Morgunblaðið - 07.12.1997, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Stórskáld, fjármálamaður, pólitíkus, emb-
ættismaður, ævintýramaður - Einar
Benediktsson var þetta allt og meira til.
Þótt meira en hálf öld sé liðin frá dauða
hans lifír hann enn í minningu þjóðarinnar
sem atorkusamur og mistækur snillingur
með villtar hugsjónir um framtíð lands og
þjóðar. Þrátt fyrir að ýmislegt hafí verið
skrifað um Einar bæði fyrr og síðar hefur
margt verið á huldu. Guðjón Friðriksson
sagnfræðingur hefur nú ráðist í það verk
að rannsaka og skrifa sögu Einars Bene-
diktssonar, sem í senn er saga samtíðar
hans, svo áberandi var hann á sinni tíð.
Draumamir komu. Ég lék og þú
last
í lítilli stofu inni.
„Þér hafið dvalið við hirð-
ir konunga"
Einn af þeim, sem koma í heim-
sókn til assessorshjónanna, er
Grímur Thomsen. Þeir Benedikt
eru kunningjar en Grímur er ný-
lega fluttur heim frá Danmörku og
sestur að á Bessastöðum á Álfta-
nesi. Hann er nýbýlingur eins og
Benedikt og allur í búskapnum. I
tilefni af komu hans að Elliðavatni
er slegið upp veislu. Grímur er grá-
glettinn undir borðum og spyr
Katrínu:
„Er það satt, frú Katrín, að hann
Benedikt sé að þvi kominn að eyði-
leggja sig og þar með hjónaband
ykkar með drykkjuskapnum?"
En Katrín Einarsdóttir ber ekki
sorgir sínar á torg. Hún stingur
umsvifalaust upp í Grím:
„Herra Grímur Thomsen! Þér
hafið dvalið við hirðir konunga. Yð-
ur hlýtur að vera það Ijóst að það
væri jafnósæmilegt af mér að svara
þessari spurningu eins og það var
af yður að spyrja hennar.“
Katrín getur líka verið illvíg
gagnvart bónda sínum, stríðin og
miskunnarlaus í kergju sinni. Það
er eins og þau geti ekki átt skap
saman. Hún á það til að skemma
skjöl, sem hann þarf að nota, eða
láta óátalið að börnin leiki sér að
bókum hans og plöggum. Skap
hennar er ekki fallið til að sefa ofsa
Benedikts.
Hvatskeytlegar konur
Daglega fer Einar út á Caledoni-
an Road, sem skiptir hverfinu í
tvennt, og lætur raka sig á rakara-
stofu skammt frá jámbrautarstöð-
inni. Eigandinn er stimamjúkur og
málgefinn Pólverji sem verður tíð-
rætt um Oscar Wilde sem nú er á
allra vörum. Eftir raksturinn röltir
Einar niður í milljónaborgina í
gegnum endalausa þvögu af hest-
vögnum og fólki; grútskítugum
verkalýð að koma úr vinnu, götu-
listamönnum, skrifstofumönnum
með hvítt um hálsinn, æpandi sölu-
fólki, húsmæðrum með krakka í
togi og drukknum skækjum. Ein-
hvers staðar er Jack the Ripper á
ferli. Lundúnaþokan grúfir yfir öllu
og kolareykur, sem óteljandi
strompar spúa úr sér, smýgur inn
um hveija gátt og setur gráa slikju
á húsveggi og þök. Látum Einar
sjálfan hafa orðið:
„Loksins komum við niður í
mesta hefðarstræti Lundúna, sem
heitir Piccadilly (Syndin). Það er
meginmarkaður hinnar voðalegu,
ríkilátu mannskemmdar í Lund-
únaborg. Ljósin tindra yfir okkur,
þétt, björt í beinum röðum. Eftir
stéttunum líður hægur breiður
straumur af skrautklæddum stór-
borgarlýð. Frakknesk orð heyrast
við hvert fótmál og dökkbrýnar,
hvatskeytlegar konur, smurðar og
litaðar, bjóða sig í kapp við landsins
eigin dætur. Blámenn, Japansbúar
og Indverjar í Norðurálfuklæðum
Drykkjuskapur Benedikts
Sveinssonar minnkar ekki..., frek-
ar færist hann í aukana. Það er al-
mælt að þjónaband þeirra Katrínar
sé að fara í hundana. Hann fer á
langa drykkjutúra og þá er allt í
hers höndum. Hann er hávær og
uppivöðslusamur.
Sumamótt við Elliðavatn. Kyrrð-
in rofin af hófataki, hringli í mélum
og karlaröddum sem færast nær og
nær. Hófastapp á hlaði. Hó!
Utidyrum er svipt upp. Assessorinn
hlammast inn, stjarfeygur og vot-
eygur. „Kona!“ hrópar hann. „Hér
eru komnir gestir. Mat á borðið!“
Og inn hrynja drukknir menn.
Einsi litli er hræddur við pabba
sinn þegar hann er í þessum ham,
hann skríður undir rúm, bítur þver-
móðskulega á jaxlinn, grettir sig og
kreppir hnefa.
Andrúmsloftið er stundum óþol-
andi í steinhúsinu á Elliðavatni.
Þegar assessorinn er drukkinn og
syngur sálma við raust um miðjar
nætur verður fáum svefnsamt.
Húsið er hljóðbært. Eitt sinn um
hávetur klæðir Katrín sig upp og
böm sín tvö, Ragnheiði og Einar,
og flýr út í hijóða nóttina. Kristín
litla sefur ein heima í rúmi. Þau
renna sér fótskriðu niður bakkana
suður undan bænum og ganga út á
ísi lagt vatnið. Kona með tvö lítil
böm sér við hlið um hánótt í hvítri
auðn. Það marrar í snjónum við
hvert fótmáfy frost bítur í kinn og
hélar á vör. Uti á miðju vatni stað-
næmast þau í þögulli upphafningu.
Bláloftið hvelfist yfir, sijömutjaldið
tindrar og blikar og máninn kveikir
sína fölu sigð yfir Vatnsendahlíð-
um.
Þegar þau koma heim hefur
Benedikt lognast út af og allt er
orðið hljótt Katrín kemur bömun-
um sínum í rúmið, sest við rúm-
stokkinn og fer með vers. Mamraa
er góð. Bestu stundimar á Elliða-
vatni eru þegar mamma situr inni í
stofu og íes upphátt eða fer með
stökur og stef. Löngu seinna, við
andlát Katrínar, yrkir Einar kvæð-
ið Móðir mín og þar bregður íyrir
svipleiftrum frá bernskuárunum á
Elliðavatni:
BENEDIKT Svemsson á Þingvallafundi 1886. Um BRÆÐURNIR Einar og Óiafur Sveinar Haukur
það leyti var farið að líta á hann sem arftaka Jóns Benediktssynir. Myndin er tekin laust fyrir 1890,
Sigurðssonar í þjoðfrelsisbarattunni. þegar Einar er um 25 ára og Ólafur 18 ára.
og sniði nýrrar tísku keppa við
karlfólkið frá Bretlandseyjum. Vald
gullsins hefur læst sig út í allar æð-
ar og taugar þessa félagsskapar.
Hér eru seldar sálir og hjörtu fyrir
utan glitrandi vörubúðir af öllu ver-
aldartagi. Allt er boðið upp, rétt
fram, undir fætur hins almáttuga
gullkálfs - nema friður og félags-
hamingja. Slíkt er ekki falt á þessu
torgi.“
Einn braskaramaður
Einn besti vinur þeirra Einars
og Valgerðar er sem áður Boilleau
barón á Hvitárvöllum og mikill
samgangur þar á milli. Þeir Einar
og baróninn eru oft að velta fyrir
sér hvernig þeir geti hrint ýmsum
framfaramálum Islands i fram-
kvæmd. Þeir byggja skýjaborgir
milli þess sem Boilleau seiðir fram
ljúfsára tóna á flygilinn eða selló-
ið.
Vorið 1901 skrifar baróninn
grein í ísafold um möguleika ís-
lendinga á sviði fiskveiða. Hann
segir að þeir eigi bestu fiskimið í
heimi en láti útlendinga að mestu
um að nýta þau. í þessum skrifum
má finna enduróm af hugmyndum
Einars Benediktssonar úr grein-
um hans um botnvörpuveiðar í
Þjóðólfi og Dagskrá. Baróninn á
Hvítárvöllum boðar íslendingum
fagnaðartíðindi. Hann segir að nú
sé hafinn undirbúningur að stofn-
un öflugs togarafélags á íslandi
með ekki færri en 16 togurum og
tveimur hraðskreiðum eimskipum
til flutninga. En til þess að þetta
geti orðið að veruleika þurfi félag-
ið að fá einkaleyfi eða undanþágu
til botnvörpuveiða á tilteknum
miðum innan landhelgi. Sigurður
Þórólfsson búfræðingur, áður rit-
stjóri Dagskrár en nú orðinn
fjósameistari barónsins í Reykja-
vík, segir í endurminningum sínum
að Boilleau hafi fengið hugmynd-
ina um togaraútgerðina „frá einum
braskaramanni í Reykjavík“. Aug-
ljóst er að hann á þar við Einar
Benediktsson.
Skiptir nú engum togum að
skriður kemst á málið og frumvarp
er flutt á Aiþingi um að veita Boil-
leau barón einkaleyfið sem hann
fer fram á. Fjölmargir þingmenn
hafa trú á að þessi tigni heimsmað-
ur sé þess megnugur að koma
kröftugri togaraútgerð á fót. Þrátt
fyrir það nær málið ekki fram að
ganga á þinginu 1901. Einn af
þeim, sem snúast gegn því, er
Tryggvi Gunnarsson sem Einar
Benediktsson hafði stutt einarð-
lega í kosningunum árið áður.
Björn Jónsson, ritstjóri ísafoldar,
segir i bréfi haustið 1901:
„Tobba [þ.e. Þorbjörg Sveins-
dóttir] [er] farin að agitera fyrir
Jóni Jacobssyni sem þingmanns-
efni hér í Reykjavík; horfin frá
Tryggva Gunnarssyni, sem Einar
Benediktsson hatar nú vegna fram-
komu hans í botnvörpu-undanþágu-
málinu - er sem sé konsulent [þ.e.
ráðgjafi] barónsins."
Upp frá þessu verða vinslit milli
Einars Benediktssonar og Tryggva
Gunnarssonar. Sá síðarnefndi hefur
fram til þessa verið leigjandi Ein-
ars í Glasgow, búið í stórum og
skrautlegum herbergjum uppi á
lofti í suðurendanum. Nú flytur
Tryggvi út. Og það sem meira er:
Tryggvi Gunnarsson hefur látið
Einar flytja ýmis mól, sín og
Landsbankans, fyrir landsyfirrétti.
Nú gengur það ekki lengur. Þetta
þýðir tekjutap fyrir Einar. Bene-
dikt S. Þórarinsson kaupmaður
skrifar háðskur þegar Tryggvi
gengur framhjá Einari í ákveðnu
máli:
„Er sagt að Einar Benediktsson
hafi þá orðið svo reiður við
Tryggva, þegar hann fékk ekki að
EINAR Bene-
diktsson um það
leyti sem hann
varð stúdent.
Á vit ævintýra
á erlendri grund
UT ER kominn út fyrsti hluti
ítarlegrar ævisögu, sem nær
fram til þess tíma er Einar
flytur búferlum til Bretlands með
Valgerði konu sinni og bömum
þeirra árið 1907. Guðjón Friðriks-
son hefur á skjalasöfnum innan
lands og utan viðað að sér geysi-
miklum heimUdum, áður ókönnuð-
um, um ævi skáldsins og dregur í
verkinu upp nákvæma og lifandi
mynd af þessum andans jöfri, sam-
tíðarmönnum hans og íslensku
þjóðfélagi; heiftúðugum stjóm-
máladeUum, sjálfstæðisbaráttu,
bæjarbrag - en þó fyrst og fremst
mynd af hrífandi og sérstæðum
manni.
Hér eru birtir (jórir stuttir kaflar
úr bókinni. í þeim fyrsta segir af
uppvaxtarárum Einars á Elliða-
vatni en í þeim sem á eftir fara er
brugðið upp svipmyndum frá full-
orðinsárum hans og þá er sögusvið-
ið ýmist á heimaslóðum eða í
heimsborgum.
Kyrrðin rofin