Morgunblaðið - 07.12.1997, Blaðsíða 27
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 1997 27
Pálsdóttur, í siglingu með Queen
Mary. Áður en hann fór kom hann
með dálítinn bunka af pappírum og
lagði á borðið hjá mér. Þá var allt
horfíð af borðinu hans. „Svona hef
ég aldrei getað skilið við borðið mitt
fyrr,“ sagði hann við mig. Ég svar-
aði: „Það er nú gott að þú getur
farið með góðri samvisku." Ég
minntist þessara orða þegar hann
dó, það er varla hægt að segja að
hann kæmi mikið til starfa eftir
þetta.
Eftir fráfall Héðins var mikil
umræða um hver ætti að taka við
fyrirtækinu. Hann hafði verið
stærsti hluthafínn, hafði átt 70 til
80% hlutabréfanna. Guðrún ekkja
Héðins tók sæti í stjórn Olíuverslun-
arinnar strax á næsta stjórnarfundi
eftir lát manns síns. Hún stakk þá
upp á að Svavar Pálsson, yngsti
bróðir hennar sem var endurskoð-
andi og viðskiptafræðingur, tæki við
stjórn félagsins ásamt mér. Til er
bókun um þetta, en Svavar vildi það
ekki. Það varð úr að Hreinn Páls-
son, elsti bróðir Guðrúnar, tók við
störfum forstjóra Olíuverslunarinn-
ar. Hann var útgerðarmaður og skip-
stjóri og annálaður söngmaður.
Landsbankinn hafði þá nýverið yfír-
tekið skip útgerðar hans. Hreinn
kom til starfa hjá Olíuversluninni í
desember 1948. Örn Guðmundsson
hóf störf hjá Olíuversluninni nokkru
síðar. Hann hafði áður unnið hjá
Fjárhagsráði. Hann var geysilega
góður starfsmaður og tók að sér
bókhald og fjármálastjórn fyrirtæk-
isins. Hann var mikill heili í þessum
rekstri. Viktor Jakobsson, áður skip-
stjóri, gerðist um sama leyti aðal
sölumaður fyrirtækisins. Hann var
grandvar og duglegur maður og
náði miklum viðskiptum við útgerð-
ina, sem var okkur afar mikils virði".
Stóra olíustöðin í Laugarnesi
„Héðni hafði marg sinnis verið
synjað um fjárfestingarleyfí til að
byggja stóra olíustöð í Laugarnesi,
þótt hann væri þá búinn að kaupa
upp lönd og eignir þar og allt væri
tilbúið til framkvæmdanna. Fjár-
hagsráð synjaði honum um leyfíð
vegna andstöðu fyrrum samheija
hans í Alþýðuflokknum, einkum
þeirra Finns Jónssonar og Emils
Jónssonar. Eftir að Héðinn dó sendi
ég inn nýja umsókn um byggingar-
leyfi olíustöðvar í Laugamesi og
leyfið kom mánuði síðar. Haft var
samband við BP í London og árið
1949 hófst bygging umræddrar ol-
íustöðvar og lauk framkvæmdum
árið 1955. Jafnhliða þessu var, eins
og fyrr gat, verið að byggja birgða-
stöðvar við ströndina, Olíuverslunin
sá um byggingu þeirra en verkfræð-
ingar frá BP sáu um framkvæmdirn-
ar í Laugarnesi í samvinnu við ís-
lenska verktaka.
Olíuverslunin var upphaflega um-
boðsaðili fyrir BP, seldi olíu í um-
boðssölu, en BP átti birgðimar. Olíu-
stöðin á Klöpp var byggð 1928 og
var dælt upp á Klöppina þar sem
nú heitir Ingólfsgarður og birgðum
dreift þaðan. Þar voru fjórir 600
tonna tankar. BP á íslandi hf. var
100% eign BP í London, en sam-
komulagið gekk út á að BP í London
legði út allt efni fyrir Laugarnesstöð-
ina og tæknikunnáttu og þeir stjórn-
uðu því verki. Ekki var gert út um
eignarhluta BP á íslandi fyrr en
árið 1960 og þá var gert upp þann-
ig að Olíuverslunin varð eigandi að
50% í BP á íslandi hf. Árið 1974
keypti Olíuverslunin það sem eftir
var og lagði þá BP nafnið niður og
tók upp félagsnafnið 01ís.“
Opinber afskipti
„Hið opinbera hafði ýmis afskipti
af olíuversluninni. Verðlagseftirlit á
olíuvörum var sett á árið 1938 af
þáverandi ríkisstjórn Alþýðuflokks
og framsóknarmanna og var það við
lýði fram yfír 1990. Verðeftirlitið
hafði margvíslegar myndir og var
notað á margvíslegan hátt. Einkenn-
andi lengst af var íhlutun stjórn-
málamanna um innri máiefni fyrir-
tækja og manna. Þetta kom að sjálf-
sögðu hart niður á olíufélögunum
sem urðu að beygja sig undir þetta
allan þennan tíma. Annar þáttur í
opinberri umsýslu voru gengisfell-
ingamar, sem hafa orsakað þynn-
ingu íslensku krónunnar allt frá síð-
ara stríði. Þá var gengi á amerískum
dollara 6,50 kr. en er nú yfír 65
nýkrónur. Nýkrónan er núna minna
en 1/1000 af því sem krónan var í
lok síðara stríðs. í hvert sinn sem
fyrirtæki gátu safnað einhveiju fé
var það tekið af þeim í næstu gengis-
fellingu. Þetta kom m.a. fram í því
að olíufélögin áttu í stöðugum vanda
við að endumýja viðskipti við banka,
því bankarnir urðu við þetta að
leggja fram meira fé til þess að olíu-
félögin gætu haldið áfram sínum
rekstri. Þessu lauk ekki fyrr en með
fastgengistefnu í núverandi stjóm-
artíð Davíðs Oddssonar. Þetta var
lengst af eitt mesta vandamál ís-
lensks þjóðfélags og er þakkarvert
að það skuli nú vera leyst.“
Viðskiptin á Kefla-
víkurflugvelli
„Samkeppnin á olíumarkaðinum
var eins og fyrr sagði mikil þegar
ég kom til starfa á þeim vettvangi.
Þegar Olíufélagið Esso var stofnað
tók það við öllum viðskiptum við
ameríska herinn á Keflavíkurflug-
velli og byggði þar fljótlega upp
aðstöðu til að afgreiða flugvélar. Það
fylgdi með í samningunum sem Vil-
hjálmur Þór gerði við herinn að Olíu-
félagið Esso fengi öll viðskipti við
herinn og hefur félagið haft þau
fram á þennan dag. Arið 1949 var
verið að byggja upp aðstöðu við flug-
þjónustuna og var ákveðið að Olíu-
verslunin skyldi starfa þar í sam-
vinnu við Shell. Vorið eftir kom í
ljós að Shell hafði hlaupið út undan
sér og í félagi við Esso skipt með
sér markaðinum í flugþjónustunni,
Shell átti að fá öll viðskipti við evr-
ópsk flugfélög en Esso við amerísku
flugfélögin, Olíuverslunin átti ekki
að fá að vera með. Flugfélagið Loft-
leiðir hf. hafði verið stofnað 1946
og hafði bækistöð sína á Reykjavík-
urflugvelli. Árið 1953 var ákveðið
að flytja allt millilandaflug til Kefla-
víkurflugvallar. Við hjá Olíverslun-
inni vorum í miklum vanda vegna
þessa, við þurftum að sjá um Loft-
leiðir og fleiri flugfélög þar suður
frá. Lyktir urðu þær að starfsmenn
okkar voru í viðbragðsstöðu hvenær
sólarhrings sem var og sáu um þessa
flugþjónustu.
Olíuverslunin gerði tilraun til að
eignast hlut að viðskiptum við herinn
á Keflavíkurflugvelli og tókst það
árin 1963 til 1965 með aðstoð BP.
Þá breyttu Bandaríkjamenn í Wash-
ington um framkvæmd á útboðunum
þannig að framvegis yrði eingöngu
keyptar olíur framleiddar í Banda-
ríkjunum samkvæmt sérstökum lög-
um. Olíuverslunin var þar á eftir
lægstbjóðandi í samvinnu við Mobil
Oil Company, New York, en þá buðu
Bandaríkjamenn viðskiptin út á ný
og varð Esso þá lægstbjóðandi. Þetta
er aðeins eitt dæmi um óheilbrigða
viðskiptahætti og sýnir þá sérstöðu
sem Ésso hefur haft í viðskiptum
við herinn í meira en hálfa öld.
Svo kom að því að Esso og Shell
tóku upp sameiginlegan innflutning
og héldu Olíuversluninni utan við
hann. Við urðum því að sjá um okk-
ar eigin innflutning á olíuvörum frá
BP. Smám saman tók að þrengjast
um hjá okkur í Laugarnesi. Arið
1953 var sett löndunarbann á ís-
lenska togara í Bretlandi, þeir fengu
ekki að landa þar físki. Jafnframt
komu Rússar og buðust til að taka
við fískinum og selja íslendingum
olíu í staðinn. Frá árinu 1953 keyptu
íslendingar því alla olíu, bensín og
svartolíu af Rússum, frá Svartahaf-
inu. Þetta kom mjög illa við okkar
samskipti við BP. Þar með var rofínn
grundvöllur þess að geta keypt
nokkuð af þeim nema það sem flug-
ið krafðist. Ekki mátti kaupa af
öðrum nema það sem Rússar gátu
ekki afgreitt. Þetta gekk þvert á þá
samninga sem við Héðinn höfðum
gert við BP og skapaði mikið vanda-
mál fyrir okkur.“
Olíutankurinn á Austfjörðum
„Þrátt fyrir að samkeppnisað-
gerðir Olíufélagsins Esso hf. beind-
ust fyrst og fremst gegn Olíuversl-
uninni, þá hélt Olíuverslunin sinni
markaðshlutdeild, sem var um 30%,
Esso var með um 40% hlutdeild en
Skeljungur, fyrrum umboðssali fyr-
ir Shell sem varð íslenskt hlutafélag
fyrir 1960, var með 30% hlutdeild.
Stjórnmál áttu mikinn þátt í þess-
ari þróun allri og ekki síður því sem
á eftir fór. Þegar kom fram um
1960 hófst mikil síldveiði á Aust-
fjörðum, þar sem nefnt var Á Rauða
torginu, og stóð allan sjöunda ára-
tuginn. Þetta kallaði á aukna olíu-
sölu jafnframt því að sala á flug-
vélabensíni hafði aukist. Þetta kall-
aði aftur á betri aðstöðu hjá Olíu-
versluninni, það þurfti að byggja
nýjan, stóran olíutank. Ákveðið var
að byggja 15 þúsund rúmmetra
tank. Gömlu tankarnir voru hver
um sig 6 þúsund rúmmetrar. Með
því að byggja nýjan tank var hægt
að nýta gömlu tankana undir aðrar
olíutegundir. Við sóttum um leyfi
til bygginganefndar Reykjavíkur til
að byggja þennan 15 þúsund rúm-
metra tank á okkar eigin stöð í
Laugarnesi. Við gátum ekki fengið
þá umsókn afgreidda. Við vorum
búnir að láta smíða efni í þennan
stóra tank í Bretlandi, það var
kostnaðarsöm framkvæmd. Við
sáum nú að annaðhvort yrðum við
að hætta við og borga skaðabætur
eða finna önnur ráð. Ákveðið var
því að byggja þennan umrædda ol-
íutank á Seyðisfirði, þar sem við
fengum mjög góða aðstöðu og
nægilegt dýpi var alveg upp að
fjöruborði.
Þegar efnið í nýja tankinn var
komið í skip til að flytja til Seyðis-
fjarðar barst okkur leyfi til að
byggja tankinn í Reykjavík. En þá
var búið að reikna út að mjög hag-
kvæmt væri fyrir okkur að byggja
tankinn fyrir austan svo við létum
þá ráðagerð standa. Ráðamenn í
Reykjavík sáu hins vegar fram á
að missa spón úr aski sínum, þeim
hafði ekki dottið í hug að við mynd-
um grípa til þessara ráða, enda
höfðu umsvif lengi ekki verið mikil
á Austfjörðum fyrr en á þessum
tíma, er síldveiðin varð svona mikil
og allur flotinn var þar mikinn hluta
ársins. Við vorum með þijú til fímm
5-700 tonna tankskip til að fylgja
flotanum eftir. Olíutankurinn á
Seyðisfirði var tekinn í notkun árið
1965 og var í notkun alla mína tíð
síðan hjá Olís. Verulegur hluti af
gasolíufarmi erlendu olíuflutninga-
skipanna, sem fluttu um 15 til 18
þúsund tonn, gat farið í land á Seyð-
isfirði. Þessi tankur hefur ekki ver-
ið notaður sem innflutningstankur
síðari ár og er mér illskiljanlegt af
hveiju það er ekki gert.“
Pólitísk afskipti
Árið 1966 varð Önundur Ásgeirs-
son forstjóri Olís. „Um það leyti má
segja að hrein pólitísk úthlutun hafí
verið á leyfi fyrir bensínstöðvum í
Reykjavík," segir hann. „Sá áróður
var löngum hafður uppi að Olíuversl-
unin væri „kommafélag", af því að
Héðinn Valdimarsson hafði verið þar
við stjómvölinn. Þetta var furðuleg-
ur málfutningur, einkum síðari árin
og raunar alltaf, því Héðinn var
ijarri því að vera kommúnisti, hann
var alþýðuflokksmaður, þótt hann
væri skamma hríð formaður Samein-
ingarflokks alþýðu, Sósíalistaflokks-
ins. Shellmenn ólu stöðugt á þessum
áróðri og komust upp með það, þrátt
fyrir að stjórn Olís væri alskipuð
sjálfstæðismönnum og við allir
helstu starfsmenn félagsins sjálf-
stæðismenn líka. Þessi áróður skað-
aði félagið mikið. Þessi afstaða kom
greinilega fram við bensínstöðvaút-
hlutun hér í Reykjavík, t.d. upp úr
1970. Þá var mikil umræða um að
bensínstöðvar væru staðsettar alltof
þétt. Sú rökræða var út af fyrir sig
gild, og á sumum stöðum var reynt
að sameina félögin á stöðvum, t.d.
á ísafírði, á Ólafsvík og í Stykk-
ishólmi. Yfírleitt var þó samkeppnin
á þessum markaði mjög einhliða, þar
sem Esso réði ferðinni.
í borgarstjóratíð Geirs Hallgríms-
sonar var samið um að reyna að
skipta Reykjavík upp þannig að ekki
væru alltof margar bensínstöðvar í
hveiju hverfi. Þá var nokkuð jöfn
skipting í þessum efnum milli olíufé-
laganna, Olís hafði sjö bensínstöðvar
og hin félögin höfðu sex hvort. Tíu
árum síðar var staðan orðin þannig
að Olís hafði sex stöðvar en hin fé-
lögin komin með tólf bensínstöðvar
hvort. Fyrir minn atbeina var Olís
stærsti greiðandinn í Valhöll, þegar
hún var byggð. Næst þegar átti að
kjósa var mér sagt að ég væri ekki
á skrá Sjálfstæðisflokksins - ég hef
ekki verið í flokknum síðan.“
Viðræður við Nígeríumenn
„Árið 1981 ákvað stjórn Olís fyr-
irvaralaust að ég skyldi hætta störf-
um sem forstjóri. Ástæður voru ekki
gefnar upp. Eitt af mínum síðustu
verkefnum var að reyna að semja
um olíuverslun við Nígeríumenn.
Þegar Margaret Thatcher tók við
forsætisráðherrastörfum í Bretlandi
fór hún í opinbera heimsókn til Ní-
geríu. Þá notuðu Nígeríumenn tæki-
færið til að segja upp öllum viðskipt-
um við BP, sem hafði fundið olíuna
þar og reist þar stóra olíuhreinsunar-
stöð með meiru. Þetta gerðist árið
1979. Þegar Nígeríumenn höfðu yf-
irtekið olíuviðskiptin sem BP hafði
áður fóru þeir að selja sína olíu öllum
öðrum en BP. Þá kom umboðsmaður
fyrir Níegeríumenn hingað og bauð
upp á samning um að kaupa hráolíu
frá Níegeríu. Það vildi þannig til að
BP vantaði nauðsynlega sérstaka
tegund af hráolíu sem fékkst aðeins
í Nígeríu og var grundvöllur fyrir
smurningsolíuframleiðslu þeirra. Ég
fékk samþykki íslenskra stjómvalda
til þess að freista þess að fá samn-
ing við Nígeríumenn um kaup á
ákveðnu magni af þessari hráolíu,
sem ég síðan hafði fengið samning
við BP um að fá að vinna í olíu-
hreinsunarstöð þeirra í Antwerpen.
Út á þetta var ég í samningum við
Nígeríumenn í heilt ár og fór a.m.k.
sex sinnum til Nígeríu, þar sem átti
að skrifa undir þennan samning.
Þessi samningur hefði getað orðið
hagkvæmur fyrir Islendinga, en
hann var aldrei gerður. Lyktir urðu
þær að ég hætti störfum hjá Olís.
Tillaga kom fram um að tengdason-
ur Hreins Pálssonar, Svan Friðgeirs-
son stöðvarstjóri í Laugarnesstöð-
inni, tæki við sem forstjóri við hlið
Arnar Guðmundssonar. Öm afsagði
það og hætti störfum hjá Olís
skömmu síðar. Þórður Ásgeirsson
tók þá við sem forstjóri næstu fímm
ár - þar til Óli Kr. Sigurðsson keypti
Olís. Að honum látnum keypti Esso
hlut hans í Olís af erfíngjum hans.
Esso á nú um 30% í Olís, Texaco í
Kaupmannahöfn á önnur 30% og
hitt eiga fjölmargir hluthafar. For-
stjóri Olís um þessar mundir er Ein-
ar Benediktsson og er ekki annað
að sjá en fyrirtækinu sé mjög vel
stýrt og þar ríki góður starfsandi
eins og á dögum Héðins Valdimars-
sonar.“
* Þessar jólagjafir færð *
þú hvergi annars staðar
Handgrafld
Ál
Könnur og glös
með nafni á.
Glæsilegar gjafir fyrir:
Golfarann, körfuboltakallinn
og fótbohamannln.
Fæst f fleiri litum.
Glæsileg gjafaaskja fylgir.
Gler-grýlukertl
á jólatréð
Sérmerkt
handklæði
Fæst í fleiri litum.1
Handunnin glergrýlukerti
á jólatré og til skreytinga.
10 stk f pakka.
Pantanasfmi: 557-1960
f dag sunnudag til kl. 18:00
virka daga 16:00 - 19dX)
Sfdasti pöntunardagur er 17. desember.
mmmmm Sendingarkostnaður bætist við
YíSA \ ttl. ) vöruverð. Aftiendingartími
HHH 7-, 4 dagar
Vitta ehf • Pósthólf 8172-128 Rvk • Fax:557-7915
ÍSLENSKI POSTLISTIXN
„Þrátt fyrir að samkeppnisaðgerðir Olíuféiagsins Esso
hf. beindust fyrst og fremst gegn Olíuversluninni, bá
hélt Olíuverslunin sinni markaðsiilutdeild, sem var um
30%, Esso var með um 40% hlutdeild en Skeljung-
ur, fyrrum umboðssali fyrir Shell sem varð íslenskt
hlutafélag fyrir 1960, var með 30% hlutdeild. Stiérn-
mál áttu mikinn hátt í hessari hróun allri og ekki
síður bví sem á eftir fár.