Morgunblaðið - 13.08.1997, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 13. ÁGÚST 1997 25
AÐSENDAR GREINAR
Öryggi og
óöryggi við
Eystrasalt
EYSTRASALTSRÍK-
IN þrjú, Eistland,
Lettland og Litháen,
voru ekki í hópi þeirra
ríkja sem var boðin
aðild að Atlantshafs-
bandalaginu á leið-
togafundi þess í
Madríd í síðustu viku.
Ekki vantar að vald-
hafar í þeim þrá fátt
jafnheitt og að ganga
í bandalagið en innan
þess hafa menn hins
vegar séð mikla
meinbugi á að verða
við þeim óskum, að
minnsta kosti á næst-
unni.
í ljósi þessarar stöðu vakna
ýmsar spurningar sem fróðlegt
gæti verið að finna svör við: Hvers
vegna vilja Eystrasaltsríkin ganga
í NATO? Hvers vegna eru vestræn-
ir ráðamenn tregir til að verða við
því? Er hægt að tryggja öryggi
Eystrasaltsríkjanna á einhvern
annan hátt en með aðild að NATO?
Hvaða afstöðu ættu íslenskir ráða-
menn að taka?
Hvers vegna vilja
Baltar ganga í NATO?
Allt síðan Eystrasaltsþjóðirnar
endurheimtu sjálfstæði sitt árið
1991, eftir sovéska kúgun í hálfa
öld, hafa formælendur þeirra full-
yrt að ógnin í austri verði alltaf
fyrir hendi og það má til sanns
vegar færa. Þjóðirnar þijár hafa
einu sinni áður unnið sjálfstæði á
þessari öld, árið 1918. Bæði þá og
1991 réð mestu að valdhafar í
Kreml voru svo veikburða að þeir
megnuðu ekki að streitast á móti.
Sagan hefur hins vegar einu sinni
sýnt hvað gerðist þegar þeir efld-
ust og þegar utanríkisráðherra
Rússlands varaði vestræn ríki við
því fyrr í sumar að bjóða Eystra-
saltslöndunum aðild að NATO
bætti hann við að þótt svo færi
myndu Kremlveijar ekki bregðast
við eins og árið 1968 þegar herir
Varsjárbandalagsins gerðu innrás
í Tékkóslóvakíu og bundu enda á
umbætur þar. Hafi ætlunin verið
að hughreysta Balta með þessum
ummælum er víst að það mistókst
enda sýna þau helst hvaða hug
valdhafar í Moskvu bera til Eystra-
saltsþjóðanna. Þeim finnst þau vera
á rússnesku áhrifasvæði.
Ráðamenn Eystrasaltslandanna
segja þess vegna að vestrænum
þjóðum beri skylda til að tryggja
framtíð þessara þriggja litlu lýð-
ræðisríkja. Þau eigi betra skilið en
vera skilin eftir á einskis manns
landi milli austurs og vesturs. Að
vísu virðist almenningur ekki jafn-
viss í sinni sök og samkvæmt skoð-
anakönnunum vill aðeins tæpur
þriðjungur ríkisborgara í Eystra-
saltslöndunum eindregið að þau
gangi í NATO; flestir eru óvissir
en um eða innan við tíu af hundr-
aði eru því andvígir.
Vart er hægt að líta
fram hjá því, segja þau
Erla Ragnarsdóttir og
Guðni Th. Jóhannes-
son, að öryggi Eystra-
saltsríkjanna verður
ekki tryggt með hernað-
arlegnm leiðum.
Hvers vegna hika
vestrænir valdhafar?
Samkvæmt sáttmála NATO
jafngildir árás á eitt ríki bandalags-
ins árás á þau öll. Gengju Eystra-
saltslöndin í NATO væru önnur
ríki þess því að skuldbinda sig til
að tryggja sjálfstæði þeirra með
öllum tiltækum ráðum. Valdamestu
ríki bandalagsins, fyrst og fremst
Bandaríkin, virðast ekki reiðubúin
til þess, að minnsta kosti ekki fyrr
en .búið er að leysa ýmis vandamál
við Eystrasalt. Löndin þijú geta
þannig ekki vænst þess að verða
boðin aðild að NATO fyrr en sátt
hefur náðst um framtíð og réttindi
Rússa í þeim og fullnaðarsam-
komulag um landamæri hefur verið
gert við valdhafa í Moskvu. Á hvort
tveggja skortir en hér standa Lithá-
ar að vísu betur að vígi en Eistar
og Lettar og hafa leynt og ljóst
bent á það, í þeirri veiku von að
vera boðin innganga á undan hin-
um.
Og auðvitað er Rússum í lófa
lagið að koma í veg fyrir að samn-
ingar takist við Eista og Letta, í
þeirri vissu að á meðan verði þess-
um þjóðum ekki boðin aðild að
NATO. Neitunarvald rússneskra
stjórnvalda er því vissulega fyrir
hendi þótt vestrænir ráðamenn full-
yrði að þau ráði engu í þessum
málum. Er enda vit í því að snið-
ganga Rússa? Það er alls ekki víst
að öryggi Eystrasaltsríkjanna auk-
ist við tryggingar að vestan ef þær
verða um leið til þess að vekja reiði
og tortryggni í austri. Þá yrði lík-
lega kalt stríð við Eystrasalt, að
minnsta kosti, og aðrir valkostir
hljóta að vera eftirsóknarverðari.
Eru aðrar
leiðir færar?
í raun er vart hægt að líta fram-
hjá því að öryggi Eystrasaltsríkj-
anna verður ekki tryggt með hern-
aðarlegum leiðum, eins og sakir
standa. Vandi þeirra í öryggis- og
vamarmálum felst einmitt í þessu,
öðru fremur. Framtíð ríkjanna
þriggja ræðst ekki af ákvörðunum
í Washington eða Brussel heldur
skiptir afstaða Kremlveija alltaf
meira máli. Innganga í NATO
myndi ekki breyta því.
Á hinn bóginn geta vestræn ríki
aukið öryggi Eystrasaltsríkjanna á
marga aðra vegu en með boði um
aðild að NATO. Baltneskir ráða-
menn hafa löngum viljað efla sam-
skipti við önnur Evrópuríki á öllum
sviðum. Aðild að Norðurlandaráði
og Evrópusambandinu myndi til
dæmis koma Eystrasaltsríkjunum
vel, efla viðskipti og önnur tengsl
og gera að verkum að valdhafar í
Kreml freistuðust síður til að þrýsta
á eða hafa í hótunum við stjórn-
völd þar.
Auk þess er einkar mikilvægt
að Rússar einangrist ekki, eða rétt-
ara sagt að þeir haldi ekki að ver-
ið sé að einangra þá frá öðrum
Evrópuríkjum. Oryggi Eystrasalts-
landanna er þannig nátengt örygg-
istilfinningu rússneskra valdhafa,
hvort sém mönnum líkar betur eða
verr.
Afstaða íslenskra
ráðamanna
íslensk stjórnvöld vilja að
Eystrasaltslöndin verði í hópi þeirra
ríkja sem fái næst aðild að NATO
og innan bandalagsins virðist vera
sátt um að þau komist að í næstu
lotu, þegar og ef af henni verður.
Hins vegar á eftir að koma í ljós
hvort menn treysta sér til þess að
standa við þau orð þegar á reynir
pg það gæti hæglega farið svo að
íslendingar yrðu í minnihluta innan
NATO ef þeir reyndu að halda
stefnu sinni til streitu.
íslendingar hafa áður staðið ein-
ir á alþjóðavettvangi, eða þvi sem
næst, vegna stuðnings við Eystra-
saltsþjóðirnar. Það gerðist þegar
þær voru að endurheimta sjálfstæði
sitt, árin 1990-91. En þótt svo
væri lögðu ráðamenn í Reykjavík
þá áherslu á að atbeini þeirra væri
til einskis ef öðrum á Vesturlöndum
þætti hann bera vott um ábyrgðar-
leysi og vanþekkingu á alþjóðamál-
um, enda urðu íslensk stjórnvöld
lengstum ekki að fullu við óskum
Eystrasaltsþjóðanna. Þau gáfu í
skyn að það væri bjarnargreiði og
svipuðu máli gæti gegnt um óskir
um aðild að NATO. Að minnsta
kosti má ekki verða við þeim nema
gaumur sé um leið gefínn að af-
stöðu Rússa og tryggt að þeir telji
ekki að sér þrengt.
Höfundar eru sagnfræðingar.
Hollenska veikin
og hin íslenska
TALSMENN iðnrek-
enda og Þorvaldur
Gylfason hagfræðipró-
fessor halda því fram,
að íslendingum stafi
hætta af arðsemi ís-
lensks sjávarútvegs.
Segja þeir þá sögu, að
í Hollandi hafi fundist
jarðgas á sjötta áratug.
Við þetta hafi gjaldey-
ristekjur landsins auk-
ist og gengi hollenska
gyllinisins hækkað.
Aðrir útflutningsat-
vinnuvegir hafi þá kom-
ist í kröggur og orðið
að fækka fólki, en
framleiðsla á jarðgasi
krefjist á hinn bóginn ekki mikils
vinnuafls. Afleiðingin hafi orðið
atvinnuleysi og aðrir erfiðleikar.
Þetta kalla þeir Þorvaldur „hol-
lensku veikina" og segja, að íslend-
ingar geti smitast af henni, því að
hið sama gildi um fiskveiðar á ís-
landsmiðum og framleiðslu á jarð-
gasi í Hollandi. Þess vegna verði
að setja hér á auðlindaskatt eða
veiðigjald.
Gerum ráð fyrir því,. rökræðunn-
ar vegna, að hið nýfundna jarðgas
hafi valdið verulegri truflun á hol-
lensku atvinnulífi, þótt þeir Hol-
lendingar, sem ég þekki, kannist
ekki við það. En slík truflun hlýtur
að vera tímabundin. Útflutnings-
fyrirtæki geta til dæmis lækkað
laun (en það þarf ekki að fela í sér
skert kjör, ef gengi gyllinisins
hækkaði). Setjum þó svo, að út-
flutningsfyrirtækin geti þetta ekki
og þurfi að fækka fólki. Aðrar at-
vinnugreinar hafa þá notið góðs
af auknum kaupmætti (gengis-
hækkun gyllinisins), sem kemur
fram í aukinni eftirspurn eftir
framleiðslu þeirra, og þar verða til
ný atvinnutækifæri, þótt sum
þeirra komi ekki alveg strax í ljós.
Aðalatriðið er, að í heild er hol-
lenskt atvinnulíf vitaskuld betur
komið með jarðgasinu en án þess.
Þótt gengishækkun geti valdið út-
flutningsfyrirtækjum tímabundn-
um erfiðleikum, er hún kærkomin
kjarabót fyrir alla alþýðu.
Við sjáum best, hversu gölluð
greining þeirra Þorvaldar er, ef við
hugsum okkur, að skyndilega selji
íslensk hugbúnaðarfyrirtæki
kynstrin öll af forritum til útlanda.
Gjaldeyristekjur íslendinga aukist
til muna og gengi krónunnar
hækki. Hugbúnaðarfyrirtækin
þurfi á hinn bóginn ekki fleira
starfsfólk. Þótt þetta hefði áreiðan-
lega tímabundna erfiðleika í för
með sér fyrir aðrar útflutnings-
greinar, væri atvinnulífið í heild
auðvitað betur komið við þetta.
Þetta væri fagnaðarefni. Tækju
Akureyringar þá Þorvald trúan-
lega, ættu þeir ekki heldur að sækj-
ast eftir nýju álveri til bæjarins.
Það myndi ekki þurfa marga starfs-
menn, en hækka heildartekjur á
Akureyri og valda með því ýmsum
fyrirtækjum í bænum búsifjum.
Mistök þeirra Þorvaldar eru að
horfa aðeins á kostnaðarhlið gömlu
fyrirtækjanna, en ekki
á tekjuhlið þeirra og
hinna nýju fyrirtækja,
sem spretta upp við
vöxt atvinnulífsins.
Þetta er sama villa og
sumir talsmenn land-
búnaðarins gerðu árin
1910-1930, eins og
lesa má um í Iðnbylt-
ingu hugarfarsins eftir
Ólaf Asgeirsson og
fyrsta bindi ævisögu
Jónasar Jónssonar frá
Hriflu eftir Guðjón
Friðriksson. Talsmenn
landbúnaðarins og
Jónas frá Hriflu héldu
því þá fram, að sjávar-
útvegurinn þrengdi að landbúnað-
inum. Fólkið flykktist í bæina í von
um betri kjör, en sjávaraflinn væri
svipull og ekki á hann að treysta.
Þótt gengishækkun geti
valdið útflutningsfyrir-
tækjum tímabundnum
erfiðleikum, segir
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson, í fimmtu
grein sinni, er hún kær-
komin kjarabót fyrir
alla alþýðu.
Til þéss að koma á ný á jafnvægi
því, sem raskast hefði við skyndi-
Íegan vöxt sjávarútvegsins, yrði að
færa fé frá honum til landbúnaðar-
ins. Ef við setjum iðnað í stað land-
búnaðar, þá sjáum við, að hug-
myndir þeirra Þorvaldar eru hinar
sömu og Jónasar frá Hriflu forðum.
Og við ættum að hafa minni
áhyggjur af „hollensku veikinni"
en hinni íslensku, sem er öfund í
annarra garð.
Höfundur er prófessor í sijóm-
málafræði í félagsvísindadeild
Háskóla Islands.
Laugavcgi 4. sími 551 4473
Hannes Hólm-
steinn Gissurarson
BILATORG FUNAHOFÐA 1 S. 587-7777
A-h;:;^xrn vantar allar gerðir bila a skra - visa og euro raðgreiðslur
Efe
Toyota Carina E STW 2000 GL Subaru Legacy Outback árg. ’97, Subaru Legacy árg. ’97, blásans., nýr bíll Toyota Carina 2000 GLi árg. ’97, Jeep Grand Cherokee Ltd. Orvis Subaru Impreza 2000 GL árg. 1996,
dísel Turbo árg. ’96, hvítur, 5 gíra, óekinn, hvítur, rafm. í rúðum, sam- frá umboðinu, óekinn, sjálfek, rafm. í rúðum, silfurgrár, sjálfek., álfelgur, geislasp., ek. árg. ’95, grænsans., geislasp., V-8. Einn rauður, 5 dyra, samlæsing, rafm í
rafin. í rúðum, samlæsing, álfelgur, laísing, álflegur, ABS, crus control, samlæsing, upph., álfelgur, skíðabogar, 17 þús. km.Verð 1.820.000. Skipti. með öllum aukahlutum, ek. 14 þús. km. ráðum, álfelgur, ekinn 20.000 km.
spoiler. Verð 1.690.000. Skipti. airbag. Verð 2.390.000. Skipti. vindskeið, geislasp. Verð 2.350.000. Skipti. Verð 3.800.000. Verð ^870-000- skiPti