Morgunblaðið - 05.12.1996, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER 1996
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
„Ást og örlög“
BOKMENNTIR
Gndurminningar
BLÁU TRÉN í
FRIÐHEIMUM
eftir Liliane Zilberman Þóroddsson
í þýðingu Sigurlaugar Bjarnadóttur.
Fjölvi 1996.268 bls.
FRÁSöGN Liliane Zilberman
skiptist í tvo hluta. Fyrri hlutinn
ber titilinn „Ástarævintýri á ís-
landi“ og spannar tímabilið frá
1963 til 1974. Seinni hlutinn er
stuttur og greinir frá heimsókn
höfundarins til landsins 1994, tutt-
ugu árum síðar.
Sumarið ’63 kemur Liliane Zil-
berman, franskur lyfjafræðinemi
af gyðingaættum, til íslands til
að upplifa eitthvað nýtt, eða eins
og hún skrifar foreldrum sínum:
„Eg vil uppgötva ókunn lönd til
að svala forvitni ferðalangsins.
Mig langar til að víkka sjóndeildar-
hring minn, skapa mér eigin hug-
myndir um menn og málefni og
um leið að rækta með mér sjálf-
stæðan tjáningarmáta." (Bls 14).
Eins og mörgum útlendingnum
sem lítið þekkir til landsins bregð-
ur Liliane í brún við komuna og
finnst ísland vera kaldranaleg
auðn, „tunglrænt, annarlegt en
fagurt í tómi sjálfs
alheimsins." (bls .18)
(Orðið „tunglrænt"
hefur undirritaður
ekki rekist á áður og
vakti það takmarkaða
hrifningu, eins og
reyndar margt annað
í þýðingu Sigurlaugar
sem verður minnst á
síðar í þessari um-
sögn.)
Liliane er hrifnæm
og upplifir landið og
náttúruna á mjög
sterkan og tilfinninga-
ríkan hátt. Lýsingar
hennar eru oft for-
vitnilegar, stundum
rómantískar en því miður oftar
upphafnari og hástemmdari en
góðu hófí gegnir. Á stundum
steypist lýsingarorðaflaumurinn
yfír síðurnar og færir nánast allt
í kaf. Eftir því sem frásögninni
vindur fram verða þessar lýsingar
einhæfar og áberandi endurtekn-
ingarsamar.
Líkt og til að fullkomna hina
rómantísku upplifun kynnist hún
fyrir tilviljun „ljóshærðum víkingi“
í dagsferð sem hún fer til að skoða
Gullfoss og Geysi: Víkingur þessi
heitir Njáll Þóroddsson, garðyrkju-
bóndi og kennari í Friðheimum í
Liliane Zilberman
Þóroddson
Óhreinn andi
BOKMENNTIR
Unglingaskáldsaga
HÉRÁ REIKI
eftir Gunnhildi Hrólfsdóttur, Mál
og menning, 1996 - 166 bls.
EINHVER óhreinn andi kemur
mjög við sögu í bókinni Hér á reiki
eftir Gunnhildi Hrólfsdóttur. Þetta
er skáldsaga, einkum ætluð ungl-
ingum. Hún er öðrum
þræðinum þroskasaga
hinnar 13 ára gömlu
Mettu sem í upphafí
sögu hefur lent smá-
vægilega upp á kant
við foreldra sína og
samfélag og send af
barnaverndarnefnd og
foreldrum sínum í af-
skekktan fjörð og á bæ
þar sem Gafl nefnist.
Ábúendur á Gafli reka
ferðamannaþjónustu
sem byggist á því að
fá ferðamenn í bænda-
gistingu undir því for-
orði að á staðnum séu
fornir búskaparhættir
hafði í öndvegi. Þarna
tekst Metta á við sjálfa sig en einn-
ig óhreinan anda sem að henni
sækir. En Gafl er fornt ættaróðal
Mettu og draugurinn er gömul
ættarfylgja sem raunar hrakti ætt
hennar úr byggðinni.
Höfundur leggur mikla áherslu
á uppeldisgildi bókarinnar. I henni
eru einnig ýmsar lýsingar á fornum
búskaparháttum og alls konar
þjóðlegum fræðum, allt frá
draugasögum og huldufólkssögum
til upplýsinga um vatnaskil, hvern-
ig ijómi var þeyttur með tveimur
göflum eða hvernig plankar voru
klofnir í borðvið fyrir daga sagar-
innar svo að nokkuð sé nefnt.
Þótt allnokkur draugagangur sé
í sögunni er þó frásagnarhátturinn
raunsær og textinn fremur látlaus
og aðgengilegur. Nokkrar góðar
hugmyndir eru í bókinni og snotur-
lega útfærðar. Framvinda sögunn-
ar er rökleg og stígandi uns yfír
lýkur þótt nokkuð sé söguefnið
endurtekningarsamt á köflum.
Gunnhildur
Hrólfsdóttir
Skáldsagan er samt engan veg-
inn án veikleika. Að mínu mati
leggur höfundur of lítið upp úr
persónusköpun. Að nokkru leyti
stafar það af eðli frásagnarinnar.
Ábúendur á Gafli eru alltaf að fá
nýja og nýja gesti í gistihús sitt
þannig að persónur sögunnar
verða nokkuð margar. En auk
þess eru þær sjaldnast dregnar
mjög skýrum dráttum og verka
stundum á mann eins og málpípur
höfundar.
Þó er bagalegust
brotalöm í undirbygg-
ingu aðalpersónunnar.
Metta hefur mátt þola
einelti og sjálfsmynd
hennar er svo brotin
að hún lendir í vondum
félagsskap og leyfir
félögunum að geyma
þýfí í bílskúr foreldra
sinna. Þegar upp
kemst og hún neitar
að segja til þjófanna
bregða foreldrarnir,
studdir af barnavernd-
arnefnd, á það ráð að
senda hana í sveit.
Látum vera þótt
þessi viðbrögð foreldr-
anna og nefndarinnar séu með ólík-
indum hörð af ekki stærra tilefni.
Margt gerist kúnstugra í veruleik-
anum og hvað þá í skáldsögu. Hitt
gengur þó öllu verr upp að um
leið og stúlkutetrið er komið í sveit-
ina er hin brotna sjálfsmynd lækn-
uð. Þetta stökk verður því miður
ótrúverðugt og við kynnumst fyrir
bragðið í raun aldrei þeirri veik-
lyndu stúku með brotnu sjálfs-
myndina sem sagan byrjar að fjalla
um heldur einungis atorkusamri
stúlku sem reiðubúin er að takast
á við hin erfíðustu verkefni af
dirfsku og þori. Og þar með er
lesandi raunar rændur þroskasögu
stúlkunnar.
Að þessu leytinu til gengur sag-
an ekki almennilega upp. Hins
vegar kann Gunnhildur að magna
spennu og segja sögu og hún dreg-
ur upp ýmsar fróðlegar myndir af
hverfandi búskaparháttum og öðr-
um þjóðlegum arfi.
Skafti Þ. Halldórsson
Biskupstungum, og er
nítján árum eldri en
hún. Þau kynni eru
upphafið að ástarsam-
bandi, vináttu og
hjónabandi sem varði
í ellefu ár.
Frásögn Liliane af
samdrætti þeirra (sem
á sér stað „andspænis
ólýsanlegri nátt-
úrufegurð landsins")
er hárómantísk og
sver sig að sumu leyti
í ætt við velþekkta
formúlu afþreyingar-
bókmennta. Orfáum
mánuðum seinna eru
þau gefin saman úti í
Frakklandi, skella sér í heimsreisu
og hefja síðan gróðurhúsarækt í
Friðheimum.
Liliane greinir frá ólíkum upp-
runa þeirra og verður tíðrætt um
bakgrunn sinn. Hlutskipti gyðinga
er henni hugleikið, foreldrar henn-
ar eru rúmenskir gyðingar sem
settust að í Frakklandi og hún
rekur sögu fjölskyldunnar nokkuð
ítarlega. Hún dáir föður sinn og
viðurkennir að, „það var ekki fyrr
en löngu seinna, að ég gerði mér
ljóst að ég hafði gifst ímynd föður
míns.“ (Bls. 91) Á árunum fram
til 1969 byggja þau upp Friðheima
af miklum dugnaði, reisa stórt
nýtískulegt hús, byggja sundlaug
og rækta stóran skrúðgarð. Njáll
er dulspekitrúar og sérlundaður
og þau hafa takmarkað samneyti
við sveitunga sína.
Liliane þráir að eignast börn en
þeim verður ekki barna auðið. Þáu
verða ásátt um að taka fósturbarn
en tæpum tveimur árum síðar fær
Njáll vitrun og heldur til Banda-
ríkjanna. Ástæðuna útskýrir hann
í bréfí til Liliane: „Það var sjálfur
Skaparinn sem kvaddi mig fyrir-
varalaust burt frá Friðheimum.
Ég gerði þetta ekki fyrir sjálfan
mig af neinni sjálfselsku, heldur
af fórnarlund fyrir æðra markmið.
Ég er ekki annað en verkfæri í
höndum Skaparans." (Bls 210)
Liliane verður að bjarga sér eins
og hún best getur á meðan Njáll
sinnir erindum Skapara síns.
Þegar Njáll snýr svo aftur tæpu
ári síðar, einstrengingslegri í
trúnni en nokkru sinni fyrr, og
vill taka upp þráðinn að nýju,
sættir Liliane sig ekki við hve
breyttur hann er. Hjónabandið
leysist upp og leiðir skilja. Liliane
verður að skiljast við fósturbarn
sitt og fer til Israels þar sem hún
dvelur fram til 1987 en þá flytur
hún aftur til Frakklands.
Um frásögnina í heild má segja
að hún er helst til langdregin og
endurtekningasöm. Á það sérstak-
lega við um lýsingar á mönnum
og málleysingjum. Sem dæmi má
nefna keimlíkar lýsingar á Dr.
Uzer Zilberman, föður höfundar-
ins, og athöfnum hans í stríðinu,
þar sem tíundaðir eru nákvæmlega
sömu hlutirnir (bls. 71-76, 186,
198). í tengslum við sögu fjöl-
skyldunnar á stríðsárunum má
geta þess að á einum stað segir
Liliane að hún hafi verið 3-4 ára
í stríðsbyijun (bls. 72) en á öðrum
segist hún hafa verið 12 til 13 ára
þegar Helförin hófst! (Bls. 186)
Sama er uppi á teningnum kem-
ur að persónuleika Njáls. Hann
er óneitanlega vel af Guði gerður
en síendurteknar lýsingar á hinum
ýmsu góðu eiginleikum hans verða
þegar á líður æði þreytandi.
Frásögnin er skipuleg framan
af en þegar komið er aftur fyrir
miðja bók slaknar á taumunum
og höfundurinn fer meira úr einu
í annað. Fyrir vikið eiga áherslurn-
ar til að verða undarlegar, eins
og til dæmis lýsingin á sundlaug-
arferð í 25. kafla sem á þar engan
veginn heima en hefði passað
ágætlega með öðrum „sundlaug-
arsenum.“
Þýðingin finnst mér ekki nógu
góð. Vissulega eru ágætir kaflar
innan um en víða tekst ekki nógu
vel til. Orðfærið er einhæft og á
stundum beinlínis vafasamt (sbr.
„tunglrænuna" hér að ofan). Erf-
itt er að meta hversu stóran þátt
frumtextinn á í slíku en ljóst að
honum hefur verið fylgt of ná-
kvæmlega.
Helsti gallinn á stíl þýðandans
er kannski sá hvimleiði eignar-
fallsstíll sem Þórbergur Þórðarson
kallaði „uppskafningu" og veldur
óskaplegri tilgerð í annars ágæt-
um texta. Fyrri hluti setningarinn-
ar sem er tekin hér sem dæmi er
eðlilegur og hljómar ágætlega en
seinni hlutinn uppskrúfað mál-
skrúð sem börnin myndu segja að
væri „algjör steypa!“
„Getur nokkur verið ónæmur
fyrir fegurð landsins, kyrrðinni,
víðáttunni, mikilleik þess, svo stór-
brotnu í algildi sínu.“ (Bls. 192)
Með hliðsjón af náttúrulýsing-
um bókarinnar yrði svarið trúlega
jákvætt hjá mörgum. Það er vissu-
lega hægt að verða „ónæmur.“
íslendingar hafa löngum haft
áhuga á vita með hvað augum
gestir líta land og þjóð, minnugir
þess að glöggt er gests augað.
Endurminningar Liliane eru settar
saman fyrir þá sem ekkert þekkja
til íslands og verður oft forvitni-
legt að skoða þá leið sem hún kýs
að fara, hvað það er sem hún vel-
ur að segja frá. Má jafnvel segja
að sá þáttur frásagnar Liliane Zil-
berman réttlæti útgáfu bókarinn-
ar. Með þeim orðum er ekki verið
að fella neinn dóm yfir minningum
eða lífshlaupi höfundarins annan
en þann að bókin er einfaldlega
ekki nógu vel skrifuð. Og þegar
við bætist misjöfn þýðing og til-
gerð í stíll er fátt ánægjulegt eftir
fyrir lesandann.
Kristján Kristjánsson.
Halldór
Ármann
Sigurðsson
Nýjar bækur
• KRÁKUSTAÐAÆTT
inniheldur ættársögu, niðjatal
og framættir hjónanna sem
bjuggu á
Krákustöð-
um í Skaga-
firði á seinni
hluta 19. ald-
ar, Sigur-
bjargar
Margrét-
ardóttur og
Guðvarðar
Þorsteins-
sonar.
Höfundur
bókarinnar, Halldór Ármann
Sigurðsson, hefur verið
kennari við Háskóla Islands
frá 1988, síðustu árin sem
prófessor í almennum málvís-
indum. Halldór hefur samið
bækur og fjölmargar greinar
um málvísindi í innlend og
erlend tímarit og einnig skrif-
að greinar um ættfræði og
persónusögu.
Krákustaðaætt brýtur, að
sögn útgefanda, blað í ís-
lenskum ættfræðirannsókn-
um að því leyti að þar er að-
ferðum sagnfræðinnar beitt á
ættfræðileg efni.
í kynningu segir: „Kráku-
staðaætt er ekki aðeins saga
fólksins í ættinni heldur einn-
ig tveggja alda þjóðarsaga
Islendinga í hnotskurn."
Utgefandi erÞjóðsaga ehf.
Bókin er 328 bls. og hana
prýðir fjöldi mynda.
• VÍST var það hægt er
saga Krýsuvíkursamtakanna
fyrstu tíu árin, mest í formi
viðtala við þá
sem stóðu í
eldlínunni og
nokkra af
þeim sem
notið hafa
góðs af starf-
inu.
„Baráttan
fyrir tilurð og
lífi þeirrar
meðferðar-
stofnunar
sem nú starfar í Krýsuvík var
erfið og oft tvísýn. Það er
ekki einfalt mál að breyta
rúmlega tvöþúsund fermetra
niðurníddum steinkumbalda í
vistlegt meðferðarhúsnæði,
sérstaklega ef engir peningar
eru til,“ segir í kynningu.
Nú, á tíu ára afmælinu, eru
á milli 20-30 manns í með-
ferð í Krýsuvík og stofnunin
nýtur vaxandi virðingar.
Ragnar Aðalsteinsson er
höfundur bókarinnar.
Krýsu víkurforlagið gefur
bókina út, sem er 208 bls.,
prentuð íPrenthúsinu. Ljós-
mynd á kápu ereftirMats
Wibe Lund.
Ragnar
Ingl Aðal-
steinsson
Gelgjuskeiðshúmor
BOKMENNTIR
Sálfræðilcg lilraun
BESSASTAÐABÆKURN-
AR
Gunnar Smári Egilsson bjó til prent-
unar Útg. Dægradvöl 1996 - 123 bls.
ÞAÐ er mörgum kunnugt að á
haustnóttum hóf Alþýðublaðið að
birta svokallaðar dagbækur nýs
forseta lýðveldisins. Auðvitað var
vitað að þetta var ekki skrifað af
forsetanum og til að byija með
fannst mörgum þetta fyndið. Þegar
dagbækurnar héldu áfram að birt-
ast fannst sumum nóg um og
fannst sem forsetanum og embætt-
inu væri sýnd lítilsvirðing og
fyndnin væri heldur að þynnast
út. Nú hafa dagbækurnar verið
gefnar út á bók þar sem skilmerki-
lega greinir frá fyrstu 100 dögum
í lífi forsetans í embætti. Og er
það heldur innihaldslaust og
leiðinlegt líf eftir „dagbókunum“
að dæma. Á annarri bók Gunnars
Smára Egilssonar er bókin tíund-
uð sem hans verk svo ég skil ekki
almennilega þá stæla að láta líta
svo út fyrir að hann hafi ekki
skrifað þær. Fyrir fáeinum árum
hefði verið óhugsandi að nokkrum
dytti í hug að skrifa slíkt og það
hefði þá að minnsta kosti ekki
fengist birt og loks hefði birtingu
fljótlega verið hætt; lesendabréf
og þjóðarsálin hefðu gengið end-
anlega af göflunum. En ekki hefur
heyrst um þrýsting frá forseta-
skrifstofu svo kannski okkar nýi
forseti hafi bara gaman að öllu
saman. Ég geri ráð fyrir því að
það sé upp á skopskyn hvers og
eins komið hversu sniðugar hon-
um finnst dagbækurnar. En að
því frátöldu veit ég ekki hvort
þetta á að vera ádeila á forseta-
embættið, á þetta að sýna fram á
fánýti þess og innihaldsleysi? Eða
kannski hégómagirnd forsetans?
Eða allt í senn. Dagbækurnar eru
oft hnyttilega skrifaðar en margt
verður ansi mikil tugga upp aftur
og aftur og gelgjuskeiðshúmorinn
verður hálfþreytandi; endalausar
hárlokkshugleiðingar, endalaust
spjall við spegilmyndina, enda-
lausar háðsglósur um Korní. Þetta
verður dálítið bla bla þegar fram
í sækir.
Jóhanna Kristjónsdóttir