Morgunblaðið - 10.02.1998, Blaðsíða 11
MORGUNBLAÐIÐ
HALLDOR KILJAN LAXNESS
ÞRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1998 11
tveimur hlutum á árunum 1931 og
1932 sem hétu Þú vínviður hreini og
Fuglinn í fjörunni, er ekki síst merki-
leg fyrir þær sakir að hún er nokkuð
á skjön við það sem var að gerast í
bókmenntum úti í hinum stóra heimi
á þessum tíma. A meðan flestir vora
að leita að nýjum frásagnarhætti til
að lýsa nýjum heimi hverfur Halldór
aftui- til hinnar fornu sagnahefðar og
raunsæis. Þegai- við nú lítum aftur til
þessa tíma virðist þessi leið hafa verið
sú eina rétta hjá íslenskum höfundi
en af þeim hræringum og byltum sem
við sjáum í Vefaranum mikla má ljóst
vera að umbrotin í huga Halldórs
hafa verið mikil. Sömuleiðis ber eina
ljóðabókin hans, Kvæðakverið, sem
kom út árið 1930 og var fyrsta bók
Halldórs eftir heimkomuna frá Amer-
íku, glöggt vitni um togstreituna i
huga hans og skáldskap. I foi-mála
hennar segir skáldið að þessi ljóð sín
séu „tilraunir í ljóðrænum vinnu-
brögðum, rannsóknir á þanþoli ljóð-
stílsins".
Með Sölku Völku er
óhætt að segja að
Halldór hafí því
skrifað sig í sátt við
þjóð sína sem hann
hafði tuktað
óþyrmilega, bæði beint í skammar-
greinum sínum um menningarástand
og óbeint í byltingarkenndum og
framandi skáldskap sínum. Sölku
Völku gat öll þjóðin lesið án vand-
kvæða, þar fékk hún sína sögu í sín-
um stíl, sögu um sig sjálfa.
I Sölku Völku kemur hinn sósíalíski
lærdómur frá dvöl Halldórs í Amer-
íku fram. Skáldið lýsh’ þessari sögu
úr íslensku sjávarplássi best sjálft í
viðtali í Alþýðublaðinu árið 1931:
Yfrrieitt má segja, að bókin gerist
öll í slæmu veðri og vondum húsa-
kynnum meðal einstaklinga af yfír-
stétt og undirstétt, sem báðar eru
jafn óbjörgulegar, hvor á sína vísu ...
En unga stúlkan í sögunni er, þótt
hún sé snemma hart leikin af gi-immd
mannlífsins, ímynd þeirrar sigurvon-
ar, sem jafnvel hinum fátækustu og lítilmót-
legustu í þessu plássi mætti leyfast að bera í
brjósti, enda þótt guð og menn kunni oft að
virðastjafn óvinveittir einstaklingnum.
Árið 1932 heldur Halldór til Sovétríkj-
anna og skrifar um þá ferð bókina í Austur-
vegi þar sem hann segist lýsa kynnum sín-
um af Ráðstjórnarríkjunum á sem sannast-
an og réttastan hátt. Halldór skrifaði á þess-
um tíma mikið af greinum í sósíalískum
anda, meðal annars í Rauða penna, tímarit
Félags byltingarsinnaðra rithöfunda sem
Halldór var forsprakki fyrir ásamt Þórbergi
Þórðarsyni, Kristni E. Andréssyni og fleir-
um. Hann var og þegar farinn að undirbúa
næstu bók og skrifa, Sjálfstætt fólk, sem
kom út á árunum 1934 og 1935. I henni er
hinn rammíslenski - en jafnframt alþjóðlegi
- heiðarbóndi til umfjöllunar. Bjartur í
Sumarhúsum er táknmynd ósigurs hins
sístritandi manns sem á sér þann draum ein-
an að verða sjálfs sín herra, engum háður;
allt hans sjálfstæði er innan æpandi
gæsalappa. Best er að vitna aftur beint til
skáldsins þar sem það leggur út af sögunni
af Bjarti í Sjálfstæðu fólki:
Enn einu sinni höfðu þau bi-otið bæ fyrir
einyrkjanum, þau eru söm við sig öld fram af
öld, og það er vegna þess, að einyrkinn held-
ur áfram að vera samur við sig öld fram af
öld. Stríð í útlöndum getur stælt í honum
bakfískinn ár og ár, en það er aðeins sýndar-
hjálp; blekking; einyrkinn kemst ekki úr
kreppunni um aldir, hann heldur áfram að
vera í hörmung, eins lengi og maðurinn er
ekki mannsins skjól, heldur versti óvinur
mannsins. Líf einyrkjans, líf hins sjálfstæða
manns er í eðli sínu flótti undan öðrum
mönnum, sem ætla að drepa hann. Úr einum
næturstað, í annan verri. Ein kotungsfjöl-
skylda flytur búferlum, fjórir ættliðir af
þeim þrjátíu sem borið hafa uppi líf og dauða
í þessu landi í þúsund ár - fyrir hvern? Að
minnsta kosti ekki fyrir sig né sína. Þau voru
líkust fíóttamönnum í herjuðu landi, þar sem
geisað hafa langvinn stríð, griðlausir útilegu-
menn - ílandi hverra? Að minsta kosti ekki í
sínu landi. Það er til í útlendum bókum ein
heilög saga, af manni sem varð fullkominn af
því að sá í akur óvinar síns eina nótt. Sagan
af Bjarti í Sumarhúsum er saga mannsins,
sem sáði í akur óvinar síns allt sitt líf, dag og
nótt. Slík er saga sjálfstæðasta mannsins í
landinu.
Sú aðferð Halldórs að leggja
þannig út af sögu sinni sjálfur í bók-
inni hefur verið umdeild en auðvitað
hefur enginn gert það á fallegri hátt.
Eftir að hafa skrifað sögu saltfisks-
ins og íslenska bóndans eins og Hall-
dór sagði sjálfur snýr hann sér að
skáldinu í næsta verki, Heimsljósi,
sögunni af niðursetningnum og skáld-
inu Olafi Kárasyni sem kom út í fjór-
um bindum árin 1937 til 1940 er nefn-
ast Ljós heimsins, HöII sumarlands-
ins, Hús skáldsins og Fegurð himins-
ins. Olafur Kárason á sér ekki við-
reisnar von í þessum heimi en þján-
ing hans og hin skáldlega fegurð sem
af henni sprettur era miklu stærri og
gjöfulli en það h'f sem heimurinn hef-
ur að bjóða. Sá kraftur sem sprettur
af þessum minnsta og aumasta þegn
landsins er nánast guðlegur, hann er
ljós heimsins, uppspretta fegurðar og
góðvildar. Þetta skáldverk, sem
margir telja hápunktinn á höfundar-
ferli Halldórs, má ekki aðeins lesa
sem upphafningu og minnisvarða ís-
lenskra alþýðuskálda heldur sem
táknmynd um stöðu hvers skálds í
heiminum, það er utanveltu en samt
eins og hjartað í miðju alls: „skáldið
er tilfinning heimsins, og það er í
skáldinu sem allir aðrir menn eiga
bágt“, segir í Heimsljósi.
Halldór hafði á afgerandi hátt
skipað sér í flokk með alþýðunni og
barðist fyrir bættum kjörum hennar.
Ekki þótti öllum það gott hve bækur
hans vora litaðar af pólitískum skoð-
unum og bændur urðu sárlega móðg-
aðir við lestur á sögunni um hinn ís-
lenska kotbýling. Halldór er því aftur
kominn upp á kant. Hann er í upp-
reisn gegn þjóðlegri bændamenningu
og íslensku menntaelítunni sem ólíkt
honum hafði afai- rómantísk og
íhaldssöm viðhorf til tungumálsins og
bókmenntasköpunar. Þetta andóf
kristallast í mjög umdeildri útgáfu
Halldórs á nokkrum fornsögum með
nútímastafsetningu, meðal annars
Njálu.
Með íslandsklukkunni takast hins
vegar eins konar málamyndasætth’
með skáldinu og þjóðinni. Verkið
kom út í þremur bindum á áranum 1943 til
1946 er nefndust Islandsklukkan, Hið Ijósa
man og Eldur í Kaupinhafn. Hér sækir Hall-
dór í sjóð íslenskrar frásagnarlistar, sagna-
hefðarinnar og segir sögu þjáðrar og undir-
okaðrar þjóðar. Sagan gerist í lok sautjándu
aldar og byrjun átjándu aldar þegar Island
var undir vald Dana sett og mátti auk þess
þola hallæri og drepsóttir. Þrjár aðalpersón-
ur eru í sögunni sem bera í sér örlög þjóðar-
innar á þessum tíma; Jón Hreggviðsson,
Snæfríður Islandssól og Arnas Arnæus. I
þeim öllum býr frelsisþrá þjóðarinnar undan
utanaðkomandi valdi og auðvitað hefur saga
þeirra sterka vísun til samtíma höfundarins.
Þegar Arnas Amæus ver þá ákvörðun sína að
taka ekki tilboði um að gerast landstjóri fyrir
Hamborgara sem hugsa sér að kaupa Island
af Dönum lýsh’ hann um leið stöðu þjóðarinn-
ar á ritunartíma sögunnar gagnvart erlendu
hervaldi:
Ef varnarlaus smáþjóð hefur mitt í sinni
ógæfu boríð gæfu til að eignast mátulega
sterkan óvin mun tíminn gánga í lið med
henni einsog því dýrí sem ég tók dæmi af. E1
hún í neyð sinni játast undir tröllsvernd mun
hún verða gleypt í einum munnbita. Ég veit
þið hamborgarmenn munduð færa oss ís-
lenskum maðklaust korn og ekki telja ómaks-
vert að svíkja á oss mál og vog. En þegar á
íslandsströnd eru rísnir þýskir fískibæir og
þýsk kauptún, hve leingi mun þess að bíða að
þar rísi og þýskir kastálar með þýskum kast-
alaherrum og málaliði. Hver er þá orðinn
hlutur þeirrar þjóðar sem skrífaði frægai
bækur? Þeir íslensku mundu þá í hæsta lagi
verða feitir þjónar þýsks leppríkis. Feitur
þjónn er ekki mikill maður. Barður þræll er
mikill maður, því í hans brjósti á frelsið
heima.
IAtómstöðinni, sem kom út árið 1948,
hélt Halldór áfram þessari umræðu
um frelsi þjóðarinnar, um vald og
áþján. Keflavíkursamningurinn
hafði verið gerður við Bandaríkja-
menn árið 1946 og taldi Halldór
hann sorgarefni. Atómstöðina má þó ekki
síður lesa sem sögu um upplausn og endur-
mat hefðbundinna gilda í kjölfar stríðs. Sag-
an varð raunar tilefni til langvinnra og
kostulegra deilna Halldórs og Þórbergs
Þórðarsonar. Hinn síðarnefndi taldi Halldór
hafa falsað myndina af Erlendi í Unuhúsi
▼GUNNAR Gunnarsson ræðir
við Auði Sveinsdóttur og Halldór.
Gunnar þýddi Sölku Völku á
dönsku og var það fyrsta þýðing-
in á verki eftir Ilalldór. Halldór
þýddi svo seinna Fjallkirkju
Gunnars á íslensku en sú þýðing
var endurútgefin síðastliðið
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
AHALLDÓRI fagnað að lokinni
sýningu á einu leikrita hans.
Halldór ritaði fimm Ieikrit, bæði í
hefðbundnu formi og í anda
absúrdisma.
◄HALLDÓR kvaddi sér fyrst
hljóðs árið 1919 sem rithöfundur
með skáldsögunni Barni náttúr-
unnar, þá aðeins sautján ára. Hér
er hann ásamt vini sínum Jó-
hanni Jónssyni í Leipzig þremur
árum síðar.