Morgunblaðið - 07.12.1997, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 1997 29
Heimsborgari
og harðjaxl
EINN af áhrifamestu mönnum í
seinni tíma sögu Finna var Carl
Gustaf Mannerheim, barón og frá
1942 marskálkur Finnlands, hinn
eini með þann titil. Hann var
rómantískari hetja en gengur og
gerist um 20. aldar ráðamenn,
virðist heyra til fyrri öldum.
Mannerheim fæddist 1861, rakti
ættir sínar til Hollendings sem var
aðlaður í Svíþjóð, ein grein
ættarinnar settist að f Finnlandi.
Æskuárin voru björt á óðali
fjölskvldunnar, systkinahópurinn
stór. 011 lærðu þau erlend
tungumál og siði hefðarfólks. Þá
ákvað faðir
Mannerheims að gerast
fjármálamaður en
missti allar eignir
sínar.
Carl Mannerheim var
rekinn úr fínnskum
herskóla fyrir slæma
hegðun en lauk síðar
námi með afburða
árangri við rússneskan
herskóla í Pétursborg.
Hann varð
riddaraliðsforingi 1889
og náði miklum frama á
30 ára ferli sfnum í
Rússlandi. Er Nikulás
H. tók við völdum 1894
sést á ijósmynd að tveir
riddarar í
hátíðarbúningi voru
honum sinn á hvora
hönd; annar var glæsimennið
Mannerheim.
Hús Mannerheims f Helsinki er
nú safn. Á stofúgólfínu er skimi af
risastórum mannætutígri er hann
felldi í Indlandi, í svefnherberginu
er gamall, enskur hermannabeddi.
Sagt er að hann hafí aldrei viljað
hafa meira en 14 stiga hita f
herberginu.
Árin 1906-1908 fór Mannerheim
f mikið ferðalag/njósnaleiðangur á
vegum stjórnvalda í Pétursborg frá
Samarkand til Peking. Alls var
þetta um 14.000 km leið, að mestu
fjalllendi og vegleysur sem fáir eða
engir Evrópumenn höfðu áður séð.
Allan tímann notaði hann sama
hestinn, Filipe, en Mannerheim var
afburða hestamaður og skytta.
Einnig tók hann fjölda ljósmynda,
safnaði munum og gerði
vfsindarannsóknir.
Hann kvæntist auðugri,
rússneskri konu. Þau eignuðust
tvær dætur en skildu að skiptum er
hershöfðinginn var kominn á
miðjan aldur. Var hann ekki við
kvenmann kenndur eftir það? „Það
gengu miklar sögur af sigrum hans
á þessu sviði f Finnlandi. En við
höfum ekkert til sönnunar enda
voru fjölmiðlar ekki aðgangsharðir
umdeilda vináttu hans við sovéska
leiðtoga. Gekk hann of langt, var
hann auðsveipur þjónn einræðisafl-
anna eða einfaldlega maður sem
gætti vel finnskra hagsmuna? „Það
er of snemmt að fella endanlegan
dóm,“ segir Jutikkala. „Fyrst þarf
að kanna öll skjöl í Moskvu og rétt
að forðast öfgar í mati á forsetan-
um. En hann hefur ef til vill ekki
alltaf gert nógu mikinn greinar-
mun á sínum eigin, pólitísku hags-
munum og hagsmunum þjóðarinn-
ar.“
Ohto Manninen, annar sagn-
fræðiprófessor, segist efast um að
fleiri uppgötvanir verði gerðar í
skjalasöfnum sem breyti hugmynd-
um manna um Kekkonen að ráði.
Hann segir að á sjötta áratugnum
hafi hægrimenn og jafnaðarmenn
deilt um afstöðuna til Sovétmarina
en síðan hafi ríkt eining.
„Á níunda áratugnum ríkti sam-
staða um þessi mál, það eru ekki
nema nokkrir tugir Finna sem geta
nú sagt að þeir hafi andmælt var-
færinni stefnu stjórnvalda, frið-
kaupunum. Það sem við höfum
fundið eftir að skjölin í Moskvu
urðu aðgengilegri bendir til þess að
ráðamenn okkar hafi verið mjög
raunsæir á fimmta og sjötta ára-
tugnum, metið stöðuna rétt.“
á þessum tímum,“ sagði
safnvörður.
Mannerheim taldi sjálfur að
hann myndi setjast í helgan stein
er hann sneri aftur til Finnlands
1917 eftir byltingu kommúnista í
Rússlandi. Reyndin varð önnur,
hann stjórnaði liði hvítliða í
borgarastríðinu til sigurs og varð
þjóðhetja annarra en róttækra
vinstrimanna. Ríkisstjóri var hann
um nokkurra mánaða skeið en
tapaði er þingið kaus fyrsta forseta
landsins 1919. Næstu árin helgaði
hann sig ýmsum framfara- og
velferðarmálum, reistur var
barnaspftali í nafni
hans.
Barist við ofureflið
Árið 1931 varð
Mannerheim
yfírmaður
varnarmálaráðs Finna
og skipulagði viðbúnað
gegn Rauða hernum.
Hann stjórnaði fínnska
hernum er Stalín réðst
á landið 1939 og áfram
er Finnar hófú
þátttöku í
heimsstyrjöldinni frá
1941. Gamla kempan
varð heimsfræg vegna
afreka fínnska hersins
í Vetrarstríðinu
1939-1940 þar sem
Finnar beitti hugrekki,
kænsku og Molotovkokkteilum
gegn skriðdrekum Stalfns. Lengi
framan af tókst Finnum að halda
sfnum hlut en stærðarmunurinn
var of mikill og þeir áttu ekkert
svar við loftárásum sovéska
flughersins á borgirnar.
Mannerheim naut svo mikils álits
erlendis að þingið gerði hann að
forseta til að semja um
bráðabirgðafrið við Sovétríkin
haustið 1944. Marskálkurinn hafði
oft sýnt einstaka framsýni í
stjórnmálum sem öðru og var eini
maðurinn sem gat tryggt velvild
leiðtoga Vesturveldanna. Þeir
vildu ekki deila við samherja sfna f
Moskvu en vissu að Finnar höfðu
átt fárra kosta völ f hildarleiknum.
Tveim árum síðar lét
Mannerheim af embætti vegna
heilsubrests og andaðist í Sviss
1951.
Listfengir
hönnuðir
FINNAR hafa á 20. öld getið sér
gott orð fyrir arkitektúr. Eliel Saar-
inen teiknaði aðaljárnbrautarstöð-
ina í Helsinki en starfaði lengi í
Bandaríkjunum og hannaði m.a.
skýjakljúfa. Þekktastur er líklega
Alvar Aalto er teiknaði Finlandia-
höllina f Helsinki og reyndar Nor-
ræna húsið í Reykjavík. Aalto var
ekki síður rómaður fyrir hönnun á
húsgögnum og fleiri munum. Hér er
Savoy-blómavasinn eftir Aalto.
Carl Gustaf
Mannerheim
Morgunblaðið/K.J.
MYNDIR af fínnskum hermönnum í Vetrarstríðinu 1939-1940 í hvftum
herklæðum f skjóli trjánna eru mörgum af eldri kynslóðinni hugstæð-
ar. Það sem er einstakt við málverkið á Ijósmyndinni er að það er frá
árinu 1899 og sýnir menn sem lfkjast engu öðru en hermönnum frá
1939. Málverkið er á Mannerheim-safninu f Helsinki. Listamaðurinn
var Akseli Gallen-Kallela og sagðist hann hafa fengið þessa vitrun í
draumi en gat þá ekki skýrt hana nánar.
Úr skóginum
inn í borgina
og nútímann
FINNSKT samfélag
hefur tekið stakkaskipt-
um á öldinni og eins og
víðar er það flutningur
fólks úr sveit í borg sem
mestu hefur breytt.
Skógarnir eru enn mik-
ilvæg uppspretta hrá-
efnis en hátækni og
þjónusta eru nú ríkjandi
í atvinnuvegunum, um
allan heim þekkja menn
Nokia. Einn þekktasti
félagsfræðingur Finna,
Erik Allardt prófessor,
hefur ritað mikið um
þessi mál og aðra fé-
lagslega þróun.
„Mestu flutningamir
urðu á sjöunda áratugn-
um,“ segir hann. „Aður var land-
búnaður mikilvægasta atvinnu-
greinin ásamt skógariðnaði. Skyndi-
lega flykktist fólk til borganna í
suðurhluta landsins og fékk vinnu í
iðnfyrirtækjum. Hundruð þúsunda
fóru auk þess til Svíþjóðar í at-
vinnuleit. Líklega hafa vart orðið
sneggri breytingar í atvinnuháttum
í nokkru öðru Evrópulandi. Á sama
tíma fjölgaði nemendum í háskólum
gríðarlega og margir nýir voru
stofnaðir sem hafði mikilvæg áhrif á
þjóðlífið,“ segir Allardt.
Minnkandi atvinnuleysi
„Hér var lengi stór kommúnista-
flokkur sem var sérstakur að því
leyti að hann hafði
stuðning í borgunum
og úti í sveitunum,
einkum í austur- og
norðurhlutanum. En
það er ekki hægt að
segja að lengur sé um
að ræða samfélagsátök
sem endurspeglist
skýrt í flokkakerfmu.
Hefðbundin verka-
mannastétt er nánast
horfin og jafnaðarmenn
og hægrimenn eni nú
báðir flokkar opinberra
starfsmanna og mið-
stéttarinnar, róa á
sömu mið. Jafnaðar-
menn eru ef til vill
nokkru öflugri hjá fyrr-
nefnda hópnum. Þama held ég að
leita megi skýringanna á eindrægni
sem ríkir, a.m.k. á yfirborðinu.
Þjóðfélagið hefur breyst. Áður var
hér gjá á milli verkalýðs og borgara
en ekki lengur."
Evrópa eða Norðurlönd?
Margir viðmælendur blaðamanns
ræddu um þátttökuna í Evrópusam-
bandinu þar sem Finnar eru þekkt-
ir fyrir að vera mjög hlynntir auknu
samstarfi, andstætt því sem Danir
og Svíar hafa gert. Þekktur sagn-
fræðingur, Matti Klinge, telur að
Norðurlandasamstarfið hljóti að
víkja fyrir Evrópusamvinnunni og
eigi að gera það. Annað sé andstætt
Erik Allardt,
prófessor
hagsmunum Finna og töku sumir
hressilega undir þessi sjónarmið.
Finnar gætu ekki látið norræna
samvinnu hefta sig þegar þeir
fengju nú loks tækifæri til að gerast
raunverulega vestræn þjóð.
Einnig hafa áhrifamenn rætt op-
inberlega um að Finnar ættu að
sækja um aðild að Atlantshafs-
bandalaginu, NATO, hvað sem liði
tilfinningum Rússa. Einn viðmæl-
enda fullyrti reyndar að finnski her-
inn væri fyrir löngu búinn að laga
sig svo að NATO í tæknilegum efn-
um og skipulagi að ef Finnar gengju
í bandalagið yrði það litlu flóknara
en að stinga rafmagnskló í inns-
tungu.
Jan Sundberg er ungur prófessor
í stjórnmálafræði við háskólann í
Helsinki. Hann segir að vissulega sé
mikið talað um Evrópusambandið
meðal ráðandi stétta en annað sé að
gerast hjá almenningi og þá einkum
í héruðum næst Rússlandi. „Mögu-
leikámir eru svo miklir. I Péturs-
borg og grennd búa 7-8 milljónir
manna, fleiri en í öllu Finnlandi.
Fólk héma megin landamæranna er
farið að læra rússnesku sem engum
hefði dottið í hug fyrir nokkrum ár-
um.
Við höfum alltaf horft til beggja
átta, austurs og vesturs, sem þjóð,
og eftir umskiptin í Rússlandi sýn-
ist mér að þróunin muni stefna í átt
til stóraukinna samskipta við
Rússa.“
Sundberg segir að ekki sé hefð
fyrir grasrótarstarfi í stjórnmálum
eins og á hinum Norðurlöndunum.
Þess vegna eigi finnskir stjómmála-
menn oft auðveldara með að fara
sínu fram og telja almenningi hug-
hvarf, t.d. í Evrópumálunum.
Síðasta dæmið sé deilan um þátt-
töku í Efnahags- og myntbandalag-
inu, EMU, sem flestir ráðamenn og
ríkisstjómin vilja að Finnar verði í
frá upphafi. Samkvæmt skoðana-
könnunum er meirihluti kjósenda
andvígur en ráðamenn em sem fyrr
galvaskir. Þeir em vissir um að fólk
muni treysta þeim þegar upp verði
staðið.
Islending-
ur í Vetr-
arstríðinu
MÖRG þúsund Norðurlandabúar
gengu í lið með Finnum er þeir
vörðu land sitt fyrir Rauða hernum
f Vetrarstríðinu 1939-1940. Einn
þeirra var Snorri Hallgrfmsson
læknir en hann stundaði þá fram-
haldsnám f Danmörku sem hann
lauk reyndar sfðar í Svíþjóð.
í útvarpsviðtali, sem birt var í
ritinu Norðurslóð árið 1990, lýsti
hann reynslu sinni á vfgstöðvunum
en aðstæður voru að sjálfsögðu erf-
iðar í vetrarríkinu á landamærum
Finna og Sovétmanna. Hann sagði
m.a. frá því að hermennirnir í
flokki sfnum hefðu ekki verið með
útvarp og því nánast ekkert getað
fylgst með gangi átakanna annars
staðar á vfglfnunni. Flest læknis-
verkin hefðu verið í tengslum við
algenga sjúkdóma og kvilla á borð
við lungnabólgu, ígerðir og tann-
pfnu.
í gögnum sem blaðamaður fékk á
herskjalasafninu f Helsinki er sagt
að Snorri, sem kom með liði
sænskra sjálfboðaliða til Finnlands,
sé danskur. Hann tók við stjórn f
herflokki sfnum þegar f ágúst 1939
og fékk orðu, Frelsiskrossinn af
Qórðu gráðu með merki Rauða
krossins, 22. mars 1940. Sfðar varð
Snorri landsþekktur bæklunar-
læknir hér heima. Hann lést 1973.
Á myndinni sem er f eigu sonar
Snorra, Hallgríms Snorrasonar
hagstofustjóra, er Snorri (annar frá
hægri) með nokkrum félögum sín-
um á vígstöðvunum.