Morgunblaðið - 10.02.1998, Blaðsíða 11

Morgunblaðið - 10.02.1998, Blaðsíða 11
MORGUNBLAÐIÐ HALLDOR KILJAN LAXNESS ÞRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1998 11 tveimur hlutum á árunum 1931 og 1932 sem hétu Þú vínviður hreini og Fuglinn í fjörunni, er ekki síst merki- leg fyrir þær sakir að hún er nokkuð á skjön við það sem var að gerast í bókmenntum úti í hinum stóra heimi á þessum tíma. A meðan flestir vora að leita að nýjum frásagnarhætti til að lýsa nýjum heimi hverfur Halldór aftui- til hinnar fornu sagnahefðar og raunsæis. Þegai- við nú lítum aftur til þessa tíma virðist þessi leið hafa verið sú eina rétta hjá íslenskum höfundi en af þeim hræringum og byltum sem við sjáum í Vefaranum mikla má ljóst vera að umbrotin í huga Halldórs hafa verið mikil. Sömuleiðis ber eina ljóðabókin hans, Kvæðakverið, sem kom út árið 1930 og var fyrsta bók Halldórs eftir heimkomuna frá Amer- íku, glöggt vitni um togstreituna i huga hans og skáldskap. I foi-mála hennar segir skáldið að þessi ljóð sín séu „tilraunir í ljóðrænum vinnu- brögðum, rannsóknir á þanþoli ljóð- stílsins". Með Sölku Völku er óhætt að segja að Halldór hafí því skrifað sig í sátt við þjóð sína sem hann hafði tuktað óþyrmilega, bæði beint í skammar- greinum sínum um menningarástand og óbeint í byltingarkenndum og framandi skáldskap sínum. Sölku Völku gat öll þjóðin lesið án vand- kvæða, þar fékk hún sína sögu í sín- um stíl, sögu um sig sjálfa. I Sölku Völku kemur hinn sósíalíski lærdómur frá dvöl Halldórs í Amer- íku fram. Skáldið lýsh’ þessari sögu úr íslensku sjávarplássi best sjálft í viðtali í Alþýðublaðinu árið 1931: Yfrrieitt má segja, að bókin gerist öll í slæmu veðri og vondum húsa- kynnum meðal einstaklinga af yfír- stétt og undirstétt, sem báðar eru jafn óbjörgulegar, hvor á sína vísu ... En unga stúlkan í sögunni er, þótt hún sé snemma hart leikin af gi-immd mannlífsins, ímynd þeirrar sigurvon- ar, sem jafnvel hinum fátækustu og lítilmót- legustu í þessu plássi mætti leyfast að bera í brjósti, enda þótt guð og menn kunni oft að virðastjafn óvinveittir einstaklingnum. Árið 1932 heldur Halldór til Sovétríkj- anna og skrifar um þá ferð bókina í Austur- vegi þar sem hann segist lýsa kynnum sín- um af Ráðstjórnarríkjunum á sem sannast- an og réttastan hátt. Halldór skrifaði á þess- um tíma mikið af greinum í sósíalískum anda, meðal annars í Rauða penna, tímarit Félags byltingarsinnaðra rithöfunda sem Halldór var forsprakki fyrir ásamt Þórbergi Þórðarsyni, Kristni E. Andréssyni og fleir- um. Hann var og þegar farinn að undirbúa næstu bók og skrifa, Sjálfstætt fólk, sem kom út á árunum 1934 og 1935. I henni er hinn rammíslenski - en jafnframt alþjóðlegi - heiðarbóndi til umfjöllunar. Bjartur í Sumarhúsum er táknmynd ósigurs hins sístritandi manns sem á sér þann draum ein- an að verða sjálfs sín herra, engum háður; allt hans sjálfstæði er innan æpandi gæsalappa. Best er að vitna aftur beint til skáldsins þar sem það leggur út af sögunni af Bjarti í Sjálfstæðu fólki: Enn einu sinni höfðu þau bi-otið bæ fyrir einyrkjanum, þau eru söm við sig öld fram af öld, og það er vegna þess, að einyrkinn held- ur áfram að vera samur við sig öld fram af öld. Stríð í útlöndum getur stælt í honum bakfískinn ár og ár, en það er aðeins sýndar- hjálp; blekking; einyrkinn kemst ekki úr kreppunni um aldir, hann heldur áfram að vera í hörmung, eins lengi og maðurinn er ekki mannsins skjól, heldur versti óvinur mannsins. Líf einyrkjans, líf hins sjálfstæða manns er í eðli sínu flótti undan öðrum mönnum, sem ætla að drepa hann. Úr einum næturstað, í annan verri. Ein kotungsfjöl- skylda flytur búferlum, fjórir ættliðir af þeim þrjátíu sem borið hafa uppi líf og dauða í þessu landi í þúsund ár - fyrir hvern? Að minnsta kosti ekki fyrir sig né sína. Þau voru líkust fíóttamönnum í herjuðu landi, þar sem geisað hafa langvinn stríð, griðlausir útilegu- menn - ílandi hverra? Að minsta kosti ekki í sínu landi. Það er til í útlendum bókum ein heilög saga, af manni sem varð fullkominn af því að sá í akur óvinar síns eina nótt. Sagan af Bjarti í Sumarhúsum er saga mannsins, sem sáði í akur óvinar síns allt sitt líf, dag og nótt. Slík er saga sjálfstæðasta mannsins í landinu. Sú aðferð Halldórs að leggja þannig út af sögu sinni sjálfur í bók- inni hefur verið umdeild en auðvitað hefur enginn gert það á fallegri hátt. Eftir að hafa skrifað sögu saltfisks- ins og íslenska bóndans eins og Hall- dór sagði sjálfur snýr hann sér að skáldinu í næsta verki, Heimsljósi, sögunni af niðursetningnum og skáld- inu Olafi Kárasyni sem kom út í fjór- um bindum árin 1937 til 1940 er nefn- ast Ljós heimsins, HöII sumarlands- ins, Hús skáldsins og Fegurð himins- ins. Olafur Kárason á sér ekki við- reisnar von í þessum heimi en þján- ing hans og hin skáldlega fegurð sem af henni sprettur era miklu stærri og gjöfulli en það h'f sem heimurinn hef- ur að bjóða. Sá kraftur sem sprettur af þessum minnsta og aumasta þegn landsins er nánast guðlegur, hann er ljós heimsins, uppspretta fegurðar og góðvildar. Þetta skáldverk, sem margir telja hápunktinn á höfundar- ferli Halldórs, má ekki aðeins lesa sem upphafningu og minnisvarða ís- lenskra alþýðuskálda heldur sem táknmynd um stöðu hvers skálds í heiminum, það er utanveltu en samt eins og hjartað í miðju alls: „skáldið er tilfinning heimsins, og það er í skáldinu sem allir aðrir menn eiga bágt“, segir í Heimsljósi. Halldór hafði á afgerandi hátt skipað sér í flokk með alþýðunni og barðist fyrir bættum kjörum hennar. Ekki þótti öllum það gott hve bækur hans vora litaðar af pólitískum skoð- unum og bændur urðu sárlega móðg- aðir við lestur á sögunni um hinn ís- lenska kotbýling. Halldór er því aftur kominn upp á kant. Hann er í upp- reisn gegn þjóðlegri bændamenningu og íslensku menntaelítunni sem ólíkt honum hafði afai- rómantísk og íhaldssöm viðhorf til tungumálsins og bókmenntasköpunar. Þetta andóf kristallast í mjög umdeildri útgáfu Halldórs á nokkrum fornsögum með nútímastafsetningu, meðal annars Njálu. Með íslandsklukkunni takast hins vegar eins konar málamyndasætth’ með skáldinu og þjóðinni. Verkið kom út í þremur bindum á áranum 1943 til 1946 er nefndust Islandsklukkan, Hið Ijósa man og Eldur í Kaupinhafn. Hér sækir Hall- dór í sjóð íslenskrar frásagnarlistar, sagna- hefðarinnar og segir sögu þjáðrar og undir- okaðrar þjóðar. Sagan gerist í lok sautjándu aldar og byrjun átjándu aldar þegar Island var undir vald Dana sett og mátti auk þess þola hallæri og drepsóttir. Þrjár aðalpersón- ur eru í sögunni sem bera í sér örlög þjóðar- innar á þessum tíma; Jón Hreggviðsson, Snæfríður Islandssól og Arnas Arnæus. I þeim öllum býr frelsisþrá þjóðarinnar undan utanaðkomandi valdi og auðvitað hefur saga þeirra sterka vísun til samtíma höfundarins. Þegar Arnas Amæus ver þá ákvörðun sína að taka ekki tilboði um að gerast landstjóri fyrir Hamborgara sem hugsa sér að kaupa Island af Dönum lýsh’ hann um leið stöðu þjóðarinn- ar á ritunartíma sögunnar gagnvart erlendu hervaldi: Ef varnarlaus smáþjóð hefur mitt í sinni ógæfu boríð gæfu til að eignast mátulega sterkan óvin mun tíminn gánga í lið med henni einsog því dýrí sem ég tók dæmi af. E1 hún í neyð sinni játast undir tröllsvernd mun hún verða gleypt í einum munnbita. Ég veit þið hamborgarmenn munduð færa oss ís- lenskum maðklaust korn og ekki telja ómaks- vert að svíkja á oss mál og vog. En þegar á íslandsströnd eru rísnir þýskir fískibæir og þýsk kauptún, hve leingi mun þess að bíða að þar rísi og þýskir kastálar með þýskum kast- alaherrum og málaliði. Hver er þá orðinn hlutur þeirrar þjóðar sem skrífaði frægai bækur? Þeir íslensku mundu þá í hæsta lagi verða feitir þjónar þýsks leppríkis. Feitur þjónn er ekki mikill maður. Barður þræll er mikill maður, því í hans brjósti á frelsið heima. IAtómstöðinni, sem kom út árið 1948, hélt Halldór áfram þessari umræðu um frelsi þjóðarinnar, um vald og áþján. Keflavíkursamningurinn hafði verið gerður við Bandaríkja- menn árið 1946 og taldi Halldór hann sorgarefni. Atómstöðina má þó ekki síður lesa sem sögu um upplausn og endur- mat hefðbundinna gilda í kjölfar stríðs. Sag- an varð raunar tilefni til langvinnra og kostulegra deilna Halldórs og Þórbergs Þórðarsonar. Hinn síðarnefndi taldi Halldór hafa falsað myndina af Erlendi í Unuhúsi ▼GUNNAR Gunnarsson ræðir við Auði Sveinsdóttur og Halldór. Gunnar þýddi Sölku Völku á dönsku og var það fyrsta þýðing- in á verki eftir Ilalldór. Halldór þýddi svo seinna Fjallkirkju Gunnars á íslensku en sú þýðing var endurútgefin síðastliðið Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon AHALLDÓRI fagnað að lokinni sýningu á einu leikrita hans. Halldór ritaði fimm Ieikrit, bæði í hefðbundnu formi og í anda absúrdisma. ◄HALLDÓR kvaddi sér fyrst hljóðs árið 1919 sem rithöfundur með skáldsögunni Barni náttúr- unnar, þá aðeins sautján ára. Hér er hann ásamt vini sínum Jó- hanni Jónssyni í Leipzig þremur árum síðar.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.