Morgunblaðið - 13.09.1996, Blaðsíða 30

30 FÖSTUDAGUR 13. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Hinn silfurslegni
sannleikur
ÞANN 22. júní sl. birtist í Lesbók
umsögn um sýningu, sem stendur
yfir í Þjóðminjasafni Islands. Inn í
umsögnina hefur slæðst ein villa,
sem þó verður ekki skrifuð á reikn-
ing höfundar. Sagt er að sjóðurinn
frá Miðhúsum sé frá víkingaöld. í
lítilli bók, sem hefur verið gefin út
í tengslum við sýninguna, stendur
einmitt undir mynd af sjóðnum, að
hann sé gangsilfursjóður frá vík-
ingaöld. Það er reyndar aðeins að
hluta til rétt og hefur
verið gerð kostnaðar-
söm rannsókn er sýnir
fram á annað.
Rannsókn
Þjóðminjasafns
Dana
Fyrir rúmu ári var
>birt skýrsla Þjóðminja-
safns Dana um Mið-
húsasjóðinn. Þjóð-
minjavörður fór þess á
leit við Þjóðminjasafn
Dana að það rannsak-
aði silfrið með tilliti til
niðurstaðna bresks
sérfræðings, James
Graham-Campbells,
sem boðið hafði verið
hingað til lands árið 1994 til að
rannsaka sjóðinn stílfræðilega. Gra-
ham-Campbell taldi þijá gripi í
sjóðnum vera frá seinni tíma en
víkingaöld, en hann mælti jafnframt
með frekari rannsóknum. Helsta
niðurstaðan í dönsku skýrslunni er
hins vegar að silfrið hafi sömu efna-
greiningu og silfur frá víkingaöld,
sem borið var saman við silfrið frá
Miðhúsum. Þetta hefur verið túlkað
hér á landi sem að silfur á víkinga-
öld hafí almennt sérstaka efnasam-
setningu, sem hægt sé að tímasetja
með.
Önnur meginniðurstaða danska
þjóðminjasafnsins er, að gripur nr.
3 í Miðhúsasjóðnum sé gerður með
tækni, sem ekki var þekkt á víkinga-
öld. Af dönsku rannsókninni er ljóst,
að Miðhúsasjóðurinn er ekki allur
frá tímum víkinga, því einn gripanna
hefur verið gerður með tækni, sem
var ekki til fyrr en á nútíma. Þrátt
fyrir niðurstöður dönsku skýrslunn-
ar, er því enn haldið fram að sjóður-
inn sé frá víkingaöld. Er þá væntan-
lega um óskhyggju að ræða, eða
stuðst við staðhæfinguna um að sil-
frið í Miðhúsasjóðnum hafi sömu
efnasamsetningu og silfur frá vík-
ingaöld. Silfur frá öðrum tímum
getur þó hægiega haft sömu efna-
greiningu og silfur frá víkingaöld,
því efnagreinging er ekki tímasetn-
ingaraðferð.
Birting niðurstaðna?
Þann 30. júní 1995 var danska
skýrslan birt ásamt sumum öðrum
gögnum varðandi rannsóknir Mið-
húsasjóðsins. Menntamálaráðuneyt-
ið mælti með þeirri birtingu. Einnig
var birt skýrsla Þjóðminjasafns ís-
lands, sem inniheldur niðurstöður
sem ekki er að finna í dönsku skýrsl-
unni. Hins vegar var aðeins hluti
gagna í máli þessu birtur, þótt þjóð-
minjaráð hefði sjálft
samþykkt að birta allt.
Sitthvað gleymdist. Má
þar nefna ýmis bréf
tengd fundi og rann-
sóknum sjóðsins, m.a.
leyfi Þórs Magnússonar
til rannsóknar á sjóðn-
um árið 1992. Ekki er
greint frá þessu leyfi í
skýrslu Þjóðminjasafns
né í skýrslu þjóðminja-
varðar sjálfs árið 1995.
Hingað til hefur verið
sagt opinberlega að
slíkt leyfi hafi fyrst ver-
ið gefið af Guðmundi
Magnússyni fyrrver-
andi þjóðminjaverði.
Ekki var heldur birt
bréf þjóðminjavarðar til landeigenda
á Miðhúsum frá því í október 1980,
þar sem spurt er um fjarlægðir á
milli húsa, þar sem gleymdist að
mæla þær við rannsóknir þ. 30.
ágúst 1980. Ekki birtust heldur svör
landeigenda. Á sama tíma og bréf
þessi voru rituð haustið 1980 fund-
ust fleiri fornleifar á Miðhúsum.
Þjóðminjasafni var ekki greint frá
þeim fyrr en snemma árs 1994.
í skýrslu minni nr. 2 um Miðhúsa-
sjóðinn, er ég sendi menntamála-
ráðuneytinu og þjóðminjaráði í ágúst
1994, er að finna mjög svipaða nið-
urstöðu um grip nr. 3 og Þjóðminja-
safn Dana kemst að. Þessa skýrsla
mín var hins vegar ekki birt og ekki
minnst á þessa niðurstöðu í íslensku
skýrslunni. Fleira var sett undir
huiinshjálm. Enginn fékk að vita,
að hluti sjóðsins fór til Lundúna árið
1992, þar sem átti að efnagreina
hann. Ekkert varð þó úr því. Er
þetta gerðist var ég ekki starfsmað-
ur Þjóðminjasafns Islands, en því
hefur verið haldið fram að ég hafi
hafið rannsóknir á sjóðnum. Eg rit-
aði reyndar þjóðminjaverði bréf 1992
og afþakkaði ieyfi um rannsókn
sjóðsins, vegna þess að hann hafði
í bréfi tengt ósk mína um slíkt við
annarlegar skoðanir á finnendum
sjóðsins. Þessi bréf voru heldur ekki
birt af þjóðminjaráði. Annað bréf
sama efnis til þjóðminjavarðar árið
Alhæft er, segir
Vilhjálmur Örn
Vilhjálmsson, og sagt
að Miðhúsasjóðurinn sé
allur frá víkingaöld.
1989, þar sem ég óska eftir að rann-
sóknir fari fram á sjóðnum, var held-
ur ekki birt af þjóðminjaráði. Því var
reyndar aldrei svarað. Einhveijir
aðrir en ég og James Graham-Camp-
bell sáu þó ástæðu til að rannsaka
sjóðinn árið 1992 og fóru með hann
til útlanda með mikilli leynd. Það
var gert án þess að leyfi væru gef-
in, en til útflutnings fornleifa þarf
leyfi þjóðminjaráðs.
Þess má geta að þjóðminjaráð taldi
ástæðu til að gefa mér ávirðingu
fyrir það að gagnrýna vinnubrögð
við birtingu niðurstaðna í Miðhúsa-
málinu. Það þykir hins vegar ekki
ávirðingarsök, að skýrslur og bréf,
sem ég afhenti menntamálaráðuneyti
og þjóðminjaráði sem trúnaðarskjöl,
voru orðin almannaeign löngu áður
en sum gögn málsins voru birt á
biaðamannafundi 30. júní 1996.
Dómur þjóðminjaráðs
Meðan fjölda gagna var haldið
leyndum, þótti formanni þjóðminj-
aráðs viðeigandi að láta efírfarandi
orð falla í DV þ. 1. júlí 1995: „Ég
tel að þetta umtal og ásakanir ein-
stakra starfsmanna hafi verið til
mikilla vandræða fyrir safnið satt
að segja og mál að linni.“ Orð þessi
vill þjóðminjaráð ekki skýra. Þótt
ég hafi verið ranglega ásakaður um
að hafa velt því fyrstur manna fyrir
mér að silfursjóðurinn væri falsaður,
er ekki nema von að það hafi verið
gert, þegar slík orð eru látin falla
af þjóðminjaráði. Ekki voru birt bréf
sem sýna að það var hvorki ég né
James Graham-Campbell, heldur
þjóðminjavörður sem fyrstur manna
velti fyrir sér fölsun sjóðsins og
hugsanlegri aðild finnanda að henni.
Menntamálaráðuneyti hefur nú
fengið afrit af skjölum sem hér hafa
verið nefnd. Fleiri skjöl um málið í
fórum Þjóðminjasafns eru enn óbirt
og sætir það furðu.
Engar athugasemdir?
Einni klukkustund áður en að
danska skýrslan var opinberuð, var
ég kallaður á fund þjóðminjaráðs og
mér afhent skýrsla danska þjóð-
minjasafnsins og íslenska skýrslan.
HÁLSHRINGUR frá
Miðhúsum
Mér var boðið að tjá mig um þau
orð sem formaður þjóðminjaráðs
fylgdi þeim úr hlaði með. Ég taldi,
að fyrst að skýrsla sem fjallaði um
rannsókn James-Graham Campbells
væri kynnt mér fyrstum allra, væri
greinilega verið að gera mig að
málsaðila í máli sem ég hætti að
hafa bein afskipti af eftir að núver-
andi þjóðminjaráð hóf rannsóknir á
sjóðnum. Danska skýrslan fjallaði
heldur ekki um mínar niðurstöður
(t.d. skýrslu nr. 2). Ég afþakkaði
því þetta einkennilega boð, enda
fáheyrt að stjórnsýslunefndir biðji
menn um álit, án þess að þeir hafi
lesið það sem þeir eiga að gefa álit
á. James Graham-Campbell fékk
fyrst skýrslu Þjóðminjasafns Dana
tveimur mánuðum síðar. Hann ritaði
þjóðminjaverði bréf, sem aldrei hefur
verið kynnt.
Margar athugasemdir við fræði-
lega hluta dönsku skýrslunnar hafa
nú séð dagsins ljós og hafa þær
verið kynntar viðkomandi aðilum.
1) í ljós er kominn vafí um gæði
efnargreiningar þeirrar sem danska
þjóðminjasafnið beitti. Susan Kruse,
sérfræðingur í efnagreiningu silfurs
frá víkingaöld, er starfar við Kings
College í Lundúnum, hefur m.a. sagt,
að þótt líklegt sé að sjóðurinn sé frá
víkingaöld, sé ekki hægt að staðhæfa
það með þeim aðferðum sem notaðar
voru í Kaupmannahöfn. Upphaflega
var stungið upp á að fá Susan Kruse
til að framkvæma efnagreiningar á
silfrinu frá Miðhúsum. Núverandi
þjóðminjaráð sá hins vegar frekar
ástæðu til að slík greining færi fram
af einstaklingum, sem ekki höfðu
stundað slíkar rannsóknir.
2) Sænski sérfræðingurinn Birg-
itta Hardh, er fengin var til að gefa
álit sitt í dönsku skýrslunni, kallar
hring nr. 1 í Miðhúsasjóðnum aug-
ljósa hliðstæðu (klar parallell) háls-
hringja í sjóði er fannst í Slemmedal
við Grimstad í Noregi árið 1981.
Hringarnir eru greinilega ekki hlið-
stæður, einfaldlega vegna þess að
íslenski hringurinn er snúinn úr 3
þráðum en sá norski úr 6 og lásar
hringanna eru ekki eins (sjá mynd).
Hvernig slík samlíking gat átt sér
stað sætir furðu. Að minnsta kosti
tveir gullsmiðir tengdust fundi
norska sjóðsins. í sjóðnum var lítili
HÁLSHRINGUR frá
Slemmedai í Noregi.
kross, sem var tekinn þar sem hann
hékk um háls dóttur eins finnand-
ans. Skrifað var um sjóðinn í hið
virta tímarit Viking árið 1981. Þar
voru t.d. þessar fundaraðstæður ekki
tilgreindar. Er ég reyndi að fá rann-
sóknarskýrslu um sjóðinn í Ósló var
mér tjáð að skýrslan væri trúnaðar-
mál og að ég gæti ekki fengið að
sjá hana. Það er því ljóst að skýrsla
Þjóðminjasafns Dana ábyrgist gerð
grips frá Miðhúsum með samlíkingu
við grip í sjóði, sem ekki er hægt
að fá upplýsingar um. Mér hefur
verið tjáð að stofnun sú er hýsir
Slemmedal-sjóðinn sé hrædd við að
í skýrslunni séu upplýsingar og
vangaveltur, sem leitt gætu til
stefnu um meiðyrði frá finnendum
sjóðsins á hendur höfundunum.
Þjóðminjasafni Dana og þjóðminj-
aráði hefur verið gerð grein fyrir
þessum athugasemdum. Starfs-
manni Þjóðminjasafns Dana, er sá
um rannsóknina, láðist hins vegar
að segja yfirmönnum sínum frá
þeim. Þjóðminjaráð hefur svarað
fyrirspurn um frekari rannsóknir á
Miðhúsasjóðnum, og þar með talið
rannsókn á grip nr. 3 á eftirfarandi
hátt: „Ráðið varð sammála um að
að svo komnu máli beiti það sér
ekki fyrir rannsókn á sjóðnum en
að fræðimenn geti rannsakað hann
eins og aðra muni safnsins."
Yfirstjórn Þjóðminjasafns telur
ekki ástæðu til að Þjóðminjasafnið
rannsaki sjóðinn, enda er hann sagð-
ur vera frá víkingaöld í nýrri bók
safnsins, þrátt fyrir að niðurstöður
kostnaðarsamrar rannsóknar hafí
sýnt fram á annað. Stjórn safnsins
ætlar sér ekki að komast til botns
í fræðilegu vandamáli. Niðurstöður
Þjóðminjasafns Dana og ýmis vafa-
atriði eru hins vegar staðreyndir,
sem ekki verða flúnar. í stað þess
að rannsaka vandamálin er alhæft
og sagt að sjóðurinn sé allur frá
víkingaöld. Þeir sem það gera, vinna
gegn vísindafrelsi, fijálsri tjáningu
og eðlilegum skoðanaskiptum. Sú
meðferð sannleikans, sem lýst hefiir
verið hér að framan, verður að flokk-
ast undir brot á mannréttindum
miðað við stöðu mála.
Höfundur er fornleifafræðingur.
Vilhjálmur Örn
Vilhjálmsson
Uppsveifla
VIÐ lifum nýja
tíma. Uppgangur er í
efnahagslífinu eftir
mörg mögur ár. Tekj-
ur vaxa, tekjur ein-
staklinga, tekjur
sveitarfélaga og tekj-
ur ríkissjóðs. Þess sér
hvarvetna stað að
umskipti eru nú orðin.
Hvað veldur umskipt-
unum? Hvort tveggja
hefur gerst að við-
skiptakjör hafa batn-
að og að stefna ríkis-
stjórnarinnar hefur
skilað árangri. Stjórn-
arstefnan hefur geng-
ið upp. Lagt var upp með ábyrga
fjármálastjórn í síðustu ríkisstjórn
og henni haldið fram með vaxandi
ákveðni í tíð núverandi ríkisstjórn-
ar. Stefna ríkisstjórnar Davíðs
Oddssonar skilar vax-
andi hagsæld. Verð-
bólgan er með því
lægsta sem þekkist,
vextir hafa farið lækk-
andi og viðskiptajöfn-
uðurinn við útlönd er
hagstæður.
Allt skiptir þetta
miklu máli fyrir efna-
hag þjóðar og hag
heimilanna. Uppsvei-
flan á sér stað við nýj-
ar aðstæður þar sem
fjármagnsmarkaður-
inn er frjáls, en ekki
bundinn eða honum
stýrt með stjómvalds-
aðgerðum. Bjartsýni hefur aukist
til muna. Víða er verið að fram-
kvæma og leggja drög að nýjum
störfum á mörgum sviðum at-
vinnulífsins. Fólk sér fram á betri
Hjálmar Jónsson
Eyðslan er mun meiri,
segir Hjálmar Jónsson,
en sem nemur kaup-
máttaraukningunni.
tíð og eygir ýmsa möguleika til
atvinnusköpunar. Við þessar að-
stæður er nauðsynlegt að ríkið
haldi sér til hlés eftir föngum og
láti einstaklingunum það eftir að
njóta sín og nýta tækifærin og
möguleikana.
Hvers vegna hallalaus fjárlög?
Ríkisstjórnarflokkarnir á Al-
þingi hafa tekið ákvörðun um að
fjárlögin verði afgreidd hallalaus
fyrir næsta ár. Það markmið er
ekki fjarlægt heldur hefur upp-
sveiflan í þjóðfélaginu líka hjálpað
ríkissjóði um auknar tekjur. Sára-
lítill halli var á fjárlögunum fyrri
hluta þessa árs og má búast við
að með áframhaldandi aðgæsíu í
ráðstöfun fjármuna muni mark-
miðin um hallalaus fjárlög nást.
Rétt er þó að benda á, að ekki
má líta á það sem trúaratriði að
afgreiða fjárlögin á núlli. Milljarð-
ur til eða frá þyrfti ekki að skipta
stóru máli. Annars væru stjórn-
málamenn Iandsins undanfarna
áratugi_ sekari en þeir gætu risið
undir. Á sekt þeirra skal ekki lagð-
ur dómur hér, en bent á hitt að
ríkið verður að halda aftur af út-
gjöldum sínum til þess að veija
velferðarkerfið og því fremur sem
hættumerki sjást í neyslugjöldum
almennings. Það er höfuðatriði
þessa máls. Kaupmáttaraukningin
var 4% árið 1995 og í ár stefnir
hún í 4 og ‘/2%. Eyðslan er samt
mun meiri en nemur kaupmáttar-
aukningunni. Þjóðin er því farin
að auka skuldir sínar, eyða um
efni fram. Þessi varhugaverða
þensla setur viðskiptajöfnuðinn í
hættu og um leið stöðugleika verð-
lags. Ef verðbólga færi aftur af
stað eru komnar upp nýjar aðstæð-
ur í þjóðfélaginu frá því á fyrri
verðbólguárum. Heimilin í Iandinu
eru nú miklum mun skuldsettari
en á verðbólgutímunum og lánin
eru löng og verðtryggð. Því er
hægt að gera sér í hugarlund hvað
myndi gerast ef verðbólgan yrði
7-10% að ekki sé nú talað um
meira. Skapast myndi alvarlegt
ástand, nánast hrun á efnahag
fólks og víxlhækkanir kaupgjalds
og verðlags kæmu til að nýju. Það
er einkum af þessum ástæðum
sem brýnt er að afgreiða hallalaus
fjárlög og helst með nokkrum af-
gangi. Og vonandi dugir það til.
En fari verðlag hækkandi og við-
skiptahalli verði staðreynd þá þarf
að grípa til úrræða sem duga.
Undir engum kringumstæðum má
setja stöðugleikann í hættu.
Kaupmáttaraukning um 4-5%
á ári á sér nú stað, en hætt er
við að sá batnandi hagur færi fyr-
ir lítið. Aftur yrði tekið til við að
eyða út á framtíðina og spilla fyr-
ir afkomendunum í stað þess að
búa í haginn fyrir komandi kyn-
slóðir með ábyrgð í fjármálum og
efnahagsstjórn.
Höfundur er alþm. og á sæti í
fjárlaganefnd Alþingis.