Morgunblaðið - 06.05.1997, Síða 42

42 ÞRIÐJUDAGUR 6. MAÍ 1997
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
féllst Steindór á að taka upp þráðinn
að nýju og ljá gróðurkortahópnum
krafta sína og sérþekkingu á sviði
grasafræði og gróðursamfélaga á
Suður-Grænlandi næstu fímm sumur.
Sumrin með Steindóri á Græn-
landi, samv'erustundir með honum á
heimili hans þegar gróðurkortahóp-
urinn átti leið um Akureyri, heim-
sóknir hans á Rala eða þegar hann
slóst í för með hópnum suður Kjöl
eða í eyjarnar í nágrenni Stykkis-
hólms. Þessi upptalning vekur ekki
bara minningar um skemmtileg
ferðalög og árangursríka vinnu, það
var eitthvað meira. Jú, það var Stein-
dór, þessi mikli vísindamaður og
fróðleiksbrunnur. Hann var talandi
skáld og ef því var að skipta var
hann einnig mikill selskaps- og gleði-
maður.
Steindór var fæddur um aldamót-
in, ólst upp á menningarheimili í
sveit innan um aldrað fólk sem sumt
hvað mundi vel aftur til miðrar nítj-
ándu aldarinnar. Drengurinn var
afburða gáfum gæddur, spurði
eflaust mikið og mundi hvert einasta
orð sem honum var sagt. Er það
furða þótt manni hafi þótt vænt um
að kynnast svona manni? Nú hugsa
eflaust einhverjir sem svo, að maður-
inn hafi líka átt það til að vera fast-
ur fyrir og jafnvel þver og afundinn
við þá sem voru honum ekki að skapi.
Það má vera, en þeirri hlið á Steind-
óri kynntist ég aldrei. Mín kynni af
honum tengjast gróðurkortagerðinni
sem hann sem vísindamaður lagði
grunninn að. Þar var hann á heima-
velli.
Sem grasafræðingur er Steindór
einn af okkar mestu vísindamönnum
fyrr og síðar. Þrátt fyrir að hann
hafi einungis haft tækifæri til að
sinna fræðistörfunum í frístundum
er hann eflaust okkar afkastamesti
grasafræðingur til þessa. Hann hef-
ur sett fram kenningar, skrifað
fjölda ómetanlegra gróðurlýsinga
viðs vegar um landið, svo ekki sé
minnst á grundvallarstarf hans varð-
andi flokkun íslenskra gróðursamfé-
laga sem gróðurkortagerðin hefur
frá upphafi byggst á. Enn þann dag
í dag og eflaust í nánustu framtíð
vogar sér enginn að fullyrða neitt
um gróðursamfélög hér á landi án
þess að vitnað sé í biblíu þeirra
fræða, „Gróður á íslandi" eftir Stein-
dór, sem gefin var út í bytjun sjö-
unda áratugarins og nú er löngu
uppseld.
Steindór er hvað þekktastur sem
vísindamaður fyrir svokallaða Mið-
svæðakenningu. Með henni umbylti
Steindór fyrri hugmyndum og leiddi
líkur að því að viss svæði á landinu
hafí verið íslaus á jökultímum og
að þar hafi hluti flórunnar hjarað
af. Áður héldu menn að landið hafi
verið algjörlega hulið jökli. Það er
gaman til þess að vita að nú nýver-
ið hafa nýir skeljafundir og aðrar
niðurstöður rannsókna jarðfræðinga
skotið frekari stoðum undir kenn-
ingu Steindórs.
Ég var svo lánsamur að ná því
að heimsækja Steindór á hjúkrunar-
heimilið síðastliðið haust. Þegar ég
spurði hann hvernig heilsufarið væri,
sagði hann að hann væri orðinn
blindur en sæi samt mun á nóttu
og degi, væri Iamaður, önnur hliðin
máttlaus en gæti samt gengið ef
stúlkurnar styddu sig tvær og svo
ætti hann svolítið erfitt með mál.
Við þetta bætti hann og sagði með
áherslu: „Að öðru leyti er heilsan
mjög góð og mér líður bara vel.“
Hann sagði mér einnig frá því, að
hann hafi verið að veita því fyrir sér
hvað yrði um forláta plöntupressu
sem Stefán Stefánsson og síðar Ólöf
frá Hlöðum höfðu átt á undan hon-
um. Minnti ég hann þá á, að úti á
Grænlandi hafi hann kennt mér vísu
þar sem sagði: „Du má ha min plan-
tepresse nár jeg dör.“ Minn maður
raulaði þá það sem eftir var af vís-
unni og kímdi góðlátlega út í annað.
Þegar þetta var gat ég ekki merkt
að hann væri farinn að gleyma
nokkrum sköpuðum hlut og enn var
kímnigáfan til staðar.
Gróðurkortagerð Rala hafði á
undanförnum áratug stöðugt farið
minnkandi. Fyrir tveimur árum var
svo komið að starfsemin var að
leggjast af. Var þá brugðið á það
ráð að flytja það sem eftir var af
henni, ásamt öllum gögnum, tækja-
búnaði og lager á Náttúrufræði-
stofnun Islands þar sem starfsemin
er óðum að rétta úr kútnum. Stein-
dór lýsti ánægju sinni með þessa
aðgerð, en þess má til gamans geta
að strax eftir flutningana var teikn-
ingu af Steindóri, sem gerð var af
grænlenskri listakonu, komið fyrir í
veglegum ramma upp á vegg á
Náttúrufræðistofnun. Þar mun hún
hanga um ókomna framtíð meðal
mynda af öðrum stórmennum á sviði
náttúruvísinda. Ég er beðinn að
koma á framfæri samúðarkveðju til
eftirlifenda frá forstjóra Náttúru-
fræðistofnunar, Jóni Gunnari Ottós-
syni.
Hér hef ég tæpt á því allra helsta
sem kom upp í huga minn er ég
frétti um andlát þessa merka vinar
míns. Hálfa ævi mína og allan starfs-
aldur minn til þessa hef ég þekkt
Steindór og hann er umtalsverður
hluti af lífi og starfi mínu og annars
samstarfsfólks úr gróðurkortagerð-
inni í gegnum árin. Þegar ég kynnt-
ist Steindóri var hann sjálfur þá
þegar búinn að skila til samfélagsins
margföldu ævistarfí venjulegs
manns. Ég veit lítið um kennarann,
skólameistarann, alþingismanninn,
bæjarfulltrúann eða ritstjórann
Steindór Steindórsson frá Hlöðum.
Þar koma aðrir til sögunnar. Það
eina sem ég veit fyrir víst um hagi
hans utan gróðurkortagerðarinnar
var það sem hann sagði mér sjálfur,
að hann hafi átt góða konu og góða
fjölskyldu sem hugsaðu vel um hann
þegar hann þurfti þess mest við.
Hvíl í friði, gamli vinur.
Guðmundur Guðjónsson.
Aldraður ferðalangur, Steindór
Steindórsson, grasafræðingur, er
lagður af stað í hinstu ferð sína.
Þegar ég kvaddi þennan góða vin
minn á Akureyri fyrir röskum tveim-
ur vikum fann ég að hann var fullbú-
inn til ferðar og hlakkaði, eins og
hann gerði ævinlega og með forvitni
vísindamannsins, til þess sem fyrir
hendur myndi bera á nýjum, ókunn-
um slóðum. Ævi Steindórs var orðin
löng, hann var þreyttur en sæll, og
þráði að fá að komast af stað. Og
nú, við brottför hans, er mér því
aðeins mikill söknuður og þakklæti
en engin sorg í huga.
Þegar ég reyndi að færa þessa
kveðju mína í búning orða hrannast
minningar og myndir upp frá nær-
felit fjörutíu ára kynningu, samvist-
um og samstarfi okkar Steindórs.
Það var ómetanlegt lán að fá tæki-
færi til að starfa með honum og
reyna að nema, þótt ekki væri nema
lítið brot af þeirri miklu þekkingu
sem þessi, einn af síðustu fjölfræð-
ingum þjóðarinnar, bjó yfir. Alhliða
þekking hans á landinu og náttúru
þess var nánast ótrúleg, en þá þekk-
ingu öðlaðist hann öðru fremur með
árvissum rannsóknaferðum um
byggðir og óbyggðir landsins og með
þeim hæfileika að lesa í náttúruna,
sem aðeins fáum er gefínn. Hann
var óspar á að miðla þjóðinni af
þekkingu sinni í ræðu og riti, enda
var hann öðrum mönnum málsnjall-
ari og ritfærari.
Þekking og vísindastörf Steindórs
færðu honum margháttaðan hróður
og viðurkenningu hér heima og er-
lendis, og þau munu halda nafni
hans á lofti um langa framtíð. í
huga okkar, samstarfsmanna og
vina hans, býr hins vegar einnig
minningin um ógleymanlegan per-
sónuleika, góðan og tryggan félaga
og vin í blíðu og stríðu, minningin
um mann sem fram á síðustu ár
fylltist fjallaþrá og ólæknandi ferða-
löngun þegar fór að vora og sem
nánast endurfæddist þegar hann var
kominn á vit náttúru síns ástkæra
lands. Það var því við hæfí að hann
færi í þessa síðustu ferð sína ein-
mitt þegar sumarið gekk í garð.
Við hjónin og samstarfsmenn
hans og vinir, sem Steindór ferðað-
ist og vann um langt árabil með hér
heima og á Grænlandi, þökkum hon-
um samfylgdina og óskum honum
góðrar ferðar og heimkomu á gróð-
urlendum nýrra vídda.
Ingvi Þorsteinsson.
Steindór Steindórsson, skóla-
meistari frá Hlöðum, sameinaði í lífí
sínu og starfí marga eðliskosti sem
fásénir eru í einum og sama mannin-
um. Kyrrláta einbeitingu vísinda- og
fræðimannsins; tjáningarhæfni og
þolinmæði og hlýhug hins góða
kennara; eldmóð og baráttugleði
hins umdeilda stjórnmálamanns.
Þessa ólíku eðliskosti sameinaði hann
í heilsteyptum persónuleika, sem
reynst hefur þriggja manna maki að
atorku og afköstum.
Við erum mörg sem kynnst höfum
Steindóri á ólíkum æviskeiðum eða
í nánd við ólík verksvið hans og telj-
um okkur standa í þakkarskuld
ýmist við vísindamanninn, fræði-
manninn, rithöfundinn eða hinn póli-
tíska eldhuga. Við höfum kynnst
því, hvert með sínum hætti, að þar
var enginn meðalmaður á ferð, þar
sem Steindór skólameistari fór.
í meira en aldarfjórðung var
Steindór Steindórsson í fylkingar-
bijósti baráttusveitar jafnaðar-
manna á íslandi. Hann var einn
þeirra sem reyndust best þegar mest
á reyndi. í stjórnmálabaráttu sinni
var Steindór stefnufastur, fylginn
sér, kjarkmikill og ódeigur til bar-
áttu. Hann var aðsópsmikill og vopn-
fimur í ræðu og riti. Andstæðingarn-
ir sóttu aldrei gull í greipar hans.
Þótt vissulega hafi skipst á skin og
skúrir í samskiptum Steindórs og
Alþýðuflokksins lét hann málstaðinn
aldrei gjalda mannlegra misgjörða.
Það lýsir því vel, hvern mann hann
hafði að geyma. Á flokksþingi Al-
þýðuflokksins 1976 var hann kjörinn
heiðursfélagi flokksins. Það sýnir
hvern hug ný kynslóð jafnaðar-
manna bar til Steindórs. Hún fann
til skyldleika við hinn síunga bar-
áttumann.
Það þarf ekki lengi að lesa ævi-
sögu Steindórs Steindórssonar frá
Hlöðum, „Sól ég sá“, til að skynja,
hver gæfumaður hann hefur verið í
lífí sínu og starfi, þótt vissulega
hafi hann fengið sinn skammt af
andbyr og mótlæti. Lengi skal mann-
inn reyna. Ég spái því að þegar
þeir, sem nú eru ungir, fara að rýna
i söguþráð seinni hluta 20. aldar og
skilja þar kjarnann frá hisminu
muni vegur fræðimannsins og rithöf-
undarins frá Hlöðum fara vaxandi í
augum eftirkomenda. Hann hefur
reynst hamhleypa til verka. Þau verk
bera honum fagurt vitni um ókomna
tíð.
Þær eru margar ævisögurnar. En
þær eru ekki margar ævisögur sam-
tímamanna Steindórs, þar sem horft
er yfir sviðið af jafn háum sjónarhól
pg þar sem sér til allra átta. Óborinn
íslendingur á nýrri öld mun eiga
vandfundið annað heimildarrit jafn
haldgott til skilningsauka á samtíð
okkar og Sólarsögu Steindórs.
Bernska Steindórs að Möðruvöll-
um og Hlöðum í Hörgárdal í upp-
hafi aldar á meira skylt um aldar-
hátt og aðbúnað við ævisögu séra
Jóns eldklerks í Skagafirði á 18. öld
en uppvaxtarskilyrði unglinga í ís-
lenskri sveit undir lok 20. aidar.
Sóiarsaga Steindórs er saga at-
gervismanns, sem vegna meðfæddra
hæfileika og óslökkvandi mennta-
þorsta brýst úr viðjum fátæktar til
mennta, dyggilega studdur af mikil-
hæfri móður. Þannig nær hann að
rækta meðfædda hæfileika að því
marki, að hann skipar sér í fremstu
röð vísinda- og fræðimanna okkar á
þessari öld.
En maðurinn var ekki einhamur.
Starf kennara og skólameistara við
Menntaskólann á Akureyri er hveij-
um manni fullboðlegt ævistarf. En
Steindóri var það ekki nóg viðnám
kraftanna, þótt síst hafi hann van-
rækt kennslu og skólastjórn, eins
og gamlir nemendur bera vitni um.
Samhliða kennslustarfínu var hann
einn afkastamesti vísindamaður
okkar í náttúrufræði og gróðurrann-
sóknum á þessari öld. Á nær hveiju
sumri frá 1930 fram á áttunda ára-
tuginn ferðaðist hann um landið,
ýmist einn eða í góðum félagsskap
annarra náttúruvísindamanna við
gróðurrannsóknir og kortagerð. Þeir
staðir eru fáir á íslandi, hvort heldur
er í mannabyggð eða öræfatign, þar
sem hann hefur ekki skilið eftir sig
spor.
Á veturna vann hann úr rann-
sóknum sínum og heimiidum og birti
í fjölda rita, ýmist í íslenskum fræði-
ritum eða erlendum. Og hann lét
ekki staðar numið við rannsóknir
sínar á hinni íslensku flóru heldur
stundaði einnig samsvarandi rann-
sóknir á Grænlandi og fór rannsókn-
arferð til Jan Mayen 1957.
Ritverk Steindórs Steindórssonar
eru mikil að vöxtum og einatt að-
gengileg og skemmtileg aflestrar.
Höfundareinkenni hans birtast í
skýrri hugsun og einfaldleika í fram-
setningu. Hann spillir lítt ritsmíðum
sínum með þarflausri orðagleði en
heldur hugsuninni tærri. Fyrirferð-
armest eru ritverk hans um grasa-
og náttúrufræði, landfræði og land-
lýsingu, auk ferða- og þjóðhátta-
sagna. Hann hefur einnig reynst
mikilvikur við að búa til útgáfu og
ritstýra öndvegisverkum á borð við
Ferðabók Eggerts Ólafssonar og
Bjarna Pálssonar, Ferðabók Sveins
Pálssonar og Ferðabók Ólafs Ólav-
íusar, fyrir utan landkynningar- og
leiðbeiningarit eins og Landið þitt
og Vegahandbókina.
Mitt í öllum þessum önnum fann
hann tíma aflögu til að ritstýra tíma-
ritinu Heima er bezt í um aldarfjórð-
ung. Það var alþýðlegt tímarit sem
hlaut miklar vinsældir og útbreiðslu
um landið, meðan hann stýrði þar
penna. Trúlega hefur sá sem þetta
skrifar fyrst kynnst rithöfundinum
Steindóri Steindórssyni á síðum
Heima er bezt, í hléum frá heyskapn-
um í Ögri forðum daga. Þegar þetta
er allt tíundað, ásamt bókmennta-
gagniýni, greinum í tímaritum og
blöðum og þýðingum á ritverkum
erlendra fræðimanna, sem gistu ís-
land fyrr á tíð, - skilst mér að Stein-
dór skilji eftir sig á sjöunda hundrað
ritverk. Geri aðrir betur.
Þetta eitt útaf fyrir sig væri hveij-
um vísinda- og fræðimanni fullboð-
legt ævistarf. En því fer fjarri að
þá sé allt talið, sem Steindór hefur
haft fyrir stafni um dagana. Hann
var lífið og sálið í margvíslegum
félagsskap þar sem sjálfboðaliðar
lögðu rækt við góðan málstað eins
og t.d. í Skógræktarfélagi Eyjafjarð-
ar, Ræktunarfélagi Norðurlands,
Sögufélagi Akureyrar, Ferðafélagi
Akureyrar og Norræna félaginu.
Sérstök ástæða er til að minnast
verka hans við að rækta frændsemi
við Vestur-íslendinga t.d. með Vest-
ur-íslenskum æviskrám.
Við jafnaðarmenn, sem erum ekki
allir eins og Össur innvígðir í töfra-
heim náttúruvísindanna, kynntumst
annarri hlið hins mikilvirka eldhuga:
stjórnmálamanninum Steindóri
Steindórssyni frá Hlöðum. Sjálfur
hefur Steindór lýst því í ævisögu
sinni, hvernig kjör sveitunga hans á
uppvaxtarárum beindu huga hans
að hugsjón og úrræðum jafnaðar-
stefnunnar, sem mannúðar- og
mannræktarstefnu. Hafnarstúdent-
inn mun hafa kynnst betur verklagi
og árangri jafnaðarmanna í Dan-
mörku á námsárunum. Alla vega var
hann sannfærður jafnaðarmaður að
lífsskoðun þegar hann sneri heim frá
Kaupmannahöfn og tók til starfa við
Menntaskólann á Akureyri árið
1930.
Þeirri hugsjón hefur Steindór
reynst trúr í gegnum þykkt og þunnt
til hinsta dags. Hann lét fyrst að
sér kveða sem frambjóðandi í bar-
áttusæti við bæjarstjórnarkosning-
arnar á Akureyrir 1946. Hann vann
þá góðan kosningasigur og vakti
athygli annarra jafnaðarmanna um
land allt fyrir vasklega framgöngu.
Steindór var bæjarfulltrúi jafnaðar-
manna á Akureyri 1946-58 og í
bæjarráði lengst af, auk þess sem
hann starfaði lengur eða skemur í
fjölda nefnda á vegum Akureyrar-
bæjar. Náttúrufræðingurinn lét mik-
ið að sér kveða í virkjunarmálum,
bæði í rafveitustjórn og í stjórn Lax-
árvirkjunar. Reyndi þá mjög á stað-
festu hans í illvígum deilum í héraði
við óbilgjarnt landeigendavald.
Steindór var landskjörinn vara-
þingmaður 1946-49 og alþingis-
maður Ísfirðinga á sumarþinginu
1959 þegar kjördæmabreytingunni
var ráðið til lykta, en hún var að-
dragandi viðreisnarstjórnanna
1960-1971. í meira en aldarfjórð-
ung var Steindór virkur í forystu-
sveit Alþýðuflokksins og lét jafnan
að sér kveða svo eftir var tekið í
flokkstjórn og á flokksþingum.
Það sem hér hefur verið tíundað
af störfum kennarans, skólameist-
arans, vísindamannsins, fræði-
mannsins, ritstjórans og stjórnmála-
mannsins Steindórs Steindórssonar
frá Hlöðum nægir til að sýna að
hann hefur á langri og farsælli ævi
verið margra manna maki til verka
- og hefur þó hvergi nærri öllu ver-
ið til skila haldið. Öll þessi störf
vann hann með þeim hætti að fáir
hefðu betur gert. Verk hans munu
lengi halda nafni hans á loft, löngu
eftir að hann er nú allur.
Frá því ég tók við formennsku í
Alþýðuflokknum 1984 hef ég oft átt
leið um Akureyri og aðrar byggðir
í Norðurlandi eystra, ýmist til funda
við félaga okkar þar eða til al-
mennra fundahalda. Oftar en ekki
hefur hinn aldni skóiameistari kvatt
sér hljóðs og skilið eftir í huga mín-
um meitlaða hugsun, sem bar vott
mannviti hans og sívökulum áhuga.
Fyrir þá fundi er ég þakklátur.
Maður sem svo margt hefur iifað
og svo miklu hefur áorkað öðrum
til hagsbóta og ánægju - slíkur
maður er gæfumaður.
Við jafnaðarmenn um land allt
minnumst okkar mikilhæfa baráttu-
félaga að leiðarlokum og sendum
ættingjum hans, vinum og vanda-
mönnum samúðarkveðjur norður
yfír heiðar. Ég kveð hann með orðum
annars víðfrægs Hafnarstúdents,
Skúla fógeta, sem sagði: Ljúft er
hrós fyrir liðna stund, lifð eg í Höfn
með gleði. Hafðu heila þökk fyrir
allt og allt.
Jón Baldvin Hannibalsson.
Nú eru tæp 25 ár liðin síðan Stein-
dór Steindórsson kvaddi sína síðustu
stúdenta í Akureyrarkirkju. Hann
sagði þá m.a. í lokaorðum kveðju
sinnar:
„Nú skiljast leiðir með okkur. Ljós
og vor kallar yður til starfa, um leið
og ég hverf inn í skuggann og feta
síðustu skrefin í áttina að tjaldinu
mikla, sem vér öll hverfum innfyrir
fyrr eða síðar. Ég kveð yður með
þökk fyrir samskiptin og bið yður
allrar blessunar í framtíð yðar og
starfí."
Steindór er nú horfínn innfyrir
tjaldið og með þessum orðum viljum
við þakka honum samskiptin, þau
góðu kynni sem hófust við hann og
fjölskyldu hans meðan við vorum
nemendur í MA og vináttu þeirra
síðan.
Sennilega hefur Steindór ekki
órað fyrir því, þegar hann flutti sína
síðustu skólaslitaræðu, að enn ætti
hann 25 ára göngu að „tjaldinu
mikla“. Sú ganga var honum lengst
af gleðiganga og þjóðin má vera
þakklát fyrir þessi ár, því að eftir
opinber starfslok skiiaði Steindór
fræði- og ritstöi'fum, sem margir
mættu vel við una á heilli æfi.
Þetta er þó auðvitað ekki annað
en búast mátti við af Steindóri. Sá
óbilandi kraftur og áhugi, kjarkur
og þrek, sem maðurinn bar með sér
alla tíð, gleymist aldrei þeim sem
kynntust honum. Á þessa eiginleika
reyndi, þegar Steindór tók við stjórn
MA hálfsjötugur og framundan voru
mikil óróleikaár meðal æskufólks um
allan hinn vestræna heim. íslenskir
skólar fóru ekki varhluta af þeirri
bylgju og það var ekki heiglum hent
að stjórna menntaskólum á þessum
árum. Róttæk sjónarmið voru ríkj-
andi meðal nemenda, pólitískur
áhugi mikill, nemendur gagnrýnir á
allt skipulag og starfshætti og engin
lognmolla yfír skólalífinu.
Steindór trúði á vestrænt lýðræði
og menningargildi og varði þau.
Hann var í eðli sínu fijálslyndur
maður og í ræðum sínum um skóla-
mál og menntastefnu talaði hann
fyrir mannrækt og almennri mennt-
un en varaði við því að menntaskól-
arnir yrðu þröngir sérhæfingarskól-
ar. Hann lagði áherslu á aga og
hófsemi en trúði ekki á ofstjórn eða
refsigleði. Hann setti mönnum fáar
reglur og einfaldar og vildi bera
traust til nemenda, en það gat hvesst
ef menn brugðust því trausti.
Ár okkar í MA voru góð ár og
ekki verður annað af sanngirni sagt
en Steindóri hafi farist skólastjórnin
vel. Hann stóð eins og klettur úr
öldurótinu, skörulegur og stórbrot-
inn í fasi, gat verið úfinn og ekki
alltaf þolinmóður en á hinn bóginn
manna sanngjarnastur og tók mál-