Morgunblaðið - 10.02.1998, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
PRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1998 41
HREINN
STEINGRÍMSSON
+Hreinn Stein-
grímsson var
fæddur á Hólum í
Hjaltadal 27. nóvem-
ber 1930. Hann lést á
Landakotsspítala 1.
febrúar síðastliðmn.
Foreldrar hans voru
hjónin Steingrímur
Steinþórsson, búnað-
armálasljóri og síðar
ráðherra, og Theo-
dóra Sigurðardóttir.
Hreinn lauk stúdents-
próíl frá Mennaskól-
anum í Reykjavík
1950 en var meðfram
menntaskólanum við nám í Tón-
listarskólanum í Reykjavík. Hann
stundaði síðan nám við læknadeild
Háskóla Islands veturinn
1950-1951. Haustið 1951 hélt hann
utan til tónlistarnáms og dvaldi
fyrst í París en síðar í Vínarborg.
Hann kom alkomiim
til íslands vorið 1958
og hóf þá að starfa í
Landsbanka Islands,
en þar starfaði hann
til 1966. Þá var hann
farinn að rannsaka
rímnakveðskap og
rímnalög og vann
hann að mestu að
rannsóknum á ís-
lenskri tónlist eftir
það.
Sambýliskona
Hreins var Sigrún
Guunlaugsdóttir
myndlistarkona og
kennari. Þau slitu samvistir.
Dóttir Hreins og Sigrúnar er
Þóra Hreinsdóttir myndlistar-
kona og á hún þrjár dætur.
títför Hreins fer fram frá Dóm-
kirkjunni í dag og hefst athöfnin
klukkan 13.30.
Ég var ekki hár í loftinu þegar
kynni mín af Hreini frænda mínum
hófust. Ég minnist hans sem
alvörugefins ungs manns sem var
sílesandi, en einnig er lifandi
minningin um ákafamanninn sem
gat látið gamminn geisa í eldheitum
samræðum og ég varð þess fljótt
var að það var sjaldnast komið að
tómum kofunum þegar Hreinn var
annars vegar. Við bjuggum í sama
húsi, og við Þóra dóttir hans vorum
í mörg ár eins og systkini, hún bjó í
kjallaranum með foreldrum sínum
en ég uppi hjá afa og ömmu. Hreinn
var svo sem ekki að eyða mörgum
orðum á þennan litla frænda sinn.
Hann var lítið gefinn fyrir
innantómt hjal og því hófust
raunveruleg kynni okkar ekki fyrr
en síðar. A þessum árum starfaði
Hreinn mikið með Samtökum
hernámsandstæðinga og alla tíð var
hann mikill andstæðingur
hernámsins og þótti íslendingar
niðurlægja sig með þjónkun sinni
við bandaríska hervaldið.
Haustið 1966 fór Hreinn til
Parísar í annað sinn og var
hugmyndin sú að búa sig undir
rannsóknir á íslenskum
rímnalögum. Sú dvöl varð styttri en
ætlað var því eftir aðeins þriggja
mánaða dvöl lést faðir hans og
Hreinn kom heim til að vera við
útförina. í framhaldi af því urðu
miklar sviptingar í lífi hans. Þau
Sigrún skildu og Hreinn fluttist til
móður sinnar, þar sem ég var fyrir.
Þar með upphófst náið samband
okkar sem staðið hefur alla tíð
síðan. Hreinn varð mér að nokkru
leyti eins og faðir, en að öðru leyti
eins og eldri bróðir. Það hvarfjaði
reyndar aldrei að honum að reyna
að siða mig til, þótt eflaust hefði
ekki veitt af því. En hann var hins
vegar tilbúinn að rökræða hverja þá
hugmynd sem ég varpaði fyrir hann
og að því leyti var hann mér hinn
besti lærifaðir. Þær gátu orðið
hávaðasamar umræðurnar í
eldhúsinu á Flókagötunni og þótti
ömmu minni oft nóg um. En
hávaðinn stafaði af ákafa og þessari
samræðugleði sem Hreinn átti í svo
ríkum mæli. A þessum árum
mótuðust hugmyndir mínar um lífið
og tilveruna og eflaust var Hreinn
sá maður sem þar átti stærstan hlut
að máli.
Eftir að ég fluttist endanlega að
heiman 1973 urðu samskipti okkar
stopulli. Við fylgdumst þó hvor með
öðrum og það voru alltaf
fagnaðarfundir þegar við hittumst á
ný. Hreinn var á kafi í rannsóknum
sínum á rímnalögum og gömlu
íslensku tónlistinni og varð fljótlega
helsti sérfræðingur landsins á því
sviði. Hann vann lengi að
doktorsritgerð sinni um þetta efni,
en það varð honum mikið áfall
þegar ritgerðinni var hafnað í
Háskóla íslands. Hann ákvað þá að
gefa hana ekki út og lagði
rannsóknir sínar á hilluna um hríð.
Hann sneri sér þó aftur að verkinu
nokkru síðar, en vannst ekki tími til
að koma því frá sér í útgáfuhæft
form. Eftir hann liggur þó töluvert
af greinum, einkum í erlendum
tónlistartímaritum, en einnig hefur
birst dálítið eftir hann á íslensku
um gamla íslenska tónlist, rímur,
dansa og sálmalög.
En Hreini var fleira til lista lagt
en að sinna fræðunum. Hann var
mikill áhugamaður um bókmenntir
og var betur lesinn í
heimsbókmenntunum en flestir
aðrir. Þá hafði hann alla tíð mikinn
áhuga á myndlist og bjó yfir mikilli
þekkingu á listasögu. Meðal annars
þýddi hann fyrstu listaverkabækur
Máls og menningar sem komu út á
sjöunda áratugnum. Hann fékkst
einnig á unga aldri nokkuð við að
teikna og tók aftur til við þá iðju
iyrir rúmum tíu árum. Myndir hans
voru engu líkar og fengu góða dóma
þegar hann eftir miklar fortölur
hélt sýningu í Hafnarborg vorið
1992. Viðfangsefnið var alltaf
mannslíkaminn, oftast feitar konur,
og litirnir voru notaðir eins
sparlega og hægt var. Hann orðaði
það einhvern veginn þannig að á
meðan flestir reyndu að öskra í
gegnum strigann, væru hans
myndir eins og hvísl. Það gat aldrei
átt við Hrein að hrópa á torgum úti.
Ég kveð Hrein frænda minn með
miklum söknuði. Hann var að
mörgu leyti óvenjulegur maður í
heimi sem frekar snýst um magn en
gæði, umbúðir frekar en innihald.
Fyrir hann skipti innihaldið mestu,
sýndarmennskan var víðs fjarri.
Hann leitaði sífellt að kjama hvers
máls og þá skipti aldrei máli þótt
leiðin væri torfarin. Hann var
sannkallaður heiðursmaður sem
ætíð var heill í öllu sem hann tók
sér fyrir hendur.
Steingrímur Steinþórsson.
Hann lifði hljóðlátu lífi, hvar sem
hann fór.
Nú er hann horfinn sjónum úr
þessu lífi, sem hann lifði vammlaust
og vítalaust - og eins og einn, sem
gjörþekkti hann, sagði, þá var hann
heiðskír skapgerð. Þannig var
Hreinn Steingrímsson, sem yfirgaf
þessa veröld með hljóðleik eins og
einkenndi allt hans líf. Þannig dó
hann, en skildi eftir minningu um
sérstæðan félagsskap, sem ein-
kenndi hann allt frá löngu liðnum
árum til að mynda síðla sumars og
haustið 1951 í París, þar sem sá,
sem þetta skrifar, varð fyrir því
happi að kynnast honum náið.
Hreinn var kominn til Parísar til
þess að auðga anda sinn og næra
sálina í þrotlausri leit á listræna
sviðinu, hvort sem um var að ræða
tónlist eða myndlist eða bókmenntir
eða sjálft lífið. Honum var hugleikin
sú list að skilgreina, sem minnti á
vopnfimi eða eins og mörg sverð
væru á lofti samtímis. Fáum mönn-
um hef ég kynnzt, sem voru jafn-
fljótir að hugsa eins og Hreinn í
sínu látleysi. Því var ekki kyn, þótt
músíkin með sinni mýkt og tíðni
gagntæki þennan unga mann ofar
öllu. Trúlega hefur tónlistin og
töfraheimur hennar verið Hreini
eins og stærðfræðidæmi, sem hann
yrði að leysa, hvað sem tautaði.
Á götukaffihúsunum í París, á
Montparnasse og í St. Germain-des-
Prés á Café Döme, á Select og á Ca-
fé Rotonde, svo að nokkuð sé talið,
var fjör - gleði - þar var frelsið -
þar ríkti þetta annálaða franska
frelsi, sem frönsk menning er fræg
fyrir, þessi dæmalausa einstaklings-
hyggja og réttlætiskennd, sem er
langt frá fjötrum múgmennsku og
skandínavískrar klíkuþvingunar. I
þessu andrúmslofti í Parísarborg -
borginni, sem aldrei sefúr, var ekki
lagt snobbmat á lífið og listina eða
tilveruna almennt og ekki sótzt eftir
falsfrægð, í ætt við mýrarljós í fjöl-
miðlaþætti, þar sem tilgerð drýpur
af hverju strái. Listin á aldrei að
vera leiðinleg eða hátíðleg. Þarna
undh' kvöldhimninum í París á götu-
kaffihúsi að haustlagi 1951 var
Hreinn í essinu sínu og gaf gnótt af
sjálfum sér - það voru auðæfi, and-
leg, ofar viti á stundum. Myndh’ frá
þessum skemmtilega tíma koma í
hugann eins og svipþyrping, til að
mynda þegar ætt var með Hreini í
hljóðfærabúðir - úr búð í búð, til að
leita að þverflautu úr silfri, sem
hann yrði nógu ánægður með. Þessu
lyktaði með þvi, að hann lét sér-
smíða sér hljóðfærið, sem hann var
að leita að. Hann var nákvæmur í
vali eins og í allri hugsun. Hann virt-
ist alls staðar með á nótunum, en
stærði sig af engu, hvorki af mennt-
un né kunnáttu sinni, sem var af
æðstu gráðu. Allt, sem hann tjáði sig
um, var á hæsta kröfu stigi. Fáa veit
ég honum fremri í listasöguþekk-
ingu. Hann var innilega laus við
spekingsmont, einkennandi fyrir svo
margan Landann sem þykist gáfaðri
en annað fólk. Gaman var að fara
með honum til að hlusta á djass-
trompetleikarann bandaríska Oran
Hot Lips Page, sem lék þá á „Club
Aux Vieux Colombier" og á „Blue
Note“ öðru nafni „Ringside" við
Champs-Élysées. Djassinn, Blues
og Dixieland, þekkti hann og vissi
um hann lengra nefi sínu. Bróðir
hans Steini Steingríms þótti löngum
einn bezti djasspíanisti á íslandi.
Og örlagarík varð ferðin með
Hreini til Chartres, dómkirkjuborg-
ar, 80 mílur frá París. Komið þang-
að eldsnemma að morgni og dvalizt
heilan dag langt fram á kvöld, en
dómkirkjan þarna er eitt samfellt
listaverk, alsett höggmyndum og
rúðumálverkum, sem franski málar-
inn Reuault er talinn hafa orðið fyr-
ir áhrifum af. Þessi pílagrímsreisa
gaf afdrifaríkan innblástur - hug-
ljómun - og var snerting við Hann,
sem öllu ræður, og upphafið að trú,
sem festi sér rætur og getur ekki
horfið úr sálinni.
Hreinn var átta ár við listnám á
meginlandi Evrópu, þar af þrjú ár í
París og fimm ár í Vín. Þegar heim
kom til Fróns, var hann kominn á
kaf í að semja tónlist - frumlega
tónlist, sem hann byggði á íslenzku
rímnalögunum. Þetta varð æðisleg
leit - gullgröftur - en þessi tónlist
Hreins hefur ekki verið kynnt al-
menningi. Hins vegar komst pró-
fessor við CALART (Califomia
Institute of Arts) á snoðir um þetta
merkilega æviverkefni Hreins. Kom
hann nokkrum sinnum til íslands til
að kynna sér það. Hafði hann dáðst
að því svo mjög, að Hreini var fyrir
atbeina hans boðið til að halda fýrir-
lestra við háskóla í Bandaríkjunum.
Hélt hann erindi í Kaliforníu. Hann
sló í gegn eins og hans var von og
vísa - kom, sá og sigraði. Manni
skilst, að sköpunarverk Hreins, sem
að mestu er óbirt, sé dulmagnað og
eigi eftir að sjá dagsins ljós og vera
vitnisburður um mikilleika snillings,
sem var eins og segir í Hávamálum
„þagalt og hugalt þjóðans barn“.
Sagt hefur verið, að skyldleiki sé
með öllum listgreinum, ekki sízt
tónlist og málaralist. Hreinn lagði
fyrir sig að handleika pentskúfinn
og hélt sýningu suður í Hafnarfirði í
Hafnarborg 1992 sem var gaman að
skoða. Hann minnti á Degas, jafnvel
Monet, Þetta var sérstök sýning
gædd rökhyggju Hreins og fínni
tóngjöf. Á síðustu árum varð
Hreinn enn fáskiptnari og enn dul-
ari en áður. Fyrr á árum hafði hann
unnið í banka eins og skáldið Kafka.
Má vera, að sú snerting hans við
hinn ytri heim hafi haft áhrif. Svo
mikið er víst, að það varð honum
reynsla og dýpkaði hann í mann-
lífskönnun með sérstökum hætti,
svo að ýmislegt, sem hann sagði um
slíkt, var undrunarefni og vakti um-
hugsun.
Nú þegar Hreinn er kvaddur lifir
minning um afburðamann, sem
skildi eftír veröld, sem var.
Steingrímur St.Th.
Sigurðsson.
Laugardaginn 31. janúar síðast-
liðinn var haldin heilmikil hátíðar-
dagskrá í Þjóðleikhúsinu í tilefni af
50 ára afmæli STEFs. Þar var með-
al annars frumflutt glæsilegt tón-
verk eftir Hauk Tómasson, samið
útfrá ævagömlu þjóðlagi sem
Hreinn Steingrimsson hafði skrá-
sett á sínum tíma og bjargað frá
glötun. Ekki gat Hreinn verið við-
staddur þennan frumflutning því
hann var þá lagstur banaleguna.
Hann lést degi síðar.
Það var ekki óalgengt að ung,
metnaðarfull tónskáld leituðu í
smiðju Hreins. Ekki aðeins til að
leita uppi gömul stef sem hann hafði
safnað á löngum vísindaleiðöngrum
sínum um Island, heldur til viðra
hugmyndir og efla andagiftina.
Kannski var maðurinn einfari að
eðlisfari og sumum fannst hann
seintekinn, en hann var óþrjótandi
uppspretta fróðleiks og fi-umlegra
hugmynda. Hann var ótrúlega vel
lesinn í fagurbókmenntum heimsins
og áhugamaður um listir og menn-
ingu, ekki síst alþýðumenningu.
Hann var vandvirkur og natinn í
öllu sem hann tók sér fyrir hendur,
hvort sem hann málaði mynd, lék á
hljóðfæri eða skrifaði vísindalega
ritgerð. Á hinn bóginn virtist hann
hafa lítið fyrir að hrista fram úr
erminni ýmislegt sem öðrum hefði
ef til vill vaxið í augum. Þannig gat
hann til dæmis látið fara vel um sig
í sófa í einhverju homi stofunnar
með franska listaverkabók í annarri
hendinni meðan hann hripaði eitt-
hvað niður í glósubók eins og hann
væri að skrifa niður tilfallandi
minnispunkta. í rauninni var hann
með þessu að þýða bók fyrir Mál og
menningu, en það bókaforlag gaf út
nokkrar þýðingar eftir hann. Hon-
um fannst einfaldlega ekkert merki-
legt að þýða bækur úr því að þær
höfðu verið skrifaðar hvort eð var.
Hreinn var faðir fyn-verandi
sambýliskonu minnar og því afi
dætra minna. Þegar ég kynntíst
honum gerði ég mér fljótlega grein
fyrir að hann var enginn meðalmað-
ur. Hann átti auðvelt með að opna
augu mín fyrir ýmsu sem ég hafði
ekld hugsað þannig út í áður. Hann
var ekki aðeins skemmtilegur, með
skoðanir á ólíklegustu hlutum, held-
ur var hann líka hjálpsamur og
alltaf reiðubúinn að leggja lið, hvort
sem það þurfti að smíða bókahillur,
leggja panel á vegg, lakka gólf,
mála glugga eða hvað sem var. En
það voru löngu kvöldin með líflegu
samræðunum sem mér fannst
kannski mestur fengur í.
Ég bið Guð að styrkja Þóru dótt-
ur hans og barnabörn hans, Völu og
Soffíu, í sorg þeirra. Ég bið líka um
blessun fyrir minningu hans og mig
grunar að þjóðin eigi síðar meir eft-
ir að kynnast verkum Hreins Stein-
grímssonar og meta þau að verð-
leikum.
Þorsteinn Eggertsson. *
í dag er Hreinn Steingrímsson
kvaddm- í hinsta sinn. Hann var
fjölhæfur maður sem ræddi við
böm, unglinga, miðaldra og aldrað
fólk um skemmtilega hluti, ekki
tilgangslaus dægurmál. Hann notaði
nokkra áratugi til þess að rannsaka
hluti sem fáir höfðu áhuga á og fór
ekki fram á laun eða viðurkenningu
fyrir þessar rannsóknir. Hann
málaði og teiknaði fallegar myndir,
sem hann vildi helst ekki sýna^
Hann var vel menntaður og góður
tónlistarmaður, ég heyrði hann
aldrei leika á hljóðfæri. Hann talaði
fjölmörg tungumál en það sem
skipti auðvitað mestu máli: hann var
hlýr og góður maður sem hafði
jákvæð áhrif á alla í kringum sig.
Eftír stúdentspróf fór Hreinn til
Frakklands. Upphaflega ætlaði
hann að læra raungreinar í
Sorbonne-háskólanum en ákvað að
einbeita sér að tónlist, sem gerði
það að verkum að hann færði sig tíl
Vínar. Þar fæddist Þóra, dóttir
Hreins og Sigrúnar. Eftir að
Hreinn og Sigrún skildu bjó hann
hjá móður sinni og ömmu minni,
sem gerði það að verkum aá^
samband okkar varð töluvert náið.
Fyrir þremur vikum heimsótti ég
frænda minn á spítalann. Veikindin
höfðu farið illa með hann en það var
glampi í augunum sem minnti mig á
fjölmargar stundir yfir kaffíbolla og
skemmtilegum umræðum um
tónlist, myndlist, stjómmál,
barnauppeldi eða matargerð til þess
að nefna einhver dæmi. í
langflestum tilfellum fór þetta spjall
fram í eldhúskróknum hjá ömmu
Theódóru. Oft voru aðrir gestir en
það skipti ekki máli, þama vSr
tækifæri til þess að hlusta á
alvöruumræður og leggja eitthvað
til málanna. Þessar stundir vom
skemmtilegar á meðan á þeim stóð
og í dag geri ég mér grein fyrir
hvað þær höfðu mikil áhrif á mig.
Það er svo margt sem krakkar geta
ekki skilið án aðstoðar fullorðinna.
Það reyndist ómetanlegt fyrir mig
að hafa fengið tækifæri til þess að
taka þátt í eldhúsmenningu ömmu
og Hreins, sem var á hæsta stigi.
Undanfarna áratugi hefur Hreinn
rannsakað dægurtónlist tiltekins
tímabils Islandssögunnar. Mér
vitanlega hafa rímurnar ekki verið
skoðaðar með vísindalegum hætti
áður. Enginn hefur fullkomið yfirliti*
yfir það sem Hreinn hefur gert. Hins
vegar er hægt að ganga út frá því að
þar sé vel frá hlutunum gengið, allt
varð að vera fullkomið. Þess vegna
hafa ekki margir hlutir sem hann
lauk við verið gefnir út eða hafðir til
sýnis. Hins vegar kæmi það mér
ekki á óvart þó að á Holtsgötunni
leyndust hlutir sem verða tíl þess að
fleiri munu þekkja Hrein á næstu
öld en þekkja hann í dag.
Ég kemst ekki að jarðarför
frænda míns og nota því þetta
tækifæri til þess að senda Þóru,
barnabörnum og systkinum Hreins
innilegar samúðarkveðjur um leið
og ég þakka fyrir þau forréttindi að
hafa fengið að umgangast Hrein
Steingrímsson.
Magnús Bjarnason.
t
Elskuleg eiginkona mín, móðir okkar, tengda-
móðir, amma og langamma,
ANNA JÓHANNSDÓTTIR,
Hlíðargerði 5,
lést á heimili sínu sunnudaginn 8. febrúar.
Jarðarförin auglýst síðar.
Magnús Jónasson,
Óskar Magnússon, Kristín Eggertsdóttir,
Jónas S. Magnússon, Nanna Ólafsdóttir
Edda Magnúsdóttir, Guðmundur Björnsson,
Guðrún J. Magnúsdóttir,
barnabörn og barnabarnabarn.