Morgunblaðið - 27.11.1997, Blaðsíða 49

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1997 49
AÐSEIMDAR GREINAR
Búmannsklukka, lifsklukk-
ur og siglfirskur sumartími
LANGT fram á 19.
öld voru úr og klukkur
óvíða til sveita á ís-
landi. Frá þessu grein-
ir Jónas Jónasson frá
Hrafnagili í íslenskum
þjóðháttum:
„Dagtímana taldi
fólkið af einhverri
vanatilfinningu, þegar
ekki sá til sólar eða
stjama; má ráða þá af
mörgu: Þegar fólk fór
að svengjast milli
máltíða, hvað mikið
hafði verið slegið, rak-
að eða bundið, hvað
margir hestar barðir á
túninu, hvað hátt var orðið á snæld-
unni hjá stúlkunum, hvað langt var
komið á sokkinn eða peysuna að
pijóna o.m.fl.“
Víða var tíminn miðaður við
þarfir búsins. Algengt var að
klukkan væri höfð á undan sólar-
gangi um bjargræðistímann. Þá var
talað um „búmannsklukku“ sem
var að vissu leyti fyrirrennari sum-
artímans.
Nú er öldin önnur. Nær allir
ganga með úr, og tími landsmanna
er samræmdur með lagaboði.
Heimstími er skilgreindur sem
meðaltími í Greenwich, þar sem
hádegi er miðað við það hvenær
sól er að meðaltali í hásuðri yfir
frægri stjömurannsóknastöð í
þessu úthverfi Lundúnaborgar.
Eðlilegt er að setja ísland í tíma-
belti einni stund á eftir heimstíma,
enda var sá háttur á hafður allt
til ársins 1968. Rétt hádegi, tíminn
þegar sól er að meðaltali hæst á
lofti, er samkvæmt þessu austar-
lega á landinu, nálægt Þórshöfn
eða Höfn í Homafirði. Að sið
margra þjóða annarra breyttu ís-
lendingar klukkunni á sumrin,
flýttu henni um eina klukkustund.
Þessi sumartími var tekinn upp
hérlendis á lokaárum fyrri heims-
styijaldar, 1917 og 1918, og svo
aftur um og eftir hina síðari, 1939-
1967.
Árið 1968 var þessi árstíða-
bundna breyting tímans lögð af og
bundið í lög að hér skyldi gilda
sumartími allt árið. Hér var tvennu
breytt: Sami tími er látinn gilda
allt árið og þessi tími er heims-
tími, einni stund á undan eðlilegum
staðartíma.
Röksemdin fyrir fyrri breyting-
unni var að margs konar óhagræði
og kostnaður hlytist af því að
hringla með klukkuna. Helstu rök
sem lágu að sumartíma í Evrópu,
orkusparnaður á tímum styijalda
og eldsneytiskreppu, áttu ekki við
hér. Að baki hinni breytingunni
vógu þungt sömu rök og nú eru
færð fyrir því að flýta klukkunni
enn frekar á sumrin - óskir manna
um að njóta birtu lengra fram á
kvöldin. Auk þess var bent á að
ýmsar alþjóðlegar töflur þar sem
tími kemur við sögu eru reiknaðar
í heimstíma og þarf að umreikna
þær fyrir önnur tímabelti. Þar sem
Örnólfur
Thorlacius
TIIJJOÐ
ísland er nærri núll-
baugnum er gengur
yfir Greenwich - hálfri
til tveimur stundum á
undan í tíma, eftir því
hvort miðað er við
austustu eða vestustu
odda - er hægt að
komast hjá öllum slík-
um reikningi með því
að stilla klukkuna á
íslandi á heimstíma.
í lifandi verum eru
stillikerfi sem laga
starfsemi líkamans að
tímum dags. Má
greina mun á ýmissi
virkni á degi og nóttu.
Franskur stjamfræðingur, de Mair-
an, mun fyrstur hafa vakið athygli
á innri stýringu á þessum dægur-
sveiflum, en hann benti á það árið
1729 að laufblöð sunnublóms (Heli-
otropium) breiðast út að morgni
og leggjast saman á kvöldin, jafn-
vel þótt plantan sé höfð í algeru
myrkri. Síðar komu í ljós samsvar-
andi stýrikerfi, lifsklukkur, í dýr-
um. í líkama manns er vitað um
margar slíkar klukkur sem stjórna
til dæmis dægursveiflu á líkams-
hita, losun ýmissa hormóna og
sveiflum á öðmm þáttum efna-
skipta - og svo vitanlega vöku og
svefni. Klukkurnar em samt frem-
ur ógangvissar og auk þess illa
samhæfðar. Líkaminn stillir þær
því í sífellu með boðum frá um-
hverfinu, og fer þar mest fyrir
sveiflum í birtu. Nokkrar lífsklukk-
ur taka þó fremur mið af þáttum
í hegðun manna, svo sem fótaferð-
ar- og háttatíma. Vemleg tmflun
á gangi og samhæfingu þessara
lífsklukkna hefur í för með sér
óþægindi og tmflanir á líkams-
störfum. Þessa verður til dæmis
Vilji menn endilega taka
upp sumartíma, mælir
Örnóifur Tholacius
með hinum gamla sum-
artíma, þannig að eðli-
legt íslenskt tímabelti
ráði klukkunni.
vart í vaktavinnu og flugferðum
milli tímabelta.
Ef staðartími er íjarri sólartíma
ber lífsklukkunum illa saman. Þess
vegna hníga líffræðileg og læknis-
fræðileg rök að því að klukkan sé
ekki höfð íjarri sólargangi á hveij-
um stað.
Nú liggur fyrir Alþingi - og
ekki í fyrsta sinn fmmvarp til laga
um það að aftur skuli taka upp
sumartíma, en ekki hinn gamla
sumartíma heldur skuli klukkunni
flýtt um klukkutíma á sumrin svo
sól verði þá í hásuðri í Reykjavík
um klukkan hálfþijú síðdegis.
Þegar fyrst var flutt á Alþingi
fmmvarp um það að enn skyldi
færa klukkuna á íslandi fjær gangi
sólar vom þau rök helst færð fyrir
hugmyndinni að með því nálguð-
umst við tímann í Vestur-Evrópu.
Nú virðast flutningsmenn hafa átt-
að sig á því hve léttvæg þessi rök
em og leggja í þess stað áherslu
á sérþarfir ýmissa hópa lands-
manna fyrir langt síðdegi í björtu
að loknum vinnudegi. Em þar
meðal annars dregnir fram útig-
rillarar og golfarar.
Með fullri virðingu fyrir þessum
ágætu mönnum, og flytjendum
fmmvarpsins, virðist mér glapræði
að raska lífsklukkum okkar með
því að færa klukkuna hér íjær eðli-
legum staðartíma en þegar er, enda
yrði Reykjavík þá eina höfuðborg
í heimi þar sem munaði hálfum
þriðja tíma á sólargangi og klukku.
Á móti þessu koma hagsmunir
annarra sem frekar þyrftu að
lengja morguninn. Þar má til dæm-
is benda á skólabörn. í einsetnum
skóla þurfa þau nær öll - frá sex
ára aldri - að vera sest á skóla-
bekk um áttaleytið, sem í höfuð-
borginni þýðir nú þegar klukkan
hálfsjö að sólartíma en yrði vor og
haust kl. hálfsex ef fmmvarpið
yrði að lögum.
Vilji menn endilega taka upp
sumartíma ætti það að vera hinn
gamli sumartími, þannig að eðlilegt
íslenskt tímabelti réði klukkunni á
vetrum. En þar sem það leysi^*
hvorki vanda kylfinga, útigrillara
né þeirra er þurfa að halda uppi
sambandi við skriffinna í Evrópu
legg ég til að núverandi gangur
klukkunnar á íslandi verði látinn
haldast. í þessu efni er stöðugleik-
inn bestur. Stofnanir og fyrirtæki
munu laga sig að þörfum starfs-
manna og viðskiptavina, til dæmis
með breyttum afgreiðslutíma á
sumrin, eins og þegar ber talsvert
á.
Samt langar mig að biðja lög-
gjafann að láta Siglfirðinga í friði**
ef þeir gera alvöm úr því að taka
upp eigin sumartíma eins og einn
ráðamaður þeirra boðaði nýverið í
sjónvarpsþætti. Ég sé fyrir mér
ljósaskilti í miðjum Strákagöngum:
„Hér tekur við siglfirskur sumar-
tími.“
Höfundur er líffræðingur
ogfv. rektor.
PAOLA
SVART/HNOTA
PAOLA
HNOTA
Frábærir stólarfrá Rossem
húsgögn
Áklæði eftir vali
Stgr.verð 37.810 kr.
Armúla 44
sími 553 2035

Skelltu þér í klikkaðan körfubolta í erfiðustu
deild heims NBA deildinni. Ertu maður til
að taka þátt í baráttu Bulls um meistara-
titilinn eða sættírðu þig við minna.
Stemmningin í leiknum er frábær
og væri ekki betri þótt þú
værir á staðnum.
Jlijáðmyndaotafa
Qunnwið Jngimwiððonax
Suðurveri, sími 553 4852
Vefsmiðurinn
Tumtölva
TX móðurborð m/512kb skyndiminni
200 MMX örgjörvi
32 MB EDO innra minni
3,2 GB harður diskur
15 tommu skjár
ATI Mach 2mb skjákort
24 hraða geisladrif
Soundblaster 16 hljóðkort
33.6 bás raddmótald m/faxi og símsvara
2 mánaða netáskrift hjá margmiðlun
Genius handskanni 9600 pát
240 watta hátalarar
Windows 95 lyklaborð og mús
Windows '95 stýrikerfi m/bók
James Bond kvikmyndadiskur
Lon og Don 6 íslenskir leikir
Staðgreitt
119.900
OPIÐ LAUGARDAG10-18
& SUNNUDAG13-18
ÖRUGGT OG ÖDÝRT
Tðlwúr
Island 3
Crensásvegur 3 • Simi: 5885900 • Fax: 5885905
Veffang : wvrw.bttolvur.is • Netfang : bttolvur@mmedia.is