Morgunblaðið - 06.05.1997, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
ÞRIÐJUDAGUR 6. MAÍ1997 43
stað þeirra sem minni máttar voru
eða áttu við erfiðleika að stríða.
Vissulega var hann ekki alira eða
óumdeildur, hvorki meðal nemenda
né kennara, og væri honum enginn
greiði gerður með að reyna að halda
því fram. En flestir munu virða hann
sem afburða sterka persónu, skóla-
mann og fræðimann, sem skilaði
ótrúlega dtjúgu dagsverki.
Við kveðjum Steindór Steindórs-
son með þakklæti og virðingu og
sendum fjölskyldu hans góðar kveðj-
ur.
Pétur Guðmundarson,
Sigurgeir Þorgeirsson.
„Hvað er ianglífi? / Lífsnautnin
fijóva / alefling andans / og athöfn
þörf.“ Þannig kvað Bjarni Thorar-
ensen. Við fáa menn eiga þessi orð
betur en Steindór Steindórsson frá
Hlöðum. Hann naut langlífis í árum.
Miklu frekar þó í athöfnum þörfum,
afrekum andans og þeirri hinni
frjóvu lífsnautn, sem einkenndi ævi
og störf þessa atorkusama, leiftrandi
gáfaða og skemmtilega manns.
Þessum manni var svo margt til lista
lagt. Hæfileikarnir á svo mörgum
sviðum. Vísinda- og fræðimaðurinn
Steindór. Rithöfundurinn Steindór.
Hinn ógleymanlegi kennari og fræð-
ari. Ræðuskörungur svo vel máli
farinn að hann átti fáa sína líka.
Eidheitur baráttu- og hugsjónamað-
ur á sviði stjórnmála. Allar þessar
hliðar bjartar eins og á fægðum
demanti í ljósi sólar. „Sól ég sá“
nefndi Steindór æviminningar sínar.
Geislum þeirrar sólar endurvarpaði
þessi ijölfróði og ieiftrandi persónu-
leiki til okkar hinna frá öllum sínum
ólíku og mörgu hliðum.
Fáir þekktu ísland eins vel og
Steindór Steindórsson. Hann ferð-
aðist gangandi um þvert og endi-
langt Island, um dali og fjöll, með-
fram fljótum og lækjum, um gróið
land og örfoka. Og hann vissi flest,
sem vitað er um þetta land. Ekki
bara um flóru þess heldur um sögu
lands og lýðs og um fólkið, sem í
landinu býr. Af gnótt þekkingar
sinnar miðlaði hann okkur hinum. I
vísindalegri umfjöllun um flóru
landsins. í alþýðlegri umfjöllun sinni
um staði og staðhætti, byggðir og
bú, mannlíf og menningu, sögu og
staðfræði. Þúsundir íslendinga hafa
ferðast um þetta land undir leiðsögn
Steindórs Steindórssonar og bóka
hans. Það er með ólíkindum hvað
hann afkastaði miklu í rituðu máli
og hversu létt honum veittist að
klæða þekkingu sína hvort heldur
er hinum fræðilega búningi við 'hæfi
vísindamanna eða gera hana líflega
og skemmtilega við hæfi alþýðu
manna. Ritverk Steindórs Steindórs-
sonar, bæði frumsamin og þýdd, eru
svo mikil að vöxtum og gæðum að
þau ein eru heillar ævi verk og meira
að segja ríflega það.
Steindór Steindórsson gekk á
skólaárum sínum til liðs við jafnað-
arstefnuna. Þó nam hann ekki jafn-
aðarstefnuna af bókum eða af við-
ræðum við skólafélaga sína, heldur
af vörum vinnandi fólks. Hann segir
sjálfur frá því í ævisögu sinni, að
hann hafi orðið jafnaðarmaður af
því að kynnast kjörum fátæks fólks,
þegar hann vann fyrir sér á meðal
þess til þess að kosta nám sitt. Á
námsárunum í Kaupmannahöfn
komst hann svo í kynni við ýmsa
norræna jafnaðarmenn og af kynn-
um sínum þar af áróðursmönnum
kommúnista gerði hann algerlega
upp hug sinn í þeim deilum, sem þá
stóðu sem hæst milli þeirra og sós-
íal-demókrata. Steindór var mikill
lýðræðissinni og manna andvígastur
hvers kyns uppgerð og yfirdrepsskap
og í átökunum, sem síðar urðu svo
hatrömm á íslandi milli jafnaðar-
manna og kommúnista, skipað hann
sér hviklaust og alfarið í hóp hinna
fyrrnefndu. Lá þar ekki á liði sínu.
Sparaði sig hvergi.
Hina pólitísku eldskírn sína hlaut
Steindór Steindórsson í framboði til
bæjarstjórnar á Akureyri árið 1946,
en þá hvarf Erlingur Friðjónsson,
sem lengi hafði leitt Alþýðuflokkinn
í bænum, úr efsta sæti framboðslist-
ans. Við þvi sæti tók Friðjón Skarp-
héðinsson, síðar dómsmálaráðherra,
en Steindór skipaði annað sætið. Á
árunum þar áður hafði verið mikill
uppgangur hjá kommúnistum í bæn-
um en Alþýðuflokknum hafði ekki
gengið sem skyldi. í kosningunum
1946 urðu gerbreytingar þar á. Al-
þýðuflokkurinn uppskar stórsigur,
fékk tvo bæjarfulltrúa kjörna og
munaði minnstu að þrír yrðu kjörn-
ir. í þessum kosningum nutu sín
fyrst á opinberum vettvangi hinir
frábæru ræðuhæfileikar Steindórs
Steindórssonar, sem áttu eftir að
verða meðal hans aðalsmerkja. Það
var í þessum kosningum, sem fram-
sókn kommúnista á Akureyri var
stöðvuð. í ævisögu sinni segir Stein-
dór svo frá, að morguninn eftir kosn-
ingasigurinn hafi hann komið of
seint til kennslu og hafi það verið í
fyrsta og eina skiptið á ævinni, sem
hann mætti of seint í tíma.
Eftir þessar kosningar átti Stein-
dór sæti í bæjarstjórn Akureyrar í
12 ár samfleytt. A því tímabili var
hann einnig um skeið varaþingmað-
ur Alþýðuflokksins og kom þá einu
sinni inn á þing árið 1947. Þótti víst
ekki mikið til þess koma.
En stjórnmálaferill Steindórs var
þó hvergi nærri allur. Gengið var til
kosninga árið 1959 til þess að stað-
festa stjórnarskrárbreytingar, sem
gerðar höfðu verið til þess að inn-
leiða nýja kjördæmaskipan og auka
jafnvægi atkvæða. Skömmu áður
höfðu þau stórtíðindi gerst, að
Hannibal Valdimarsson, sem ekki
hafði náð endurkjöri sem formaður
Alþýðuflokksins, hafði sem forseti
ASI gengið til liðs við Sameiningar-
flokk alþýðu - Sósíalistaflokkinn,
og stofnað nýtt kosningabandalag,
Alþýðubandalagið, sem hugðist nú
bjóða fram í fyrsta sinn. Á bak við
þá ákvörðun er mikil saga, sem ekki
verður sögð hér.
ísafjarðarkaupstaður hafði þá
lengi ásamt Hafnarfirði verið annað
af tveimur höfuðvígjum Alþýðu-
flokksins á íslandi. Foringi ísafjarð-
arkrata og þingmaður þeirra var
Hannibal Valdimarsson. Nú var
hann orðinn formaður nýs flokks og
Alþýðuflokkurinn á Isafirði í sárum.
Á almennum fundi í Alþýðuhúsinu
á ísafirði, þar sem Hannibal kynnti
brotthvarf sitt úr Alþýðuflokknum
við húsfylli, hafði hann m.a. látið
svo um mælt, að eftir af Alþýðu-
flokknum á ísafirði væru nú aðeins
tveir og hálfur maður. Það var því
dapur, sár og lítið baráttuglaður
hópur, sem saman kom á ísafirði
undir merkjum Alþýðuflokksins til
þess að undirbúa framboð vorið
1959. Enginn þeirra vissi hve stór
hópur hins áður svo öfluga fylgis á
ísafirði myndi halda tryggð við
flokkinn fýrst foringinn var farinn
og hvatti alla gamla vopnabræður
til þess að gera slíkt hið sama. Eng-
inn þeirra forystumanna, sem eftir
stóðu, var tilleiðanlegur til fram-
boðsins. Og tíminn fram til kjördags
styttist óðum.
Steindór Steindórsson frá Hlöðum
hafði þá setið í flokksstjórn Alþýðu-
flokksins frá árinu 1948. Þar hafði
hann getið sér orð sem einstakur
málafylgjumaður og ræðumaður
með afbrigðum. Slíkan frambjóð-
anda þurfti nú á ísafjörð. Að höfðu
samráði við Gylfa Þ. Gíslason beindu
Alþýðuflokksfélögin á ísafirði þeim
eindregnu tilmælum til Steindórs að
hann leysti þennan vanda. Færi í
framboð á ísafirði. Og Steindór sló
til.
Eg var á fimmtánda ári þegar
þessir atburðir gerðust og man vel
þegar Steindór kom í víking á ísa-
fjörð og lét verða eitt af sínum fyrstu
verkum að sækja föður minn heim.
Hvílíkur gustur stóð af þessum
manni! Teinréttur, hávaxinn og
þreklegur, með gleraugu og arnar-
nef. Og það sópaði af honum þegar
hann gekk um göturnar á ísafirði,
sveiflandi um sig með stafnum, sem
hann skildi næstum því aldrei við sig.
Steindór Steindórsson þekkti fáa
þegar hann kom á ísafjörð. Og þrátt
fyrir þekkingu sína, greind og gáfur
- eða ef til viil vegna þess — gerði
hann sér grein fyrir því, að sem
frambjóðandi yrði hann nú að ganga
í smiðju tii annarra. Sest var yfir
hernaðaráætlunina í innsta hring.
Hveija þurfti Steindór að heimsækja
og hvernig átti að ræða málið við
hvern og einn. Og hann fór og gerði
það. Eins og honum einum var lag-
ið. Og hvernig átti að taka á honum
Hannibal? Alls ekki með skömmum,
heldur vel en með sorg og söknuði
- eins og um kæran ættingja, sem
orðið hefði fyrir barðinu á grimmum
örlögum. Og hvernig átti að mæta
honum Jónasi Árnasyni, frambjóð-
anda Hannibals, orðheppnum grín-
ista að sunnan? Halda honum sem
mest við kærustu umræðuefnin,
sléttur Ungveijalands og Lauritz
Norstad, yfírhershöfðingja Atlants-
hafsbandalagsins, sem kjósendur á
ísafirði þekktu ekki einu sinni af
afspurn og kom þeim nákvæmlega
ekki neitt við. Hvert smáatriði skipu-
lagt. En það var samt ekki skipulag-
ið, sem vann kosningarnar, heldur
Steindór sjálfur. Kannski gerir fjar-
lægðin fjöllin blá en ég minnist þess
ekki að hafa orðið vitni að svo
kynngimögnuðum málflutningi eins
og hjá Steindóri þegar hann hóf upp
raust sína á framboðsfundi á sviði
Alþýðuhússins. Þetta var orðsins list
- list þess manns, sem hefur orðið
fullkomlega á valdi sínu og leikur á
litbrigði mælskunnar eins og hörpu-
leikari á strengi hörpu sinnar. „Þetta
er eins og að endurlifa hann Vil-
mund,“ sagði eldra fólkið. Og ísa-
fjarðarkratar fengu aftur blik í augu.
í þessum kosningum vann Stein-
dór Steindórsson kraftaverk. Þeir
tveir og hálfi Alþýðuflokksmaður,
sem Hannibal sagði að stæðu eftir
af sínum gamla flokki á ísafirði,
reyndust þegar upp var staðið vera
hundrað sinnum fleiri. Og dtjúgt
betur. Steindór fór á þing. Frambjóð-
andi Alþýðubandaiagsins fór líka
suður - en heim. Og kosningastjóri
hans, ungur og djarfhuga stjórn-
málamaður, sem síðar átti eftir að
verða formaður Alþýðuflokksins,
hreifst svo af Steindóri, að eftirleið-
is varð Steindór frá Hlöðum í vitund
hans í hópi þeirra manna, sem hann
bar mesta virðingu fyrir og væntum-
þykju til.
Nú að leiðarlokum vil ég fyrir
hönd Alþýðuflokksins á Isafirði
þakka Steindóri það kraftaverk, sem
hann vann fyrir okkur vorið 1959.
Hann kom, þegar okkur lá allra
mest á. Hann reisti við rústirnar svo
hægt var að byggja á ný. Hafðu
fyrir heila þökk.
Leiðir okkar lágu síðar saman,
fyrst á öðrum vettvangi, síðan aftur
hjá Alþýðuflokknum. Steindór var
einn af kennurum mínum í Mennta-
skólanum á Akureyri. Þau ár var
hann yfirkennari við skólann en tók
ekki við skólastjórninni fyrr en
nokkrum árum eftir að ég útskrif-
aðist. Sem kennari var Steindór ekki
harður húsbóndi. Hann hafði góðan
aga í tímum, en barði engan til bók-
ar. Þeir lærðu hjá honum, sem vildu
læra. Kennslustundir hans voru með
fyrirlestrarsniði en engir yfirheyrslu-
tímar. Með meitluðum setningum, á
hreinu og tæru móðurmáli, flutti
hann fræði sín - oft standandi uppi
við töfluna, teinréttur og tíguiegur
eins og jafnan, iðulega með iygnd
aftur augun. Kröfur sínar á hendur
nemendum í námsefninu gerði hann
svo á prófum. Þeir, sem vildu læra,
stóðu sig. Aliir gátu lært hjá Stein-
dóri. Hann gaf nemendunum sjálfum
valið.
Steindór fylgdi okkur svo á skóla-
ferðalaginu. Hann átti hægt með að
umgangast ungt fólk. Fræddi þá,
sem vildu fræðast, og var skilnings-
ríkur og umburðarlyndur. Það kom
svo síðar í hans hlut að taka við
skólameistaraembætti í Menntaskól-
anum á Akureyri á einhverju erfið-
asta tímabili í sögu íslenskra fram-
haldsskóla; þegar svokölluð ’68 kyn-
slóð kom fram á sjónarsviðið til þess
að frelsa heiminn - þ.e.a.s. allt,
nema sitt nánasta umhverfi. í henn-
ar nánasta umhverfi var hins vegar
hvorki frelsi né friður. Þau ár hljóta
oft að hafa verið mínum gamla og
góða kennara erfið. „Skólinn drap
Þórarin," sagði Steindór einu sinni
við mig um fyrirrennara sinn á
skólameistarastóli, Þórarin Björns-
son, þann tilfinninganæma mann,
sem andaðist langt um aldur fram.
Uppreisnarkynslóðinni í Mennta-
skólanum á Akureyri tókst ekki að
bijóta hinn sterka mann, Steindór,
en án efa hefur sá gildi stofn ein-
hvern tíma svignað, þó ég viti það
ekki.
Steindór Steindórsson sat í flokks-
stjórn Alþýðuflokksins allt til ársins
1972. Þar lágu leiðir okkar oft sam-
an. Einnig sat hann mörg flokksþing
eftir að hann hafði að mestu dregið
sig í hlé frá stjórnmálaumsvifum.
Heiðursfélagi í Alþýðuflokknum var
hann kjörinn árið 1976, ef ég man
rétt, og var vel að þeim heiðri kom-
inn.
Steindór Steindórsson hvarf af
sjónarsviðinu eins og Bretar segja
um gamla hermenn, að þeir deyi
ekki heldur líði á braut. Aldurinn
færðist yfir hann smátt og smátt
og smátt og smátt eins og liðu burtu
með aldrinum sú atorka og þeir fjöl-
breyttu hæfileikar, sem þessi maður
bjó yfir. Ótrúlega lengi gat hann
samt sinnt ritstörfum en svo fór sjón-
depran að þjá hann og loks fór svo,
að hann gat ekki lesið. Andlegu at-
gervi sínu hélt hann lengst en loks
fór svo, að minnið brast líka. Og nú
er hann Steindór allur. Að fullu og
öllu horfinn á braut til þeirrar sólar,
sem hann sá. Lífinu lokið, langt og
mikið ævistarf að baki.
Ég kynntist honum Steindóri þeg-
ar hann stóð í blóma lífsins. Átti við
hann samskipti alit fram á síðustu
æviár hans. Mér þótti vænt um þenn-
an gamla mann. Svo var um marga
fleiri.
í nafni Alþýðuflokksins - Jafn-
aðarmannaflokks íslands þakka ég
þessum heiðursfélaga flokksins störf
hans í þágu flokksins og jafnaðar-
stefnunnar. Ég votta syni hans,
Gunnari, barnabörnum og fjölskyld-
um þeirra einlæga samúð. Steindór
Steindórsson var heiðursmaður. Nú
fer hann í friði og fær góða heim-
komu.
Sighvatur Björgvinsson,
formaður Alþýðuflokksins -
Jafnaðarmannaflokks Islands.
Steindór Steindórsson frá Hlöð-
um, fyrrum skólameistari Mennta-
skólans á Akureyri, er látinn á Ak-
ureyri, hálftíræður að aidri. Með
honum er genginn einn af mikilhæf-
ustu mönnum samtíðar okkar.
Steindór Jónas Steindórsson
fæddist að Möðruvöllum í Hörgárdal
12. ágúst 1902 en ólst upp á Hlöð-
um, hinum megin Hörgár, og kenndi
sig lengst af við þann bæ. Móðir
hans var Kristín Jónsdóttir af eyf-
irskum ættum, mikilhæf kona og
lengi matráðskona við Möðruvalla-
skólann í tíð Jóns A. Hjaltalíns
skólameistara. Faðir Steindórs var
Jónas Steindór Jónasson frá Þrast-
arhóli af skagfirskum ættum, síðast
verslunarmaður á Akureyri, en hann
lést nokkrum mánuðum áður en
Steindór fæddist.
Steindór Steindórsson braust til
mennta af miklum dugnaði en litlum
efnum, sonur einstæðrar móður þótt
hann ætti góða að. Eftir nám í
einkaskóla innritaðist hann í annan
bekk Gagnfræðaskólans á Akur-
eyri, nú Menntaskólinn á Akureyri,
haustið 1920 eftir inntökupróf þá
um vorið. Árið 1922 lauk hann
gagnfræðaprófi með miklum ágæt-
um og settist þá í Menntaskólann í
Reykjavík. Þaðan lauk hann stúd-
entsprófi utanskóla vorið 1925 og
sigldi um haustið til Kaupmanna-
hafnar og nam náttúrufræði. Tók
hann fyrri hluta magistersprófs i
grasafræði við Kaupmannahafnar-
háskóla 1930 en hafði þá veikst af
berklum og lauk ekki lokaprófi í
grein sinni en réðst kennari að
Menntaskólanum á Akureyri haust-
ið 1930. Starfaði Steindór við skól-
ann 42 ár, síðustu sex árin sem
skólameistari.
Steindór Steindórsson frá Hlöð-
um var engum manni líkur. Hann
var hamhleypa til verka og má segja
að eftir hann liggi þijú æviverk. í
fyrsta lagi vann hann verk sem
grasafræðingur sem hver vísinda-
maður væri sæmdur og skipa rann-
sóknir hans og vísindarit honum í
fremstu röð íslenskra náttúrufræð-
inga. Þá vann hann mikið verk sem
þýðandi, rithöfundur og ritstjóri og
liggja eftir hann um eitt hundrað
bækur og rit, þýdd og frumsamin.
Síðast en ekki síst var Steindór
Steindórsson svipmikill kennari og
skólameistari meira en fjóra áratugi
auk þess sem hann tók virkan þátt
í þjóðmálum og stjórnmálum um
langt skeið, sat í bæjarstjórn Akur-
eyrar 12 ár og á Alþingi íslendinga
um hríð.
Steindór var fylginn sér, harð-
drægur og jafnvel óvæginn en
trygglyndur, góðviljaður og vinfast-
ur og undir hijúfu yfírborði sló heitt
hjarta. Hann var bæði margfróður
og svo minnungur að af bar og hef
ég engum manni kynnst minnugri
honum. Steindór var hrífandi ræðu-
maður og skrifaði afbragðs stíl og
er hann sennilega einn síðasti full-
trúi fjölfræðinga sem spruttu upp
úr evrópskri fræðahyggju 19. aldar
pg lengi settu svip sinn á þjóðlíf
íslendinga.
Haustið 1966 var Steindór settur
skólameistari Menntaskólans á Ak-
ureyri í veikindaforföllum Þórarins
skólameistara Björnssonar og þegar
Þórarinn lést 1968 var Steindór
skipaður skólameistari og gegndi
því starfi tii 1972. Þessi ár voru
erfið skólahaldi víða í Evrópu og
skall flóðbylgja frelsisbaráttu ungs
fólks harkalega á Menntaskólanum
á Akureyri. Eimdi raunar lengi eftir
af því flóði. Þessi ár voru Steindóri
erfið. Ofan á veikindi konu hans,
Kristbjargar Dúadóttur, bættist
barátta nokkurra nemenda skólans
sem vildu auka frelsi sitt með því
að ganga á rétt annarra og kunni
Steindór ekki ávallt ráð við þessu,
sem varia var von. Nú, þegar litið
er um öxl, aldarfjórðungi eftir þessa
atburði, sýnist mér hlutur Steindórs
góður og þrátt fyrir átök bera nem-
endur hans hlýjan hug til karlmenn-
isins.
Að leiðarlokum vil ég þakka
Steindóri Steindórssyni frá Hlöðum
góð viðkynni. Mér er að því mikill
fengur að hafa kynnst honum sem
kennara, vísindamanni og sem vini
og spor hans sem skólameistari
Menntaskólans á Akureyri mást
ekki burt. Hann setti svip á um-
hverfi sitt og vann skólanum vel.
Blessuð sé minning Steindórs
Steindórssonar frá Hlöðum.
Tryggvi Gíslason.
• Fleiri minningargreinar um
Steindór Steindórsson bíða birt-
ingar ogmunu birtast í blaðinu
næstu daga.
Krossar d íeiði
Ryðfrítt stáC - varaníegt efrti
Krossamir erufiamíeiddir
úr fmthúðudu, ryðfríu stáfi.
Minnisvarði sem endist
um ókomna ttð.
Sdífeross (tóknar cifíft ííf)
Hœð 100 smfrdjörðu.
Hefðóundinn kross m/munstruðum
endúm. Hceð 100 smfrájörðu.
Hringiö í síma 431-1075 og fáiö litabækling.
BLIKKVERK
Dalbraut 2, 300 Akranesi.
11 Sími 431 -1075, fax 431 -3076