Morgunblaðið - 05.12.1996, Blaðsíða 32

32 FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
__________________LISTIR
Tveggja heima sýn
BOKMENNTIR
Endurminningar
JÚRÍÚR NEÐRA
eftir Ej^vind Erlendsson og Júrí A.
Resetov. Útg. Fjölvi. Prentun: Grafík
hf. Reykjavík, 1996. Verð kr. 3.680.
SENDIHERRA Rússa á íslandi
kemur ekki fyrir sjónir eins og við
ímyndum okkur dæmigerðan
diplomat. Miklu fremur minnir
hann á fastmæltan íslenskan
bónda, dálítið svona vinnulegan
og veðurbarinn, einbeittan á svip,
gætinn í orðum. Þeirra hluta
vegna gæti hann allt eins verið
hreppstjóri norður í Húnavatns-
sýslu. Að sendiherra erlends ríkis
skuli tala íslensku - og tala hana
svona vel - það telst ekki síður
til nýlundu. Af endurminningum
þessum ræð ég að Júrí A. Resetov
sé menntamaður fremur en stjórn-
kerfismaður. Feril sinn hóf hann
líka sem attaché culturel. Síðan
kleif hann tröppurnar upp eftir
stiganum hefðinni samkvæmt, upp
í sendiherrastöðuna.
Til Sovétríkjanna litum við á
sínum tíma sem fjarlægs heims
og lokaðs. Nú er þar allt opið og
frjálst. Þá mun aftur kominn tími
til að minnast skyldleikans. Orðið
Rússland er norrænt, rússi merkir
ræðari. Norrænir víkingar, sem
vanir voru að komast leiðar sinnar
á skipum, notuðu stórfljót Rúss-
lands sem samgönguleiðir. Þeir
stofnuðu Garðaríki. Islenskir vær-
ingjar fóru um Rússland til Mikla-
garðs og settust þar að sumir
hveijir. Þar var Grettis hefnt.
Norrænt útlit margra Rússa
minnir á upprunann.
Eyvindur Erlendsson er rússne-
skumælandi, menntaðist í Sovét-
ríkjunum gömlu og veit því hvað
hann er að færa í letur. Þetta er
ekki ævisaga í venjulegum skiln-
ingi heldur er bókin »byggð á ferli«
Resetovs eins og segir á titilsíðu.
Reyndar stendur ýmislegt fleira á
titilsíðunni. Meðal annars segir að
þetta sé saga með útúrdúrum og
það er hverju orði sannara. Sjálfur
þarf skrásetjarinn að fá nokkuð
fyrir snúð sinn, sýna hvað hann
getur! Hann er sem sé stílisti
ágætur og fimleikamaður í andan-
um. í texta hans kennir margra
grasa, meðal annars nýnefna og
orðaleikja auk ýmiss konar per-
sónulegra tilbrigða við ný og göm-
ul stef í tónstiga tungunnar. Til
að mynda heiti bókarinnar! Borg
Resetovs hét frá fornu fari Nishni
Novgorod eða Neðri-Nýibær, í
daglegu tali þar um slóðir kallað
/ Neðra. Örugglega vita þeir báð-
ir, sögumaður og skrásetjari,
hvaða hugrenningatengsl þetta /
neðra vekur með íslenskum le-
sanda. Ekki geri ég mér fullljóst
hvort heldur beri að skilja þetta
sem grínið einbert ellegar verið
sé að sneiða að kerfinu gamla.
Nema hvort tveggja sé?
Skemmst er þó frá að segja að
maður verður hvergi fyrir von-
brigðum við lestur þessarar bókar.
Hún er stór í sniðum eins og land
sögumanns, sums staðar dálítið
torlesin en yfirhöfuð að tala borin
uppi af sterkri undiröldu. Resetov
hefur lifað og starfað á umbrota-
tímum, ekki aðeins í sögu þjóðar
sinnar heldur og heimsins alls.
Hann er í senn dulur og opinskár,
vafalaust líka tilfinninganæmur,
hvarvetna með augun opin fyrir
því mannlega og metur manngild-
ið augljóslega meir en orður og
titla. A tímum Sovétríkjanna varð
starfsmaður í utanríkisþjón-
ustunni að hegða sér í einu og
öllu eins og til var ætlast stöðu
hans samkvæmt. Dýrt spaug að
víkja frá því! Það var harður skóli,
en góður á sinn hátt. Resetov
reyndi þó að fara »framhjá huliðs-
hjálmsklæddum riddurum skýrslu-
gerðanna« og njóta frelsisins,
víkka sjónhringinn og afla sér
reynslu með persónulegum kynn-
um við fólk í löndum þeim sem
hann gisti; og tókst það furðuvel.
En Sovétborgari, sem hélt til Vest-
urlanda, kynntist vissulega nýjum
lífsháttum. Eftir það mátti segja
að honum gæfist sýn til tveggja
heima.
Hvað svo helst vekur athygli í
þessum frásögnum Resetovs? Það
er vant að greina þar sem hann
. ' **
, jjpgpt.

w 8
k
1 m ' ^iw
.\f?
Eyvindur
Erlendsson
Júrí A.
Resetov
hefur víða farið, margt reynt og
hefur þar af leiðandi frá mörgu
að segja. Lýsingar hans sem ungs
manns á daglega lífinu í heima-
landinu, Sovétríkjunum, eru sann-
arlega merkilegar því þar er öllu
lýst innan frá. Fróðlegt er að bera
endurminningar Resetovs saman
við frásagnir andófsmanna sem
komust í kast við kerfið og flýðu
til Vesturlanda. Sögur þeirra voru
auðvitað sannar frá þeirra sjónar-
miði séð en tæpast alveg hlutlæg-
ar þar sem þeir höfðu sagt sig úr
lögum við kerfið og þar með dag-
lega lífið. Maður eins og Resetov,
sem ólst upp í og með kerfinu og
bjó sig síðan undir að ganga í þjón-
ustu þess, hlaut að horfa til þess
með annars konar hugarfari.
Meðan landið var lokað - utan
frá að sjá - gerði maður sér í
hugarlund að lífið mundi vera þar
í meira lagi stíft og ópersónulegt,
áhættulaust fyrir þann sem hlýddi
yfirvöldunum, en jafnframt gleði-
snautt. En þar sannaðist að
ímyndunaraflið um-
breytir einlægt því
sem hulið er. Eðli
mannsins er nú einu
sinni hið sama hvar
sem er og hvenær sem
er. Unga fólkið hlust-
ar á foreldra og aðra
yfirboðara en hlýðir
rödd hjartans þegar
til kastanna kemur.
Ekkert kerfi er svo
sterkt að það megni
að bæla manneðlið til
lengdar. Sovétkerfíð
reyndist líka veikara
en sýndist. í bókinni
gefur að líta dæmi
þess hversu glæsilegar áætlanir
gátu verið slaklega undirbúnar og
árangurinn þar með orðið minni
en skyldi. Hvað þetta kerfi var og
hvernig það var? Því svarar bók
þessi býsna vel svo langt sem hún
nær.
Þótt vegsemd og virðing fylgi
sendiherrastarfinu er vandinn oft
ekki minni. Bók þessi greinir ekki
aðeins frá manninum Resetov og
reynslu hans heldur einnig frá
störfum hans og hugsjónum að
því leyti sem það tvennt gat farið
saman. »Hún er einnig,« eins og
segir á einum stað, »um tilvistar-
kreppu og að nokkru um sigur
þeirrar kynslóðar, sem brátt fer
að hugsa til þess að ljúka dags-
verki.« Embættismaður í stóru og
víðlendu ríki gleymist um leið og
hann lætur af störfum. íslendingar
eru fáir og leggja allt á minnið.
Maður eins og Júrí A. Resetov
getur því orðið langlífur í landi
voru.
Erlendur Jónsson
BÓKMENNTIR
Smásögur
OLNBOGABÖRN
eftir Hrafnhildi Valgarðsdóttur,
HV-útgófan, 1996 - 80 bls.
SMÁSÖGUFORMIÐ er furðu
rúmgott. Innan þess rúmast jafnt
örsögur sem lengri sögur, ævintýri
sem raunsæisverk, rómantík sem
módernismi. Þó nóg sé til af formúl-
um um það hvernig smásagan skuli
vera er þó staðreyndin sú að smá-
saga er tiltölulega fijálst bók-
menntaform. Smásögur Hrafnhild-
ar Valgarðsdóttur í bók hennar
Olnbogabörnum eru t.a.m. sér-
kennileg blanda af rómantískum
ævintýrum með raunsæislegum
frásagnarhætti og táknsæjum og
módernískum sögum.
Frásöguháttur Hrafnhildar er
vitaskuld ekki alltaf eins. En stund-
um einkennist hann af einfaldri og
allt að því barnslegri frásögn sem
minnir á stundum á dæmisögu eða
listræn ævintýri. Dæmi um slíkar
frásagnir eru sagan um konung
kattanna sem hafði þá einu köllun
að beijast, sigra og falla í barátt-
unni um konungstitilinn eða tákn-
sagan um ævistarf listamannsins,
listaverkið sem bráðnaði þegar það
Glerheimur
hafði verið fullkomnað
o g eftir urðu þrír pollar
með blóði, svita og tár-
um.
Aðrar sögur eru
framandlegri. Þær eru
gjaman sagðar í 1.
persónu eintölu og
minna um sumt á
kafkaískan frásagnar-
heim, t.a.m. Hús ekkj-
unnar, sagan um stúlk-
una sem fær að búa í
glæsilegu húsi ekkju
einnar án þess að
nokkurs sé krafíst í
staðinn að því er virð-
ist. Sagan einkennist
af óvissu stúlkunnar
um stöðu sína og tilveru í þessu
húsi og framandleika hennar and-
spænis þeirri tilvera.
Megineinkenni sumra slíkra
sagna er að þær hverfast á vissan
hátt fremur um myndheim sinn en
frásögnina. Sumum lýkur þannig á
mynd sem eftir stendur í huga les-
enda. Þannig er t.a.m. verðlauna-
sagan Jólagjöf heilagrar Maríu.
Sagan endar á því að hinn fagri
Davíð, táknmynd
hreinleikans og feg-
urðarinnar, leggur á
flótta undan mannleg-
um tilfinningum frá
spítalanum þar sem
honum hefur verið
komið fyrir. Hann
hverfur í hríðarbyl og
sést aldrei meir.
Enn sterkara er
þetta einkenni í sög-
unni Himnabrúður
sem segir frá ungri
stúlku sem upplifir
dauða aldraðrar vin-
konu sinnar. Gagnvart
þeirri sýn fínnst henni
hún verða eins og
hvalur að kafna á þurru landi:
„Vaknaðu. Setta. Eg er að breyt-
ast í hval. Líkaminn þenst út. Gólf-
ið togar í mig. Ég lek niður, renn
stjórnlaust eftir gólfum, yfir þrö-
skulda, yfír spotta, tvinnakefli og
tölur. Ég er hvalur. Hvalur að
kafna á þurru landi. Flæðandi hval-
ur.“
Víða grípur Hrafnhildur til
sterkra meðala í lýsingum sínum,
teflir fram andstæðum og persónur
eru dregnar skýrum dráttum. Eitt
megineinkenni margra þessara per-
sóna er að þær eru olnbogabörn
vegna sérkenna sinna og veikleika
og oft bera kenndir þeirra og hátt-
erni vott um sjúkleika. Davíð í sög-
unni um jólagjöfína er svo gjörsam-
lega sviptur veruleikatengslum að
hann er ósjálfbjarga. Heilög María
í sömu sögu býr við svo bælt tilfinn-
ingalíf að öll mannleg tengsl henn-
ar verða bjöguð og prestsefnið í
sögunni Dóttir Satans er það bæld-
ur kynferðislega að hann átelur
barnsmóður sína um að hafa tælt
sig og ber þær sakir á hana yfir
líki barnsins þeirra að hún sé dótt-
ir Satans.
Mikilvægustu söguefni Hrafn-
hildar kalla jafnvel stundum á
hugsanatengsl við nýrómantíkina,
einkum glíma hennar við fegurð-
arímyndina. Hún nálgast hana
einkum á tvennan hátt. Annars
vegar skoðar hún persónur sem
lifa í kristalskenndum blekkingar-
heimi, persónur sem eru þá jafnvel
viðfang fagurkerans, þess sem
upplifir fegurðina. Þegar fegurðar-
Hrafnhildur
Valgarðsdóttir
heimurinn rofnar og veruleikinn
flæðir inn rofnar grundvöllur til-
verunnar með. Um hinn saklausa
og fagra Davíð sem hvarf út í
myrkur jólanætur er spurt: „Hver
var hann? Var hann aðeins goð-
sögn í vondum heimi? Var hann
aðeins ósk sem rættist um stund?
Eða var hann bara hugarfóstur
stritandi kvenna?“
Hins vegar skoðar Hrafnhjldur
svo persónur sem halda dauðahaldi
í þennan fegurðar- og blekkingar-
heim en út frá þeim neikvæðu for-
sendum að veröldin sé drullupyttur
og fegurðarheimurinn það eina
sem sé einhvers virði. Eða eins og
heilög María, yfirhjúkrunarkona
spítalans, þar sem Davíð dvaldi,
orðar það: „Ég segi það enn og
aftur; heimurinn er drullupyttur,
en enginn drullupyttur er dýpri og
drullugri en mannshugurinn." Ein-
mitt þetta fólk heldur dauðahaldi
í blekkingarheim fegurðarímynd-
arinnar í sínum kalda glerheimi.
Að mínu mati er eftir allnokkru
að slægjast í smásagnaheimi
Hrafnhildar Valgarðsdóttur. Mér
þykja viðfangsefni hennar áhuga-
verð og tök hennar á efninu prýði-
leg.
Skafti Þ. Halldórsson
Ærslabelgir
BÓKMENNTIR
Unglingasaga
VE^IBTA BESTA SKÓLAÁR
7 X ALLRA TÍMA
Höfundur: Barbara Robinson. Þýðing: Jón
Daníelsson. Umbrot og frágangur: Skjaldborg
ehf. Prentun: Singapore. Útgefandi: Skjald-
borg ehf. 1996.133 síður.
ÞAÐ er ekki hollt fyrir flensusjúka að fá
slíka bók í hendur, því höfundur kitlar les-
endur svo að þeir ráða sér ekki fyrir hlátri.
Svo fór mér, gömul lungu báðu sér hrein-
lega vægðar.
Hér segir frá Herdman-systkinunum sex,
skelfum miklum, svo kennarar og skóla-
stjóri Woodrow Wilson-skóla flytja þau milli
bekkja, hvort sem þau hafa til prófsins unn-
ið eða ekki. Engum væri sú refsing bærileg
að hafa tvö þeirra saman í bekk, hvorki
kennara né nemum. Þú skilur, er þú heyrir
lýsingu höfundar á þeim: „Þau voru hvorki
heiðarleg, skemmtileg, dugleg, samvinnuþýð
né hrein. Þau sögðu ósatt, reyktu vindla,
kveiktu í hinu og þessu, börðu smákrakka,
bölvuðu og skrópuðu í skóla hvenær sem
þeim datt í hug. Og þegar þau komu í skól-
ann var það ekki til að læra neitt.“ Af slíkri
lýsingu má öllum vera ljóst, að nóg er álag-
ið að glíma við eitt, hvað þá tvö eða fleiri.
Skýrir kannski líka, hví faðirinn flýr að
heiman, eftir að Gladys, telpan hans yngsta,
bætist í hópinn. Hvaða kverkatökum þau
beittu karlinn, hefi ég ekki hugmynd um,
því höfundur býður lesanda ekki í stofu
heimilisins, heldur leyfir honum aðeins að
gægjast yfír netlugerðið er umlykur skúr-
inn, heimilið. Hitt er af lýsingum bókar ljóst,
að Lína langsokkur og Emil í Kattholti hefðu
vel getað farið í skóla til þeirra Herman-
systkina og kattar þeirra: Þau ræna barni,
skreyta á því koll, og selja aðgang að lista-
verkinu; þau reyna að þvo kattargreyið í
þvottavél við vígslu nýs þvottahúss, og í
írafárinu lendir kvikindið undir kvoðubursta
rakarans, sem hélt viðskiptavin í stól; væri
boðið til veizlu, þá var eins víst að veizlugest-
ir væru leiddi að borðum, þar sem „nöguð
bein og sleiktir diskar" biðu þeirra; nú kæm-
ust froskar í drykkjarvatn, „dauðar mýs“ í
kennarapúlt eða heilar bekkjarsagnir legð-
ust í rúm af hræðslu einni, svo fátt eitt sé
nefnt, þá þurfti enginn að leita sökudólgs-
ins, allir „vissu“ að þar hefðu Herdman-
systkini verið á för.
„Þegar alþjóð einum spáir óláns, rætist
það ...“ segir Stephan G., ef mig mis-
minnir ekki, í ljóði sínu Jón hrak, víst er
um það, og margt gerðu þau systkin sem
til knytta er talið.
Beth, sem söguna segir og á eitt þeirra
systkina, Imogene, sem bekkjarsystur, fær
rnig til að minnast urðarkattanna er leituðu
í hlýju hverahitans austur í Ölfusi, þá ég
var ungur. Þeir bitu og klóruðu meðan þeir
vissu ekki hvað blíðustroka var, en voru
undrafljótir að breytast í malandi stofudýr,
þá þeim var sýnd vinsemd og skilningur.
Eins mun um þau systkin, og í frásögn telp-
unnar urðu þau mér kær, ég hreinlega
skammast mín fyrir, hve mörgum börnum
eru búin sömu kjör og þeim. Þýðing Jóns er
á fögru, ljúfu máli.
Sértu að leita bókar sem gleður, kætir,
en vekur um leið spurnir, þá skaltu fletta
þessari. Hún svíkur engan.
Hafí allir er að unnu þökk.
Sig. Haukur.
I
i
\
\
\
\
I
I
:
I
[
I
L
:
;
i
í
i
c
i
!
í
í
I
í
I
i