Morgunblaðið - 13.11.1996, Blaðsíða 42

42 MIÐVIKUDAGUR 13. NÓVEMBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
EINAR PÁLSSON
+ Einar Pálsson
fæddist i
Reykjavík 10. nóv-
ember 1925. Hann
lést á heimili sínu
30. október síðast-
liðinn og fór útför
hans fram frá
Dómkirkjunni 8.
nóvember.
Með örfáum orðum
vil ég minnast góðs
vinar, Einars Pálsson-
ar fræðimanns og fyrr-
um skólastjóra.
Andlát hans kom
ekki á óvart og löngu séð að glím-
an við illvígan sjúkdóm átti sér
aðeins einn endi.
Einar var glæsilegur gáfumaður
og hugmyndaríkur. Hann fór
snemma ævinnar að glíma við fom-
an menningararf okkar og leita
dýpri merkingar í rithætti Islend-
ingasagnanna.
Þegar kynni okkar hófust fyrst
var það vegna bókar sem þá hafði
komið út eftir hann og var fyrsta
bókin í ritsafninu „Rætur íslenskr-
ar menningar". Þessi bók bar nafn-
ið „Baksvið Njálu“ og kom út árið
1969.
/ Áhugi minn á fomsögunum var
mikill og fór mér sem öðrum 'að
snemma tók ég tryggð við Njáls-
sögu. Mikið hafði um þá bók verið
ritað og margir ágætir menn kruf-
ið söguna í leit að höfundinum, en
sitt sýnst hverjum og engir tveir
komist að sömu niðurstöðu.
Þegar þessi fyrsta bók Einars
kom út benti nafnið til þess að þar
væri að finna nýja kenningu um
höfundinn. Með eftirvæntingu opn-
aði ég bókina en hafði ekki lesið
lengi þegar mér varð Ijóst að ekki
var allt sem sýndist og leist mér
ekki á blikuna. Ekki var orð um
höfuhdinn en-allt efnið um dýpri
merkingu verksins sem samkvæmt
„allegórískum" rithætti átti að vera
fólgið í textanum. Satt best að
segja festi ég ekki tök á efninu og
lagði bókina frá mér fullur von-
brigða.
Leið nú stund. Ég vildi ekki gef-
ast upp við svo búið en ákvað að
fara á fund Einars og segja honum
sem satt var að ég réði ekki við
efnið, og bað hann um aðstoð.
Hann tók mér af mikilli ljúf-
mennsku og sátum við þá strax
dijúga stund yfír þeim táknum og
tölum sem bókina prýða. Þama
voru fyrstu kynni mín af „allegó-
rískum" rithætti, táknmáli og töl-
vísi.
Það er skemmst frá því að segja
að með þessum fyrsta fundi okkar
hófst vinátta og leiðsögn sem veitti
mér nýja og heillandi innsýn í áður
ókunna heima fræða og speki.
Allir sem til þekkja vita að Einar
var frábær eljumaður sem sífellt
leitaði nýrrar þekkingar og vann
að rannsóknum sínum með óbilandi
áhuga, yfírsýn og öruggri dóm-
greind.
Ritsafnið „Rætur íslenskrar
menningar" varð ellefu bindi, síð-
asta bókin „Kristnitakan og kirkja
Péturs í Skálaholti" kom út 1995.
Einnig eru rit á ensku m.a. „Evil
and the Earth“ og „The Sacret
Triangle of Pagan Iceland“.
Einar Pálsson gaf okkur hina
raunverulegu Njálu. Hann fann
lykilinn að hinu bókmenntalega
meistaraverki sem geymt hefur
þessa dýrmætustu perlu elstu sann-
inda í meir en átta hundruð ár.
Nú er leiðin greið ungum fræði-
mönnum til frekari rannsókna á
þessum mögnuðu og heillandi fræð-
um.
Margar góðar minningar um
samverustundir okkar koma upp í
hugann. Hin síðari ár fórum við
oft í ökuferðir síðdegis um ná-
grennið. Spjall okkar þá var af
ýmsu tagi, um löngu gengna vit-
menn, þekkingu þeirra og afrek,
um jörðina og alheiminn, lífið og
' tilveruna.
Sumarið 1994 var
síra Sigurður Sigurðs-
son vígður biskup í
Skálholti og fórum við
Einar austur og vorum
við athöfnina. Á leið-
inni heim aftur var
rætt um Skálholt og
hlutverk þess í laun-
sögn Njálu en þá kom
upp í fyrsta sinn hvaða
hugmyndir hann hafði
um höfund sögunnar.
Hann sagði mér að
flest rök bentu til þess
að Klængur Þorsteins-
son biskup í Skálholti
(1152-1176) hefði samið frumgerð
Njálssögu og notið þar samráðs
vinar síns og fóstbróður, Gissurar
Hallssonar, en þeir tveir voru þá
hinir mestu lærdómsmenn á landi
hér.
Einar Pálsson var mikill gæfu-
maður í sínu einkalífi. Hann kvænt-
ist ungur yndislegri konu, Birgitte
(Bessí), dóttur Jóns Laxdal tón-
skálds og eignuðust þau þijú böm,
synina Pál og Þorstein og dótturina
Inger sem látin er fyrir fáum árum.
Á heimili þeirra við Sóleyjargötu
var gott að koma. Þar ríkti gagn-
kvæm virðing og þar var sannur
andi menningar og ljúfmennsku.
Á kveðjustund þakka ég Einari
vináttuna og sendi Bessí og fjöl-
skyldu hennar hlýjar samúðar-
kveðjur. Ég mæli einnig fyrir félag-
ana sem hittast daglega í síðdegis-
kaffínu. Þar átti Einar t^austa vini.
Nú þegar erfíðri baráttu er lokið
og þessi góði vinur hefur lagt á
djúpið í síðustu siglinguna er gott
að vita að bjart er yfír þar sem
hann tekur land og mannkostir,
hugsjónir og sannleiksleit eiga þar
örugga höfn.
Magnús Sigurjónsson.
Einar Pálsson ólst upp við tón
landsins. Faðir hans vann það afrek
meðal annars að fá gjörvalla þjóð-
ina til þess að syngja. Einar Páls-
son fæddist í Reykjavík 10. nóvem-
ber 1925 og var því tæplega 71
árs þegar hann lést árla morguns,
miðvikudaginn 30. október. Þótt
hann væri fárveikur og vitað væri
að hveiju dró, kom andlátsfregnin
undirrituðum á óvart. Hann hafði
lengst af þeim tíma sem hann barð-
ist við veikindin, haft völdin, veik-
indin buguðu hann aldrei fyrr en
allra síðast.
Einar Pálsson kynntist sem
drengur uppmna sínum og þar með
andrúmslofti forfeðranna, með dvöl
á Hraunum og í Eyvindarmúla.
Hann var í móðurætt af þeirri
ætt, sem bjó á Hraunum í Fljótum
og þeim stað tengdust margir
ágætir forfeður hans svo sem Bald-
vin Einarsson og sr. Jón Norðmann
á Barði í Fljótum, sem var ágætur
fræðimaður og einstakur lingvisti,
talaði auk Norðurlandamála ensku,
þýsku og frönsku og skildi til hlítar
spænsku og ítölsku. í föðurætt var
Einar af Bergsætt syðra.
Þau sumur sem Einar var ungur
drengur á Hraunum, vom honum
minnisstæð. Þama laukst upp fyrir
honum gróin fortíðin, en Hraun var
eitt grónasta menningarheimili á
þessum slóðum. Víðáttur hafsins
blöstu við sjónum eins og frá ísólfs-
skála á Stokkseyri.
Einar stundaði nám í Royal Aca-
demy of Dramatic Art í London og
lauk þaðan prófí með miklum ágæt-
um. Bókmenntir, listasaga, leik-
stjóm og heimspeki voru náms-
greinar hans. Einar starfaði að leik-
húsmálum og lék um tíma, en hvarf
til annarra starfa eftir að hann
festi ráð sitt og kvæntist 1948
Birgitte Laxdal. Hann fann til
þeirrar ábyrgðar að vera heimilis-
faðir og taldi sig þurfa ömggari
starfsgmndvöll og stofnaði því
einkaskólann Málaskólann Mími,
sem hann rak um árabil og gerði
að einum vandaðasta skóla lands-
ins. En áhugamál Einars höfðu
lengi verið íslensk menningarsaga
og til allrar hamingju sneri hann
sér að því viðfangsefni fyrir tæpum
§ómm áratugum. Til allrar ham-
ingju fyrir hann sjálfan, því þar
fann hann sig og ekki síður fyrir
íslenska menningarsögu og íslensk
miðaldafræði. Með rannsóknum
sínum hefur hann unnið stórvirki
og meira en það, opnað nýjar vídd-
ir til skilnings bókmennta miðalda
og íslandssögunnar. Rit hans um
þessi efni em nú 14 bindi og síð-
asta bindið er væntanlegt nú fyrir
jólin, en þar dregur hann saman
höfuðþætti kenninga sinna og upp-
götvana. Rætur íslenskrar menn-
ingar em náma opinberana um ís-
lenska menningu og bókmenntir
með athugunum hans á „forsögu"
íslenskrar menningar og goðsagna.
Hann hefur með ritum sínum opnað
viðmiðanir og orsakir að þeim
furðulega bókmenntablóma sem
einkennir íslenskar miðaldabók-
menntir og ekki síður forsendur
þeirrar þjóðfélagsgerðar sem mót-
aðist hér í heiðni.
Og sá lykill sem hann notar er
Njála. Þar fann hann lausnir á
spumingum sem hafa vafíst fyrir
öllum sem við þau fræði hafa feng-
ist. Merkustu goðsögufræðingar
20. aldar skildu útlistanir Einars
Pálssonar um þessi efni, t.d.
Dumezil, Lévi-Strauss og Joseph
Campell. Sá síðastnefndi taldi
kenningar Einars valda þáttaskil-
um í skilningi á goðfræði og menn-
ingarlegum forsendum menningar
og listasögu miðalda.
Einar Pálsson var mjög ritfær
og rit hans eru skrifuð á skýru og
vönduðu máli og eru alltaf
skemmtileg lesning, jafn skemmti-
leg og vönduð eins og höfundurinn
sjálfur. Meðfædd glettni hans kem-
ur einnig fram í ritum hans. Hann
hefur með ritum sínum arfleitt þjóð
sína að þekkingu og skilningi á
forsendum hennar sem þjóðar. Þótt
hann sé nú horfínn sjónum munu
verk hans lifa. Le Roi est mort,
vive le Roi.
Siglaugur Brynleifsson.
Einari Pálssyni kynntist ég fyrst
sumarið 1994. Þá sýndi hann mér
ófullgert handrit að bók sinni,
Kristnitakan og Kirkja Péturs í
Skálholti, sem út kom árið 1995.
Var bókin gefín út í nokkurri sam-
vinnu höfundar og Skálholtsstaðar
og má segja að vinnu sína við verk-
ið hafí hann gefíð staðnum.
Þessi stuttu kynni mín af Einari
urðu mér lærdómsrík. Hann var
þá þegar þungt haldinn af sjúkdómi
þeim sem leiddi hann til dauða.
Þrátt fyrir skerta líkamskrafta bjó
hann yfír undraverðu sálarþreki.
Ótrauður hélt hann áfram við gerð
bókarinnar. Hann vissi að tíminn
var afskammtaður. Það leiddi hann
ekki til kvíða eða uppgjafar. Nú
var að herða sig við verkið. Bókin
kom svo út fyrir ári. Hún er fram-
lag hans til Skálholts og til þjóðar-
innar á þúsund ára afmæli kristni-
töku.
Bókin er skemmtileg aflestrar
og fróðleg fyrir hvern sem er. Þó
að ég sé ekki manna dómbærastur
um þau miðaldafræði sem hún hef-
ur að geyma, vitnar hún eins og
kynni mín af höfundinum um at-
hyglisvert viðhorf til íslenskrar
menningar. Einar taldi fráleitt að
skoða menningarsögu okkar öðru-
vísi en í samhengi við Evrópumenn-
inguna. Allar tilraunir til að fjalla
um íslenska menningu sem eitt-
hvert einangrað fyrirbæri taldi
hann leiða á villigötur. Það er að-
eins fyrir yfírsýn og fordómalausa
víðsýni, sem við lærum að meta
að verðleikum hið sérstaka í okkar
eigin sögu.
Óhætt er að fullyrða að Einar
Pálsson vildi vera víðsýnn maður.
Hann var fjölmenntaður heims-
borgari, sem aldrei gat orðið
áhugalaus um allt. Hann unni lífinu
en óttaðist ekki að deyja. Þetta
jafnvægi í persónu hans gerði hann
styrkan til hins síðasta og því var
gott að kynnast. Vænst þótti mér
um að kynnast lotningu hans gagn-
vart heilögum hlutum og því hvern-
ig hann lifði andlegu lífí mitt i
hversdagslegum önnum.
Hér í Skálholti minnumst við
hans í þökk. Eiginkonu hans og
ástvinum öllum bið ég blessunar
og huggunar frá hæðum.
Sigurður Sigurðarson.
Huggun í harmi,
hún fínnst ekki núna.
Þessi upphafsorð ljóðsins
„Huggun" eftir spænska ljóðskáld-
ið Antonio Machado, í þýðingu
Guðbergs Bergssonar, eiga vel við
þegar fallinn er frá vinur okkar
Einar Pálsson. Þótt við vissum
mæta vel hvert stefndi, er erfitt
að sætta sig við fráfall hans. Eiga
ekki eftir að mæta þessu hlýja
brosi, hlusta á þessa notalegu rödd,
drekka púrtvín saman, borða salt-
hnetur og hlæja. Það var mjög ljúft
að sækja Nenna og Bessí heim og
mannbætandi að vera í návist
þeirra og fínna ylinn og vináttuna
milli þeirra. Það var sama hvað bar
á góma, alltaf gat Nenni gert allt
skemmtilegt, svo mikill húmoristi
var hann. Hversdagslegir hlutir
urðu sérstakir, t.d. „græna brauð-
ið“ og ijómasúkkulaðið í sjoppunni
á Stokkseyri fengu alveg sérstakt
bragð. Það lýsir líka skopskyni Ein-
ars vel, þegar hann keypti háa c-ið
í orgeli Hallgrímskirkju í nafni
systur sinnar, sópransöngkonunnar
Þuríðar Pálsdóttur.
Margir setja nafn Einars í sam-
band við kermingar hans um forn-
menningu íslendinga. Hann setti
þær fyrst fram á páskunum árið
1969 í röð átta fyrirlestra í Nor-
ræna húsinu. Líklega vissu fáir hve
mikið starf lá að baki þeim hug-
myndum, sem þar voru kynntar.
Og fáa hefur grunað hvað á eftir
myndi fylgja, en Einar vann sleitu-
laust að rannsóknum á táknmáli
fombókmennta til dauðadags. Trú-
legt er, að þegar fram líða stundir
verði páskafyrirlestrar Einars tald-
ir marka tímamót á vettvangi fom-
fræða, e.t.v. ein hin merkustu á
þessari öld. Þó er sönnu næst, að
fáir hafí tekið niðurstöður Einars
fullkomlega alvarlega þama í Nor-
ræna húsinu, svo byltingarkenndar
vom þær og kölluðu á endurskoðun
alls, sem áheyrendum hafði verið
kennt.
Undirstöðukenning Einars er sú,
að sumar helstu fornsögur okkar
væm launsögur eða allegóríur þar
sem annað byggi undir en blasti
við af frásögninni einni. Einar ein-
beitti sér að ráðningu launsagn-
anna, fyrst í Njálu, síðan Hrafn-
kötlu og loks Eglu.
Segja má, að þessi undirstöðu-
kenning Einars nálgist það að
hljóta almenna viðurkenningu, þótt
flestallir hafí komið af íjöllum til
að byija með. Það þykir ekkert
undarlegt lengur þótt fræðimenn
vinni út frá þeim möguleika að ís-
lendingasögurnar séu launsögur.
Einar hafði yfírburða þekkingu
á goðafræði og goðsögum og tákn-
máli þeirra. Hann sá, að persónur
og atburðir íslendingasagna bám
öll einkenni slíkra sagna. Úr þeim
athugunum spratt önnur megin
kenning Einars, að íslendingasög-
umar væru sprottnar af goðsögum
er tengdust heimsmynd og þjóðfé-
lagsskipan. Sú heimsmynd væri
skilgetið afkvæmi þeirrar heims-
myndar sem virtist viðtekin í Evr-
ópu árþúsundin fyrir landnámsöld
okkar Islendinga.
Einar líkti tilraunum sínum til
túlkunar á mögulegum goðsögum
að baki Njálu við leit raunvísinda-
manna að uppruna alheimsins.
Ummerkin væm vel sýnileg en
vandasamt væri að sjá hvað gerst
hefði, því að engar beinar heimildir
væru fyrir hendi. Einar taldi, lík-
lega með réttu, að eina leiðin til
að túlka sögurnar væri að beita
sömu aðferðum og raunvísinda-
menn nota, þ.e. leggja fram tilgát-
ur til prófunar. Með aðstoð slíks
hjálpartækis hefðu eðlisfræðingar
nú vel mótaðar hugmyndir um
fyrstu augnablik alheimsins. Einar
lagði þunga áherslu á notagildi til-
gátna við lausn fornfræðilegra við-
fangsefna en talaði jafnan fyrir
daufum eyram.
Eftir páskafyrirlestrana 1969
hóf Einar útgáfu ritsafnsins Rætur
íslenskrar menningar, sem alls taldi
11 bindi. Hið síðasta þeirra kom
út fyrir ári síðan. Einar gaf út tvær
bækur á ensku um sama efni, og
hin þriðja bíður prentunar. Einnig
liggur eftir Einar fjöldi stakra rit-
gerða, og útvarpsfyrirlestrar hans
um fomfræði vom rómaðir. Bækur
Einars bera vitni um fádæma góða
yfirsýn yfír forna menningar-
strauma, sjaldgæft innsæi, sem
jaðrar við snilligáfu, og ríkan hæfí-
leika til að sjá tengsl milli atriða
sem virðast óskyld við fyrstu sýn.
Þá var hann einstakur stflisti, hafði
ríka máltilfínningu, og margar þýð-
ingar hans em snilldarverk.
I sumum köflum bókanna gagn-
rýndi Einar afstöðu fyrirrennara
sinna til íslenskra fomfræða. Gerði
hann það af þeirri snerpu og rök-
vísi, sem honum var einum lagið,
og er hætt við, að einhveijum hafí
sviðið undan. En Einar lagði sig
einnig fram um að kynna hug-
myndaheim miðaldamanna fyrir
lesendum sínum. Taldi hann sjálf-
sagt ekki vanþörf á, því að engum
hafði hugkvæmst að tengja þann
hugmyndaheim við ritun íslend-
ingasagna fyrr.
Rit Einars em barmafull af hug-
myndum, sem settar em fram í
formi tilgátna, og má segja með
sanni, að hugvísindamenn séu öf-
undsverðir af að hafa slíkan sjóð
að moða úr. Einar skildi norræn
fræði eftir auðugri en nokkum
tíma. Hann reif dyrnar upp á gátt,
og nú gustar um þær.
Það er mikill missir fyrir alla að
sjá á bak Einari, þó ekki fyrir neinn
eins og Bessí. Hún hjúkraði honum
heima á Sólvallagötunni til hinstu
stundar' og gerði allt með glöðu
geði og bros á vör.
Lífíð á Sólvallagötunni heldur
áfram. Þar býr dóttursonur Nenna
og Bessíar, Einar litli. Bessí hefur
því nóg að gera við að koma sjö
ára drenghnokka til manns og nýt-
ur til þess dyggrar aðstoðar Þor-
steins sonar síns. Megi gæfan
fylgja þeim.
Sigrún Jónsdóttir
og Árni Einarsson.
Einar Pálsson, fræðimaður og
rithöfundur, er látinn.
Hann var bókmenntafræðingur
sem hafði í sér dug til að fara eig-
in leiðir, í útlistun sinni á hug-
myndasögu alþýðu fyrri tíma.
Tókst honum þannig að skilja eftir
sig miklar bækur af því tagi sem
bæði fræðimenn og rithöfundar
sækja innblástur til lengi á eftir.
Af hliðstæðum hans erlendis má
nefna Joseph Campbell í Bandaríkj-
unum (The Hero with a Thousand
Faces), Robert Graces í Bretlandi
(Greek Myths og The White Godd-
ess), og allt síðan á nítjándu öld í
Bretlandi; Frazer (The Golden Bo-
ugh\ (Þekki ég rétt nóg til þessara
hluta til að geta slegið fram þess-
ari fullyrðingu; sem mannfræðing-
ur og rithöfundur.)
Hins vegar var Einar farsæll
málaskólastjóri um árabil, og sýndi
þar að hann kunni að gera flókin
fræði aðgengileg almenningi,
þannig að árangur sannaðist í mik-
illi málakunnáttu nemenda hans.
Sýnir það að hugmyndasaga forn-
eskju var ekki hans eina tilrauna-
glas, heldur einnig kennslustofan
með sínu venjulega fólki sem stend-
ur andspænis öðm völundarhúsi;
tungumáli framandi þjóðar.
Einar skrifaði grein um kennslu-
tilraunir sínar í Málaskólanum
Mími, sem birtist í tímaritinu Sixty-
Five Degrees; Icelandic Life, sum-
arið 1968. (Én það tímarit, sem
gefið var út á íslandi á ensku, frá
1967 til 1970, var alfarið á vegum
móður minnar, Amalíu Líndal;
fjölmiðlafræðings, rithöfundar og
skálds, frá Bandaríkjunum. Hún
var fædd um líkt leyti og Einar,
en lést fyrir sjö ámm í Kanada.)
Hef ég snarað hér kafla úr þeirri