forsetaframbjóðendur
segjast ætla að bæta hag hinna
lægst launuðu í landinu. Engin
ekla virðist vera á
fögrum kosningalof-
orðum, þótt mér hafi
alls ekki verið Ijóst
áður, að forsetaemb-
ættinu fylgdu svona
mikil völd og áhrif.
En einn er sá for-
setaframbjóðandi,
sem sker sig úr hópn-
um. Ég hef ekki heyrt
hann tala um margar
heimsreisur til að
bjarga friðinum. Ég
hef ekki heldur heyrt
hann ætla sér að leysa
vanda allra stétta.
Hvað hefir slíkur
maður að gera í hópi forsetafram-
bjóðendanna? Upp á hvað hefur
hann að bjóða? Hann talar um að
halda forsetaembættinu innan
gildandi laga og gæta þess að
ekki verði farið fram úr fjárhagsá-
ætlun. Hann ætlar að rækta sem
bezt tengslin við þjóðina, enda
telur hann forseta eiga að vera
trúverðugt sameiningartákn henn-
ar.
Hvaða von hefur lítt þekktur
maður með slíkar hugmyndir og
loforð um að ná kjöri sem forseti
íslands?
Margir reka upp stór augu og
spyija: Hver er þessi maður? Ég
þekki hann ekki og hef aldrei séð
hann fyrr. Við verðum að kjósa
einhvern þekktari mann.
Hver er hann þessi fulltrúi hins
þögla meirihluta í forsetakjörinu
nú og hvers vegna hefir hann lát-
ið svo lítið á sér bera í þjóðlífinu
fram að þessu? Honum hefði verið
í lófa lagið að skipa sér í flokk
þeirra, er stefna að pólitískum
frama, og hafði hæglega getað séð
svo um, að nafn hans og andlit
gleymdist ekki, ef sú hefði verið
ósk hans, því að Pétur Kr. Haf-
stein er sonur heiðurshjónanna
Ragnheiðar og Jóhanns Hafstein
fyrrverandi forsætisráðherra.
En áhugi Péturs beindist í aðra
átt og það tók hann nokkurn tíma
að ákveða sig, hvert ævistarfið
yrði, og hann valdi lögfræðina.
Hann varð sýslumaður á ísafirði
og reyndist duglegt og réttlátt
yfirvald. Loks var hann skipaður
hæstaréttardómari.
Hann er þannig einn af okkur,
hinum þögla meirihluta þjóðarinn-
ar, sem kýs að mega lifa rólegu
og hamingjuríku lífi í faðmi fjöl-
skyldunnar. En ef, og þegar,
skyldan kallar hleypur hann ekki
undan skyldum sínum við Iand og
þjóð. Pétur sótti vel kirkju og var
um skeið safnaðarfulltrúi á
ísafirði. Og fólk veitti því athygli,
að oft leiddi hann drengi sína sér
við hlið til barnaguðsþjónustu
kirkjunnar. Þar var hann fögur
fyrirmynd.
Ég veit ekki, hvort þú hefir
veitt því athygli, hve mikill munur
er á þessum tveimur setningum,
er við tölum við börn okkar: Kom-
ið með mér í kirkju! Og: Farið í
kirkju! Líf okkar og breytni er
miklu sterkari vitnisburður börn-
um okkar en orð okkar ein.
Ég hafði aðeins einu sinni hitt
Pétur, áður en hann bauð sig fram
til forseta, en mér varð strax ljóst,
að þar fór góður og heiðarlegur
maður, eða sagt með orðum for-
feðranna, er þeir hrósuðu manni:
Hann er drengur góður!
Sú þjóð er ekki heillum horfin,
er á marga syni og dætur af sama
bergi brotin og Pétur Kr. Hafstein.
JÓNAS GÍSLASON
Höfundur er vígslubiskup.
Jónas
Gíslason
ÞAÐ væri ósatt að segja annað
en það hafi verið lærdómsríkt að
taka þátt í kosningabaráttunni fyrir
forsetakosningarnar sem í hönd fara
á laugardaginn kemur. Allt í einu
er maður farinn að velta fyrir sér
hlutum sem maður hefur í raun aldr-
ei hugsað alvarlega um áður. Hvert
er eiginlega hlutverk forseta ís-
lands? Einhver sagði við mig að þeir
sem sömdu stjórnarskránna árið
1944 bæru mikla ábyrgð gagnvart
þjóðinni fyrir að hafa skilið embætt-
ið eftir í svo lausu lofti sem raun
ber vitni. Og kannski er það rétt.
Kannski er það einmitt vandinn að
fólk á erfitt með að gera sér grein
fyrir því hvað forsetinn á svo sem
að gera annað en það að vera okkur
ekki til skammar. Pétur Hafstein
leggur mikla áherslu á stöðu forset-
ans í stjórnskipuninni, en fáir skilja
hvað hann á við. Já, hvað á maður-
inn eiginlega við, það er væntanlega
kominn tími til að annar tveggja
kosningastjóra mannsins skilji það.
Hann á við það að forsetinn er eini
starfsmaður ríkisins sem þjóðin kýs
sér sjálf. Þessi starfsmaður á því að
gæta hagsmuna þjóðarinnar en ekki
sérstakra hópa eða klíkna þegar
hann tekur afstöðu til mála. Þegar
hann felur einhveijum umboð til
stjórnarmyndunar þá á hann að
horfa til úrslita kosninga og reyna
af fremsta megni að meta hvað þær
eru að segja stjórnmálamönnum.
Sýni niðurstöður kosninga að þjóðin
vilji að breytt verði um áherslur, þá
ber forsetanum að ræða það við
stjórnmálamennina og reyna að fá
því framgengt að svo verði. Hann
verður fyrst og síðast að hugsa um
þjóðina en ekki sjálfan sig, það er
þjóðin og vilji hennar, sem skiptir
máli. Forsetinn hefur líka það vald
að neita að skrifa undir lög. Enginn
forsetanna flögurra hefur notað
þetta vald, það þýðir samt ekki að
það verði ekki einhvern tíma notað.
Þá skiptir aftur máli að sá sem hef-
ur valdið hugsi um þjóðina en ekki
um sig. Hveijar sem þær aðstæður
geta verið, og þær hljóta að vera
alvarlegar, þá verður forsetinn að
vera hafinn yfir alia flokkadrætti.
Svo einfalt er það.
Á milli þess sem forsetinn gætir
þannig hagsmuna þjóðarinnar kem-
ur hann fram fyrir hennar hönd
bæði heima og erlendis.
Kunningjar frambjóð-
enda í útlöndum í dag
skipta þá ekki máli.
Forsetinn leggst ekki í
ferðalög til fyrrverandi
klúbbfélaga eða pólití-
skra samheija í útlönd-
um í nafni þjóðarinnar.
Kunningjar forsetans í
útlöndum verða aðrir
þjóðhöfðingjar, allir
frambjóðendurnir verða
þannig að kynnast nýju
fólki nái þeir kosningu.
Forsetinn selur ekki
fisk fyrir SH éða ís-
lenskar sjávarafurðir,
það gera starfsmenn
þessara fyrirtækja. Þeir
kunna það manna best. Forsetinn
kemur fram fyrir hönd okkar allra,
kynnir allt sem íslenskt er, íslenskan
fisk, íslenskan iðnað og íslenska
hesta, ekki bara til þess að þeir séu
etnir heldur líka til þess að þeim sé
riðið út í útlöndum.
Forsetinn getur haft margvísleg
áhrif heima fyrir. Hann verður fyr-
irmynd annarra. Vigdís hefur hefur
lyft grettistaki í skógrækt. Næsti
forseti á að lyfta grettistaki í mann-
rækt. Hann á að taka þátt og beita
sér í fornvörnum gegn öllum þeim
vágestum sem að okkur steðja ung-
um sem öldnum. Þessir vágestir eru
ýmiss konar: vímuefni, eyðing Iands-
ins og félagslegar afleiðingar at-
vinnuleysis og fátæktar. Auðvitað
viljum við öll að kjaramál hér á landi
séu þannig að fólk geti lifað góðu
lífi. En forsetinn getur ekkert sagt
eða gert í þeim efnum, þau mál eru
einfaldlega ekki á hans valdsviði.
Þeir sem gefa annað í skyn villa á
sér heimildir. Forseti íslands er
hvorki forseti ASÍ né VSÍ. Embætti
forseta íslands á ekki að vera póli-
tískt, einn Ijögurra frambjóðenda er
ekki pólitískur. Þjóðin er ekki öll í
stjórnmálaflokkum, þó frásagnir af
skoðankönnunum gefi annað í skyn.
Ég held að þjóðin vilji ópólitískan
forseta, ég vil ópólitiskan forseta.
Auðvitað notum við öll atkvæðisrétt
okkar, en það þýðir ekki það að við
viljum láta binda okkur á bása. Sú
kenning er á lofti að Pétri sé teflt
fram af Sjálfstæðisflokknum og nú
síðast að Sjálfstæðisflokkurinn hafi
keypt Guðrúnu Péturs-
dóttur út úr kosninga-
baráttunni. Hvort
tvegjja er einfaldlega
ósatt, ég hef þekkt Pét-
ur svo lengi sem ég
man, enginn teflir hon-
um eitt eða annað.
Guðrúnu Pétursdóttur
hef ég þekkt jafnlengi
og veit að hún er ekki
til sölu. Hefði það ein-
hvern tíma hvarflað að
mér framboð Péturs
væri af pólitískum
toga, þá hefði ég verið
annars staðar í heimin-
um síðustu fjórar vik-
urnar. Það hefur meira
að segja læðst að mér
undanfarið að kannski yrði það vald-
aklíkunum í landinu ekkert mikið
fagnaðarefni að Pétur yrði forseti.
Þeir vita sem er að Pétur mun alltaf
taka sjálfstæðar ákvarðanir sem for-
seti, eins og hann gerði sem sýslu-
maður og dómari. Sýslumaðurinn
Pétur barðist fyrir aðskilnaði dóms-
valds og framkvæmdavalds. Stjórn-
málamönnunum var sú breyting lítt
þóknanleg því gamla kerfið veitti
þeim alls konar ítök, en þeir urðu
að gefast upp fyrir vilja þjóðarinnar,
það er það fína við lýðræðið að þjóð-
in ræður að lokum þótt það taki
stundum langan tíma. Dómarinn
Pétur skilaði sératkvæði í Hæsta-
rétti um kvótann. Hann sagði það
grundvallarreglu í lögum landsins
að fiskurinn í sjónum sé eign þjóðar-
innar. Þess vegna væri ekki hægt
að borga mönnum sem einhvern tíma
áttu skip fyrir nýjan kvóta sem skip-
ið fær. Það er trúlegt, eða hitt þó
heldur, að þeir sem hafa gefið örfá-
um einstaklingum auðlindina tefli
fram forsetaefni, sem aldrei hræðist
að standa við skoðanir sínar, hvort
heldur þær falla í jarðveg valdhaf-
anna eða ekki. Það er út af þessum
eiginleikum Péturs sem ég held að
hann sé besti maðurinn til að verða
forseti íslands. Pétur hefur keypt
og selt hesta en hann hefur aldrei
staðið í hrossakaupum, aðrir fram-
bjóðendur eru sérfæðingar í þeim.
VALGERÐUR BJARNADÓTTIR
Höfundur er kosningastjóri
Péturs Kr. Hafstein.
Valgerður
Bjarnadóttir
NÚ eru aðeins^ örfáir
dagar þar til við Islend-
ingar veljum okkur
þjóðhöfðingja. Margir
eru enn ekki búnir að
gera upp hug sinn og
þær raddir heyrast
jafnvel að það skipti
ekki svo miklu máli
hver valinn verður,
embættið sé valdalaust
og hafi fyrst og fremst-
táknræna þýðingu. Þótt
rétt kunni að vera að
embætti forseta íslands
fylgi lítil formleg völd,
þá fylgja því mikil áhrif.
Embættið er táknrænt
og í hugum margra er
það tákn þess að Islendingar, fyrstir
allra þjóða, kusu konu í lýðræðislegu
kjöri forseta lands síns árið 1980.
Hefur skapað
íslandi sérstöðu
Kjör Vigdísar Finnbogadóttur og
skírskotun hennar til aukinna rétt-
inda kvenna hefur skapað Islandi
sérstöðu á alþjóðavettvangi. í augum
umheimsins er ísland landið í norðri
þar sem konur hafa náð að hasla
sér völl og hafa þor og
dug tií þess að kreíjast
réttar síns, landið þar
sem kona er forseti,
kona er borgarstjóri og
konur buðu fyrstar
fram sinn eigin fram-
boðslista og náðu kjöri
í þingkosningum. Þessi
árangur í baráttu
kvenna fyrir réttindum
og völdum er ávinning-
ur sem ekki má glata
og í honum felst jafn-
framt sérstaða þessa
litla lands.
Staða kvenna hér á
landi hefur breyst mikið
á þeim sextán árum
sem Vigdís Finnbogadóttir hefur
verið forseti landsins. Það hefur átt
sér stað ákveðin hugarfarsbylting
meðal þjóðarinnar og engin kona
þarf lengur að afsaka það að hafa
metnað til þess að takast á við opin-
ber störf eða krefjast réttar síns.
Kjör Vigdísar hafði mikil áhrif á
þessa þróun, gaf konum sjálfstraust
og kjark. Það ruddi brautina fyrir
aðrar konur bæði hér heima og er-
lendis. Skemmst er að minnast orða
Mary Robinson forseta írlands sem
hér var í opinberri heimsókn fyrir
skömmu en hún sagði að Vigdís
Finnbogadóttir hefði orðið sér hvatn-
ing og styrkur og fyrirmynd í emb-
ætti forseta. Hróður landsins hefur
aukist vegna þess að svo hæf kona
hefur verið forseti þess.
Viðhorf karla hafa breyst
Þessi sjónarmið eru ekki bara
sjónarmið kvenna og það fóru um
mig hlýir straumar þegar íhaldsmað-
ur á miðjum aldri, mér nákominn,
sagði við mig um daginn að sér fynd-
ist erfitt að una því ef ísland missti
þessa sérstöðu sína og sér í lagi ef
konur létu það viðgangast.
Viðhorf og hugmyndir karla hafa
líka breyst mikið á þessum tíma sem
í raun er mjög stuttur og þeir eins
og konur kunna að meta það sem
vel hefur verið gert.
Sátt meðal þjóðarinnar
Við eigum kost á konu sem getur
og mun halda kyndli mannréttinda-
baráttu á lofti og auka áfram veg
og virðingu landsins. Ég hef þekkt
Guðrúnu Agnarsdóttur í mörg ár og
hún er slík kona. Guðrún Agnars-
dóttir er auk þess sá frambjóðandi
sem líklegast er að sátt muni ríkja
um meðal þjóðarinnar á næstu árum.
KRISTÍN A. ÁRNADÓTTIR
Höfundur er aðstoðarkona
borgarstjóra.
Konu áfram
á forsetastóli
Kristín A.
Árnadóttir