Morgunblaðið - 22.01.1997, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 22. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
___________LISTIR_________
Brotaveröld beitusalans
KVIKMYNPIR
K r i n g 1 u bí ó
í HEFNDARHUG
(HEAVEN’S PRISONERS)
★ ★'/2
Ltíikstjóri Phil Joanou. Handritshöf-
undur James Lee Burke, Scott
Frank. Kvikmyndatökustjóri Harris
Savides. Tónlist George Fenton. Að-
alleikendur Alec Baldwin, Kelly
Lynch, Mary Stuart Masterson, Eric
Roberts, Teri Hatcher, Joe Viterelli.
132 mín. Bresk/bandarísk.
Rank/Savoy Pictures 1996.
RITHÖFUNDURINN James
Lee Burke skrifar ágætar og vel
metnar spennusögur um lögreglu-
manninn Dave Robicheaux. Ein
þeirra, / hefndarhug, birtist nú á
tjaidinu. Þar er Dave, brottrækur
úr lögregluliði New Orleans, og
óvirkur alki, myndarlega leikinn
af Alec Baldwin. Eftir brottvísun-
ina hefur Dave, ásamt Annie konu
sinni (Kelly Lynch) komið sér fyr-
ir í friðsældinni í óshólmum Miss-
issippi þar sem hann gerir út báta
og selur beitu. í einni veiðiferðinni
verða þau hjónin vitni að flug-
slysi, Dave fer fyrstur manna nið-
ur að flakinu og sér einum (manni)
of mikið. Gamli lögreglumaðurinn
fer að rannsaka málið, sem snýst
um eiturlyfjasmygl og -sölu.
Ekki er rétt, vegna væntan-
legra áhorfenda, að fara nánar
útí efnisþráðinn. Af nógu er þó
að taka og þar með er komið að
helsta galla að mörgu leyti ágætr-
ar myndar; söguflétturnar og
sögubrotin eru of mörg og ekki
gefst tími til að vinna úr þeim
öllum. Er þó of löng. Bubba (Eric
Roberts), fyrrum skólabróðir
Daves og stórvirkur dópmangari,
er t.d. forvitnileg persóna sem
hefði mátt vera meira áberandi.
Robin (Mary Stuart Masterson),
mella með gullhjarta, er annar
karakter sem rétt kíkir við, en
þau Roberts og Masterson, (til
allrar guðslukku er þessi hæfi-
leikaríka leikkona hætt að leika
annað en sakleysið uppmálað)
gera hlutverkum sínum góð skil.
Þá er mætt til leiks hin íðilfagra
Teri Hatcher úr sjónvarpsþáttun-
um Lois og Clark. Hún skilar sínu
vel sem hin slægvitra „femme
fatale“ og eiginkona Bubba. Kvik-
myndataka Savides hæfir efninu
vel; er á muskulegu nótunum,
hvort sem það er í fenjunum eða
hinum hrörlegri hverfum New
Orleans og tónlist Fentons er tii
bóta. Phil Joanou, sem m.a. gerði
ágæta hljómleikamynd með írsku
hljómsveitinni U2, hefði mátt
finna sýnilegri þungamiðju en
tekst vel upp í nokkrum aðalsen-
um. Brött mynd á köflum en verð-
ur alltof snúin í viðleitni sinni við
að hanga í stemmningsríkum
söguþræði Burkes - sem er best-
ur í lýsingum sínum á vettvangi.
Sæbjörn Valdimarsson
Um þyngdar-
punkta
*
I tilefni útkomu nýlegra tölublaða tímarítanna Bjarts
og Andblæs veltir Eiríkur Guðmundsson því fyrír sér
hvort tímar hinnar afhjúpandi sögu séu runnir upp.
Fulltrúi þessarar sögu er Heinrích von Kleist, nefndur
„fyrsti þýski módemistinn“, en hugarheimur hans ein-
kenndist af nútímalegum efa, líf hans af stöðugri leit.
ÞRIÐJA sérrit Bjarts og frú Emilíu 1996
er tileinkað prússneska rithöfundinum og
aðalsmanninum Heinrich von Kleist (1777-
1811), einum af merkari höfundum þýskrar
tungu. Líkt og margir aðrir spámenn á sviði
bókmenntanna var hann lítt metin á sinni
tíð, verk hans voru á vissan hátt ótímabær.
Meira en hundrað ár liðu frá dauða hans
þar til leikrit hans voru sett á svið. Höfund-
urinn sem skrifaði á tímum klassíkur og
rómantíkur var ekki uppgötvaður fyrr en
módernisminn var orðinn allsráðandi á öðr-
um og þriðja áratug þessarar aldar. Kleist
hefur því oft nefndur fyrsti þýski módernist-
inn. Hjálmar Sveinsson segir í inngangi:
„Rauði þráðurinn í öllu sem hann skrifar
er óttablandin vissa um að engin æðri merk-
ing eða tilgangur sé til í sköpunarverkinu,
að líf okkar sé algjörlega undirorpið tilvilj-
unum“ (6). Hugarheimur Kleists einkennd-
ist þannig af nútímalegum efa, líf hans af
stöðugri leit. Hann ætlaði að verða mesta
skáld sinnar samtíðar, þjáðist í senn af ofur-
mannlegum metnaði og banvænni sjálfsfyr-
irlitningu. Sú óhefta sannleiksþrá sem rak
hann áfram á unga aldri kom í veg fyrir
glæstan frama í prússneska hernum og vék
síðar fyrir þeirri skoðun hans að vitundin
væri böl sem gerði mennina óhamingju-
sama. Þekkingarleit hans rak hann út í
blindgötur sem settu mark sitt á flest hans
skrif; hugsun Kants rændi hann veröldinni
og sannfærði hann um að algildur sannleik-
ur væri tálsýn. í dag mun Kleist ekki að-
eins vera mest leikna leikskáld Þjóðverja
heldur þykja sögur hans og ritgerðir á
meðal þess markverðasta sem ritað hefur
verið á þýsku máli.
í heftinu eru nokkrar sögur, anekdótur
og íhuganir sem Hjálmar hefur þýtt. Þar á
meðal er fræg saga Kleists um jarðskjálft-
ann í Chili þar sem segir af elskendum sem
fundu ekki skammvinna hamingju fyrr en
eftir hræðiiegar náttúruhamfarir sem
minntu á dómsdag en sköpuðu engu að síð-
ur aldingarð í hörmungunum miðjum. Líkt
og aðrar persónur Kleists eru þeir leiksopp-
ar tilviljana. Glæsilegar anekdótur hans lýsa
uridarlegum atvikum, ósennilegum sannind-
um, grátbroslegum fáránleika sem minnir
meira á ýmis verk Frans Kafka en það sem
flestir samtímahöfundar hans fengust við.
Búrger höfuðsmaður sleppur við eldingu
eftir að daglaunamaðurinn Brietz rekur
hann undan tré á nýja lystistígnum, veiði-
maður einn drepur í ógáti herramann sem
stendur í sakleysi sínu bakvið runna; „Eftir
allt var það kannski ekki annað en kiprur
í efri vör eða tvírætt fikt í skyrtuhnöppum
sem umturnaði öllu Frakklandi," segir í
sögunni um það hvernig hugsunin verður
smátt og smátt til um leið og maður talar
(83). Sagan af hefndarleiðangri Mikkjáls
frá Kolbeinsbrú (Michael Kohlhaas, ein af
þekktustu sögum Kleists), sem Gunnar
Gunnarsson endursagði fyrir fimmtíu árum,
lýsir heift sem blandin er sturlun þess sem
settur er utan vébanda þjóðfélagsins og
svífst einskis til þess að ná fram rétti sín-
um; mótsagnir tilviljana og forlaga takast
á í heiftarlegri baráttu mannsins fyrir eigin
sjálfræði.
Hvergi kemur vissa Kleists um böl vitund-
arinnar betur fram en í frægri hugleiðingu
hans um brúðuleikhúsið þar sem ballett-
dansari útlistar þá hugmynd sína að manns-
líkaminn geti aldrei búið yfir yndisþokka
strengjabrúðunnar sem er laus við þá mann-
legu tilgerð sem fylgt hefur mannkyninu
frá því að Adam og Eva átu af skilnings-
trénu forðum. Samkvæmt dansaranum
verður þokkinn þeim mun skærari og sterk-
ari sem meðvitundin verður daufari og veik-
ari: „[...] Paradís er harðlokuð og kerúbinn
að baki okkur; við verðum að ferðast hring-
inn í kringum heiminn og gá hvort hún er
ekki opin einhversstaðar baka til“ (69).
Niðurstaðan er sú að við öðlumst ekki yndis-
þokkann aftur
fyrr en „þekking-
in hefur gengið í
gegnum hið óend-
anlega“ og þá „í
mannslíkama sem
býr annaðhvort
yfír engri meðvit-
und eða óendan-
legri; það er að
segja í strengja-
brúðunni, eða í
guði“ (73). Sjálfur
náði Kleist, mað-
urinn sem þráði
„algeran samruna
við heiminn“ (16),
aldrei ástandi strengjabrúðunnar, hann
skorti þyngdarpunktinn. Hann var lengst
af vansæll maður og féll fyrir eigin hendi
árið 1811, þrjátíu og fjögurra ára að aldri.
Án sárinda
Bandaríski áfengissjúklingurinn Charles
Bukowski (1920-1994) taldi, öfugt við Kleist,
að skáldið ætti ekki að velta sér upp úr
hugmyndafræði skáldskaparins heldur yrkja
nánast umhugsunarlaust. Hann lét orðin
flæða yfir pappírinn eins og hnífí væri brugð-
ið á slagæð, segir Jón Kalman Stefánsson í
formála að þýðingum sínum á nokkrum ljóð-
um skáldsins í öðru sérriti Bjarts og frú
Emilíu 1996, veikindabrúnu að lit. Líkt og
Kleist var Bukowskí landlaus maður að eðlis-
fari og báðir lifðu þeir eins og þeir skrifuðu,
skrifuðu eins og þeir lifðu; skáldið og ljóð
Bukowskis eru eitt, segir Jón. í stað þess
að ráfa á milli landa í leit að sannleika sem
hann vissi að hvergi var til staðar, eins og
Kleist gerði, reikaði Bukowski lengst af
slompaður milli bara og orti berorð kvæði
um drykkju og vændiskonur, ef hann var
ekki að flokka póst fyrir póstþjónustu í
Englaborginni. Lífið var fyrir honum dásam-
legur bardagi sem hann færði í óhefluð orð;
ljóð hans minna á slitin jakkaföt, hátíð sem
fyrir löngu er liðin, eitthvað margþvælt og
nýtt. Með skrifum sínum og líferni bjó hann
til lífseiga ímynd sem því miður skyggir allt-
of oft á skáldskapinn - sem vissulega er
misjafn að gæðum. Þegar heimurinn kallaði
sat hann við píanóið sitt og sló fast og án
allrar forskriftar. Stundum spilaði hann
falskt en það var allt í lagi eins og segir í
ljóðinu Chopin Bukowski úr bókinni Ást er
hundur frá helvíti, góð handfylli af ljóðum
hans á eftir að lifa, eins og Jón Kalman
bendir á.
Þrátt fyrir allhranalegt yfírbragð búa Ijóð
Bukowskis yfír einlægni sem rífur í og það
er sú einlægni sem gerir hann að góðu skáldi,
ekki töffaraskap-
urinn sem ótal
skáld hafa reynt
að gera að sínum
með afar misjöfn-
um árangri. Val
Jóns á kvæðum
skáldsins endur-
spegla þessa ljóð-
rænu hlið
Bukowskis, hlið
væntumþykju sem
leynist undir
hijúfu yfirborði.
Ljóð heftisins sýna
ekki yfirborðs-
kennda mynd af
manni sem klæddist nærbolum með myndum
af sjálfum sér heldur ná mörg þeirra að lýsa
upp nóttina eins og orð Lís Pós sem fljóta
niður ána á meðan skáldin sitja drukkin á
árbakkanum í ljóðinu ég og félagi minn (55).
Astkona hans deyr og hann yrkir um tígrana
sem hafa elt hann uppi og skuggana sem
stundir ástarinnar varpa ennþá í herberginu;
hann vaknar þurrkverka og burknarnir dauð-
ir þegar heimurinn hefur brugðist honum
og formælandi leigusalanum sem hótar hel-
víti. Eftir dauðann er „mjög lítið eftir, allt
í hörpulíki/án tóna“ þar sem „Hector Rich-
mond í næstu gröf/hugsar bara um Mozart
og sykraðar/lirfur/hann er mjög slæm-
ur/félagsskapur“ (mamma, 24). Hann orti
eins og sá sem er laus við ok vekjaraklukk-
unnar, hann sá skáldskap þar sem aðrir sáu
skranhaug, eins og Jón Kalman bendir á:
„þetta er án sárinda og því betra en/ást“
segir hann I ljóðinu indæla tónlist (32) -
nákvæmlega þarna er Bukowski bestur:
ein af bestu línum Lorca
er
„angist, alltaf
angist... “
hugsaðu um hana þegar þú
drepur
kakkalakka eða
seilist í hnífinn
til að raka þig
eða vaknar á morgnana
til að
mæta
sólinni
(satt, 53)
í leit að nafnorðum sem virka
Fimmta hefti tímaritsins Andblæs er að
mestu leyti helgað skáldskap unglegra höf-
unda þótt háttbundinn Andblær Hákonar
Aðalsteinssonar sem lýsir því yfir að veturinn
sé að baki gæti verið frá liðinni öld eða öðrum
tíma sem vissulega er liðinn. Sonnetta Kristj-
áns Þórðar Hrafnssonar er tilraun til að lýsa
nútímalegu óþoli í gamalkunnu formi þar sem
allir bíða eftir því að græna ljósið kvikni.
Allir eru í sínu stríði við vanann og leiðann
þótt silungsbirtu bregði fyrir í ljóði Ásdísar
Óladóttur og „Tveir hvítir kettir í snjó“ Ósk-
ars Árna Óskarssonar horfi á mann eins og
þeir vilji fá eitthvað að borða eða bara kom-
ast inn úr kuldanum. Ámi Ibsen yrkir um
nafnorð sem virka en einnig um langar setn-
ingar sem „sigla óræðar/um loftið eins og
pípureykur, eins og/langur rökkvaður dagur"
(Þrjú brot úr ljóðabálki, 11).
Tímaritinu er skipt upp til helminga milli
ljóða og smásagna. Sögurnar lýsa hamskipt-
um þar sem litlir menn hætta að vera litlir
og verða stórir, sorgum í samskiptum manns
og konu þar sem allur leikur er leikur að
eldi eins og segir í sögu Bjarna Bjarnason-
ar, Sólarlag við sjávarströnd, sem fjallar
einnig um_ þrautreynt samband listar og
veruleika. í sögu Kristjáns Kristjánssonar,
Endastöð, horfir söguhetjan, dópsali í tíma-
þröng, á sjálfan sig í myrkrinu þar sem
hann engist af sársauka án þess að fínna
til vorkunnar og maðurinn í sögu Jóns Halls
Stefánssonar sem varð dimmgulur á nokkr-
um dögum reynir að sannfæra sjálfan sig
um að hann liggi ekki ennþá í gulu skini
haustsólarinnar, að rúðan sem skilur að
skáldskap og veruleika sé brotin en ekki
hann (Gula glerið). Veruleiki allra þessara
sagna er á einhvern hátt brotinn, líkt og
hugsun Kleists eftir að hann las Kant. í dag
eru það hins vegar tilfinningarnar sem bera
vitundina ofurliði; söguhetja Fjöruferða eftir
Rúnar Helga Vignisson situr uppi með af-
neitun stúlkunnar sem hann elskar og fikrar
sig eftir einstigi fjörunnar til hennar á ný
þar sem hún bíður þrátt fyrir allt með fjólu-
blátt hárið slegið og leyfír veðrinu að ríða
húsum afskiptalaust.
Eins og eðlilegt er í tímariti þar sem
margir höfundar leiða saman hesta sína er
þyngdarpunkturinn vandfundinn og útkom-
an sundurleit, þó ekki í neikvæðri merk-
ingu. Þeir undirstrika hver með sínum hætti
að framundan er annaðhvort dauði eða
áframhaldandi óþolandi leit, eins og Þröstur
Helgason segir í hugleiðingu um sálarlíf
skáldsögunnar sem að hans mati einkennist
ekki af hlátri heldur „einhverri bölvaðri
ólund“ (23). Sú fullyrðing getur staðist í
sjálfri sér eins og ótal margar aðrar sem
settar hafa verið fram um eðli skáldsögunn-
ar, enda fyrst og síðast um huglægt mat
að ræða. Ef til vill staðfesta hugmyndir
Þrastar að tímar hinnar afhúpandi sögu,
anekdótunnar sem Kleist hóf til vegs og
virðingar, séu runnir upp. Fagurfræði an-
ekdótunnar færir okkur heim sanninn um
að markmið skáldskaparins getur aldrei
orðið að festa hendur á einu eða neinu,
hvorki orði né kennd, stjörnu eða tungli,
heldur að njóta þess áfram að grípa í tómt
með þá fullvissu að leiðarljósi að herbergið
í ljóði Þorvarðar Hjálmarssonar bíði okkar
enn, „alveg eins og við skildum við
það/löngu áður en við nokkurn tím-
ann/sáum það/eða vissum að það væri til“
(Ég leitaði þín, 7). Hinn tilviljunarkennda
hnykk sem veldur því að allt fer að hreyf-
ast á taktfastan hátt eins og í dansi er
sennilega hvergi að finna nema í lýsingu
Kleists á strengjabrúðunum. Þyngdar-
punktslaus nútímaskáld neyðast til að kasta
orðunum á milli sín í hnausþykkum pípu-
reyknum og sigrast á myrkrinu með sinni
eigin birtu „meðan síðustu stundirn-
ar/nálgast/og stækka" (við verðum, 70),
eins og Bukowski segir í einu ljóða sinna -
allavega þangað til nafnorðin byrja aftur
að virka. Annars eru heimildir um þetta
vefengjanlegar og vitnunum ber engan veg-
inn saman, eins og Kleist hefði sennilega
orðað það.